Wikipedia

Olive Oatman

estatubatuar mendebalde urruneko emakume mormoia, esploratzaile bahitua

Olive Ann Oatman (mojave tribuko izena Oach eta Spantsa ezizena; La Harpe, Illinois, AEB, 1837ko irailaren 7a – Sherman, AEB, 1903ko martxoaren 21a) estatubatuar mendebalde urruneko emakumea izan zen, esploratzaile bahitua. Ezaguna da bere garaian Estatu Batuetako jatorrizko herrien artean, Mojave basamortuan, nerabea zenean gatibualdi eta ondorengo askapenarengatik.[1] Handik denbora batera, gatibualdian izandako esperientziei buruzko hitzaldiak eman zituen.[2][3]

Olive Oatman

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakOlive Ann Oatman
JaiotzaLa Harpe, 1837ko irailaren 7a
Herrialdea Ameriketako Estatu Batuak
BizilekuaIllinois
Independence
Santa Fe
Socorro
Maricopa Wells (en) Itzuli
Harquahala Mountains (en) Itzuli
Fort Yuma (en) Itzuli
Sherman
Needles
HeriotzaSherman, 1903ko martxoaren 20a (65 urte)
Hobiratze lekuaWest Hill Cemetery (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
Ezkontidea(k)John Brant Fairchild (en) Itzuli  (1865eko azaroa -  1903ko martxoaren 21a)
Seme-alabak
Hezkuntza
HeziketaUniversity of the Pacific (en) Itzuli
Hizkuntzakestatubatuar ingelesa
Ameriketako jatorrizko hizkuntzak
Jarduerak
Jarduerakesploratzailea
Find a Grave: 1855 Edit the value on Wikidata

1850ean, James C. Brewsterrek sortutako Kristoren Elizaren konpainia batekin Illinoisetik Kaliforniara zihoala, bere familiari bertako tribu bateko talde txiki batek eraso egin zion.[1] Berak apatxe gisa identifikatu bazituen ere, litekeena da tolkepayak (mendebaldeko yavapaiak) izatea. Taldeko kide gehienak hil arte jipoitu zituzten, Lorenzo neba hiltzat eman zuten. Olive bera eta Mary Ann ahizpa gaztea eraman egin zituzten, urtebetez esklabo gisa gatibu eduki ostean, mojave tribuari (es) saldu zizkien. Azken hauek, ordea, oso ondo tratatu eta integratuak izan zirelarik.[4][5] Lorenzo bizirik zegoen bitartean, bere arrebak erreskatatzeko gobernuaren laguntza lortzen saiatu zen bitartean, Mary Ann goseak hil zen, eskualdea suntsitu zuen lehorte baten ondorioz; Olivek, berriz, hurrengo lau urteak mojaveen artean igaro zituen.

Erasoa gertatu eta bost urtera, Olive AEBko gizarte zurira itzuli zuten. Oatmaneko sarraskiaren gertaera lizentzia dramatikoekin kontatzen hasi zen prentsan, baita bere memoria eta diskurtsoetan ere. Eleberriak, antzezlanak, olerkiak eta filmak inspiratu zituen, eta oihartzun handia izan zuten garai hartako hedabideetan bai une horretan bai handik denbora luzera. 1860ko hamarkadako Estatu Batuetan bitxikeria bihurtu zen, batez ere mojaveek egin zioten aurpegiko tatuaje urdin nabarmenarengatik, eta, ondorioz, natiboen tatuajearekin erregistratua ezagutzen den lehen emakume zuria izan zen.[6] Amerikar natiboekin gatibu egon zenean benetan bizi izan zuenaren zati handi bat ezezaguna da oraindik.

Bizitza

aldatu

Lehen urteak

aldatu

Oatman La Harpen jaio zen, Hancock konderrian, Illinoisen.[1] Roys Oatmanen (batzuetan Royce Oatman bezala ere idatzia) eta Mary Ann Oatmanen alaba zen. Azken honen ezkondu aurreko abizena Sperry zen eta sei neba-ahizpa izan zituen.[1] 1839an, bere gurasoek Eliza Metodista utzi eta Joseph Smithen mormoiekin bat egin zuten.[1] Smith 1844an hil zutenean, Mary Annek eta Roys Oatmanek ez zioten Brigham Youngi jarraitu; haren ordez, mormoien talde disidente batekin, brewsteritekin bat egitea aukeratu zuten, James C. Brewster buru zutela.[1]

1850eko abuztuaren 5ean, Oatman familiak bat egin zuen Brewsterrek Independencetik (Misuri) Arizona eta Kalifornia[1] arteko mugaraino gidatu nahi zuen karabanarekin; izan ere, Brewsterrek zioen hori zela mormoientzako "aurreikusitako bilgunea".[7] Hasieran, 85 eta 93 pertsona artean zeuden karabanan, baina, haserrearen ondorioz, taldea Santa Fe inguruan banatu zen, Mexiko Berriko Lurraldean; hala, Brewsterrek eta familia batzuek iparraldeko bidea aukeratu zuten, eta Oatmanek eta beste familia batzuek, berriz, hegoaldeko bidea aukeratu zuten, Socorro eta Tucsonen bidez. Socorrotik gertu, Roys Oatmanek hartu zuen espedizioaren agintea. 1851. urtearen hasieran iritsi ziren Mexiko Berriko Lurraldera, herrialdea eta klima beren helbururako guztiz desegokiak zirela konturatzeko. Beste gurdiek Colorado ibai-ahora iristeko helburua bertan behera utzi zuten pixkanaka.[8]

Taldea Maricopa Wellsera iritsia zen, eta orduan esan zieten aurretik zuten bidezidorraren zatia antzua eta arriskutsua izateaz gain, bide horretan zituzten amerikar natiboak oso etsaiak zirela, eta bizitza arriskatuko zutela bidean jarraituz gero. Gainontzeko familiek aurrera ez egitea erabaki zuten, baina Oatman familiak azkenean aurrera egin zuen. Ohartarazi zieten bezala, segada bat jasan zuten "Oatmango sarraskia" izenez ezagutu zena, Gila ibaiaren ertzean, Yumatik ekialdera 80-90 milia ingurura (hau da, 130-140 Km ingurura), gero Arizona izan den horretan.

Oatmandarren sarraskia

aldatu
 
Sarraskia gertatu zen lekua.

Mary Annek eta Roys Oatmanek zazpi seme-alaba zituzten, eta zortzigarrena bidean zen Illinoisetik Gila ibairako bidaiari ekin ziotenean. Oatman haurrak bat eta hamazazpi urte artekoak ziren, eta zaharrena Lucy Oatman zen. Maricopa Wellsetik abiatu eta lau egunera, bertakoen talde bat Oatman familiarengana hurbildu zen, eta tabakoa eta janaria eskatu zizkien.[9] Hornigai falta zela eta, Royce Oatmanek zalantza izan zuen yavapais talde txikiarekin gehiegi partekatuko ote zuen. Hauek hain haserre bizian jarri ziren beren zikoizkeriarengatik, ezen Oatman familiari eraso eta gehienak makilaz hil baitzituzten. Hiru ume salbatu ziren: hiltzat eman zuten 15 urteko Lorenzo, 14 urteko Olive esklabo hartu zuten 7 urteko Mary Ann ahizparekin batera.

 
Oatman familiaren hilobia.

Erasoaren ostean, Lorenzok konortea berreskuratu zuen, eta gurasoak eta anai-arrebak hilda aurkitu zituen, baina ez zuen Mary Ann eta Olive txikien arrastorik ikusi. Lorenzok laguntza bilatzeko ibilaldi arriskutsua hasi zuen. Azkenean, asentamendu batera iritsi zen, eta han bere zauriak tratatu zizkioten. Lorenzo emigranteen karabanara itzuli zen, eta hiru egun geroago, eraildako bere familiaren gorpuen aurrera itzuli zen. Hamarkada askotan zehar egunkarietan berrinprimatu zen zenbaketa zehatz batean esan zuen: "Aitaren, amaren eta haurtxoaren gorpuak hobi komun batean lurperatu genituen".[10] Gizakiek ez zuten hilobi egokirik egiterik sumendi jatorriko lur harritsu hartan, eta, beraz, gorpuak elkartu eta harri pilo bat osatu zuten haien gainean. Esan izan da gorpuzkiak behin baino gehiagotan lurperatu zituztela, eta, azkenean, ibaira eraman zituztela, Charles Debrille Postonek, Arizonako lehen kolonizatzaileetako batek, berriro lurperatu zituen arte.[11] Lorenzo Oatmanek erabaki zuen ez ziola inoiz utziko bizirik iraun zuten arreba biak bilatzeari.

Bahiketa eta gatibualdia

aldatu

Erasoaren ostean, indiarrek Olive eta Mary Ann ahizpak eraman zituzten, Oatman familiaren zenbait gauzarekin batera. Nahiz eta gero Olive Oatmanek bere bahitzaileak apatxeen tribuko kide bezala identifikatu zituen, ziurrenik Tolkepayako tribukoak (yavapais) ziren, indioen mendebaldeko adarrekoak, 8 miliara (hau da, 13 kilometrora) zegoen herrixka batean bizi zirenak. Arizonako Aguila hego-mendebaldean Harquahala mendietan.[12][13] Herrixkara iritsi eta gero, hasiera batean neskatoak mehatxagarria zirudien modu batean tratatu zituzten, eta Oatmanek geroago esan zuen hil egingo zituztela pentsatu zuela. Hala ere, bi neskatoak esklabo gisa erabili zituzten janaria bilatzeko, ura eta egurra kargatzeko, eta etxeko beste zereginetarako, jo ere egin zituzten askotan.

Ahizpak yavapaiekin egon ziren bitartean, beste amerikar natibo talde bat etorri zen tribuarekin salerosketan aritzera. Talde hori mojavoek osatzen zuten. Espedizio komertzialean, Topekak, mojave Espaniole (edo Espanesay) buruzagiaren alabak, neskatoei tratu txarrak ematen zizkiela ikusi zuen, eta neskak eurekin eramateko truke bat egiten saiatu zen. Yavapaisek ezetz esan zuten, baina Topeka berriro saiatu zen eta azkenean yavapaisek amore eman eta neskatilak bi zaldi, barazkiak, manta eta kontu batzuen truke eraman ahal izan zituzten. Mojaveen zaintzapean jarri ostean, neskatilak Colorado ibaian zehar (gero Needles izan denaren erdigunean, Kalifornian) mojave herri bateraino joan ziren egun luzez. Heldu eta berehala, Espaniole izeneko tribu-buruzagiaren (kohot) familiak hartu zituen. Mojave tribu hori neskatoak gatibu mantendu zituen taldea baino aberatsagoa zen, eta bai Espanioleren emazte Aespaneo, bai haren alaba Topeka, Oatman bikotearen ongizateaz arduratu ziren. Izan ere, Olivek askotan adierazi zuen bi emakume haiekiko bere atxikimendu sakona gatibualdiaren ondorengo urteetan.

Aespaneok saiakerak egin zituen Oatman neskatoek lantzeko lur sailak jaso zitzaten. Mojave tribuko kide batek, Llewelyn Barrackmanek, elkarrizketa batean esan zuenez, litekeena da Olive erabat tribuak onartzea, mojave ezizena eman baitzioten, eta hori tribuaren erabat asimilatu direnekin baino ez baita gertatzen. Olivek berak geroago baieztatu zuenez, Mary Ann eta biak gatibu eduki zituzten mojaveek, eta bera alde egiteko beldur zen, baina adierazpen hori, beharbada, Royal Byron Stratton agurgarriak 'makillatu' ahal izan zuen, Oliveren gatibualdia argitaratzea babestu baitzuen, hura gizarte zurira itzuli eta denbora gutxira. Adibidez, haiekin egon zen bitartean, bertara joan zen zuri talde handi batekin ez zen harremanetan jartzen saiatu Olive, ezta urte batzuk geroago New Yorken Irataba lider mojave batekin elkartu eta joandako garaiari buruz hitz egitera joan zenean ere.[14]

Alfred L. Kroeber antropologoak artikulu batean idatzi zuen Oatmanen gatibutzari buruz: "Mojaveek beti esaten zioten nahi zuenean joan zitekeela kokaleku zurietara, baina ez zen ausartzen joaten, beldurrez errepresaliak jasan zitzaketela emakume zuri bat hainbeste denboran eurekin edukitzeagatik, eta ez ziren ausartu ere egin, emakume zuri hori haien artean zegoela jakin zedin uztera".[15]

Olive eta Mary Ann mojaveek behartuta gatibu eduki ez zituztela iradokitzen duen beste elementu bat da bi neskatoak kokotsean eta besoetan tatuatu zituztela, tribuaren ohiturari jarraituz.[16][17] Oatmanek geroago, Stratton agurgarriaren liburuan eta eman zituen hitzaldietan, tatuatu egin zutela esan zuen, esklabo gisa markatzeko, baina hori ez dator bat mojaveen tradizioarekin, zeinen artean marka horiek beren jendeari baino ez zitzaion ematen, hildakoen lurraldean sartu eta beren arbasoek mojave tribuko kidetzat aitortuko zituztela ziurtatzeko. Gainera, mojaveei ez zitzaien axola haien esklaboak hildakoen lurraldera irits zitezkeen ala ez, eta, beraz, haiei ez zien tatuatzen. Oliveren aurpegiko marken uniformetasunak prozedura bete zuela adieraz dezakeela ere iradoki dute.

Olivek 1860ko hamarkadan egin zituen oharrek bere ahizpa gazteari buruz hitz egiten dute, askotan "Aita eta Ama" joan ziren "mundu" hobe horrekin bat egiteko irrikaz zegoela.[18] Mary Ann gosez hil zen, neskatoak mojaveekin bizi izan ziren bitartean. 1855-1856 inguruan gertatu zen hori, Mary Annek hamar edo hamaika urte zituenean. Eskualdean lehortea izan zela eta tribuak hornidura eskasia larria izan zuela baieztatu da. Olive bera ere hilko zatekeen, baldin eta Aespaneok, tribuko matriarkak, biziari eusteko gatxa delako batzuk egin ez balizkio.

Gero, Olivek maitekiro hitz egin zien mojaveei, eta haiei buruz esan zuen lehen bahitzaileek baino hobeto tratatzen zutela. Litekeena da asimilatutzat jotzea.[19] Klan izen bat eman zioten, Oach, eta ezizen bat, Spantsa, lizunkeria edo egarri aseezinarekin zerikusia duen hitza. Eta 1854ko otsailean Mojaveen haranean tribuarekin merkataritzan eta sozializazioan ia astebete eman zuten tren topografo zuriei ez ezagutaraztea erabaki zuen. Lorenzo sarraskitik bizirik atera zenik ez zekienez, uste izan zuen ez zuela beste familiarik, eta mojaveek beretarretako bat balitz bezala tratatzen zuten.

Askatzea

aldatu

Olivek 19 urte zituenean, Frantzisko, mezulari indiar yuma, Fuerte Yuman agintarien mezu batekin iritsi zen herrira. Zurrumurruek iradokitzen zuten neskato zuri bat mojaveekin bizi zela, eta postuko komandanteak hura itzul zedin eskatu zuen, edo zergatik ez zen itzultzen jakin nahi zuen. Mojaveek, hasiera batean, Olive bakartu egin zuten eta eskaerari muzin egin zioten. Are gehiago, ukatu egin zuten Olive zuria zenik ere. Negoziazioetan zehar, batzuek Oliverekiko maitasuna adierazi zuten, beste batzuek zurien errepresalien beldurra. Frantzisko mezularia, bitartean, inguruko beste mojave batzuen etxeetara erretiratu zen; handik gutxira, bigarren ahalegin sutsu bat egin zuen, mojaveak Oliverengandik bereiz zitezen limurtzeko. Ordukoan, bere hitzei artikulu komertzialak gehitu zizkien, mantak eta zaldi zuri bat barne, eta Olive askatzen ez bazuten zuriek mojaveak suntsituko zituztelako mehatxuak helarazi zizkien.*

Eztabaida baten ostean, ordukoan Olive barne, mojaveek tratua onartzea erabaki zuten, eta Olive Yuma Gotorlekura eskoltatu zuten 20 eguneko bidaian. Topeka, Espianole eta Aespaneoren alaba, berarekin joan ziren. Gotorlekuan sartu aurretik, Olivek mendebaldeko arropa jaso zuen, armadako ofizial baten emazteak utzia, gerritik gora estali gabeko mojave gona tradizional batez jantzirik baitzegoen. Gotorlekuaren barruan, Olivek txalotzen ari zen jendez inguraturik ikusi zuen bere burua.

Oliveren haurtzaroko lagunak, Susan Thompsonek, urte asko geroago adierazi zuenez, uste zuen Olive "doluan" zegoela itzuli zenean, mojave batekin ezkondu zelako eta bi haur izan zituelako.[20] 

Olivek, ordea, bere bizitza osoan ukatu egin zuen mojave batekin ezkonduta egon zen zurrumurrua, edo yavapaisek edo mojavek sexu tratu txarrak eman zizkioten zurrumurrua ere bai. Strattonen liburuan adierazi zuenez, "basati horien ohoretan esan behar da inoiz ez nuela inolako abusu lotsagaberik jasan". Spantsa ezizenak, ordea, "umetoki ustela" esan nahi du, eta sexualki aktiboa zela iradoki du, baina historialariek argudiatu dute izenak esanahi ezberdinak izan ditzakeela. 

Gotorlekura iritsi eta egun gutxira, Olivek jakin zuen bere neba Lorenzo bizirik zegoela eta arreba bien bila ibili zela. Haien arteko bilera lehen mailako albistea izan zen mendebaldeko mundu zuri osoan.

Geroko bizitza

aldatu
 
Olive Oatman, 1863an argazkia aterata.

1857an, Royal Byron Stratton izeneko artzain batek Olive eta Lorenzo Oatman bilatu zituen. Oatmanen sarraskiari eta neskatoen gatibualdiari buruzko liburu bat idatzi zuen aldi berean, La vida entre los indios: edo El cautiverio de las chicas Oatman entre los indios apaches y mojaves izenekoa, garai hartarako salmenta arrakastatsu bihurtu zena, 30 000 alerekin.[21] Strattonek liburuaren etekinak Oliveri eta bere neba Lorenzori Pazifikoko Unibertsitateko (Kalifornia) matrikula ordaintzeko (1857) erabili zituen.[22] Olivek eta Lorenzok liburu bira bat egin zuten Strattonekin herrialde osoan zehar, liburua promozionatuz eta zirkulu bibliofiloetan hitzaldiak emanez.[22] Olive, gainera, bitxikeria bihurtua zen. Denek nahi zuten haren kokotsa ikusi, tatuaje urdin ausartarekin, eta haren historia bertatik bertara entzun. Tatuatutako lehen emakume estatubatuar zuria izan zen, baita lehen hizlari publikoetako bat ere. Feminismoa garatzen ari zenean sartu zen Olive hitzaldi zirkuituan. Nahiz eta berak ez zuen inoiz baieztatu mugimenduaren parte zenik, bere historia Seneca Falls-eko Konbentzioa sinatu eta gutxira sartu zen estatubatuar kontzientzian.*

1865eko azaroan, Oatman John B Fairchild izeneko abeltzain batekin ezkondu zen. Strattonekin batera Michiganen ematen ari zen hitzaldi batean ezagutu zuten elkar. Fairchild-ek anaia galdu zuen bertakoen eraso batean, Arizonan 1854an ganadu arreo batean, Oatman mojaveen artean bizi izan zen aldi berean. Strattonek ez zuen ezkontzarako gonbidapenik jaso eta Olive ez zen inoiz berarekin harremanetan jarri. Zurrumurruek zioten Olive New York estatuko eroetxe batean hil zela 1877an, baina Stratton izan zen sartu zena, herentziazko eromenaren ondoren, eta handik gutxira hil zen.*

 
West Hilleko hilerria Shermanen, Texasen.

Olive eta John Fairchild Shermanera (Texas) joan ziren. Hiri hori goraldian zegoen, eta aukera asko eskaintzen zizkion Fairchild bezalako negozio-gizon bati, zeinak bizitza berri eta oparo bati ekin nahi zion. Fairchild-ek Shermaneko Udal Bankua sortu zuen, eta elkarrekin lasai bizi izan ziren viktoriar etxe handi batean.[23] Olive belo bat erabiltzen hasi zen bere tatuaje famatua estaltzeko, eta karitate lanetan jardun zuen.[24] Bertako umezurztegi bati laguntzeko interes berezia izan zuen. Berak eta Fairchild-ek ez zuten inoiz seme-alabarik izan, baina neskato bat adoptatu zuten eta Mary Elizabeth deitu zioten, bien amen omenez, Mamie ezizenaz. Senarrak Strattonen liburuaren aleak bilatu eta erre egin zituen.[23]

Bere neba Lorenzo 1901eko urriaren 8an hil zen. Olive handik bi urte eskasera, bihotzekoak jota hil zen, 1903ko martxoaren 20an, 65 urte zituela.[25] Shermaneko (Texas) West Hill hilerrian dago lurperatuta.

Legatua

aldatu

Oatman (Arizona) hiria, askatu zuten lekutik gertu dago, eta haren omenez jaso zuen izena, 1915ean.[26][27] Oatmaneko urre barrutia deiturikoaren parte zen, baina garai bateko urrearen sukarraren herri oparoa helmuga turistiko bat bihurtu zen gerora.[28]

Haren omenez izendatuta, Olive City hiri historikoa, egungo Ehrenberg hiritik gertu (Arizona), Colorado ibaian lurrun ontzi baten geldialdia izan zen urrearen sukarraren egunetan. Oatman Mountain eta Oatman Flat dira Arizonako beste izen bereko batzuk.[29][27] Oatman Flat Station Butterfield Overland Mail-eko diligentzia zerbitzuaren etapa bat izan zen 1858 eta 1861 artean.*

Herri kulturan

aldatu
 
Mary Ann Oatmanen heriotzaren antzezpena.

Telebista eta zinema

aldatu
  • Eva Oakes pertsonaiak, Robin McLeavyk AMCko Infierno sobre ruedas telesailean antzeztutakoak, oso libreki Oatman du oinarri.[26] Kokotsean tatuaje urdina daramaten amerikar natibo talde batek harrapatu eta mormoi gisa hazi izanaz gain, oso antzekotasun gutxi daude Evaren pertsonaiaren eta Oatmanen bizitza errealaren artean.[30]
  • 1982an, Elmore Leonard eleberrigileak ipuin bat idatzi zuen, "The Tonto Woman", Oatmanen erara tatuatuta zegoen gatibu zuri bati buruzkoa. 2008an Oscarretarako izendatu zuten izenburu bereko film labur bihurtu zen istorio hori.
  • The Ghost Inside My Child: The Wild West and Tribal Quest telesaileko atal batean, AEBko hegoaldeko familia bataiatzaile batek dio Olivia alabak esaten duela bera dela Olive Oatman berraragiztatua.
  • 1965ean, Shary Marshall aktoreak Oatmanen papera egin zuen, Tim McIntirek bere neba Lorenzorena eginez, eta Ronald W. Reagan Burke teniente koronelaren paperean, The Lawless Have Laws telesaileko Western Death Valley Days izenburuko atalean. Istorioan, Burkek Lorenzo bere arrebaren bila eraman zuen; izan ere, bost urtetan ez zuen ikusi, indiarrek bere familiaren aurka egindako erasoalditik.[26][31] 

Olive Oatman-en inspiratutako fikzioak

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c d e f g McLeary, Sherrie S.; McGinty, Brian. (12 de junio de 2010). «Fairchild, Olive Ann Oatman» Asociación Histórica del Estado de Texas.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) González, Valeria Sabater,Sergio De Dios. (2017-11-16). «Olive Oatman, la mujer del tatuaje azul y el doble cautiverio» La Mente es Maravillosa (Noiz kontsultatua: 2024-09-05).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Nuño, Ada. (2021-11-23). «Olive Oatman: la joven del tatuaje que fue capturada por una tribu indígena» elconfidencial.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-05).
  4. ↑ Braatz, Timothy (2003). Surviving Conquest. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. págs. 253–254.
  5. ↑ McGinty, Brian (2005). The Oatman Massacre: A Tale of Desert Captivity and Survival. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 9780806137704
  6. ↑ Wild, Chris. (2015-02-28). «The story of the young pioneer girl with the tattooed face» Mashable.
  7. ↑ Rasmussen, Cecilia: "Tale of Kindness Didn't Fit Notion of Savage Indian". Los Angeles Times(16 de julio de 2000).
  8. ↑ James, Edward T.; James, Janet Wilson; Boyer, Paul S.; Radcliffe College. (1971). Notable American women, 1607-1950; a biographical dictionary. Cambridge, Mass., Belknap Press of Harvard University Press ISBN 978-0-674-62734-5. (Noiz kontsultatua: 2024-09-05).
  9. ↑ Rasmussen, Cecilia: "Tale of Kindness Didn't Fit Notion of Savage Indian". Los Angeles Times(16 de julio de 2000)
  10. ↑ Cfr. "The Murder at Oatman Flat", publicado en The Tucson Citizen. Tucson, Arizona. 27 de septiembre de 1913. pág. 4. Consultado el 1 de agosto de 2020
  11. ↑ Baker. (1981). Mapping the Southwest. 18, 48–53 or..
  12. ↑ Historia de los indios de Mojave a 1860. 18 de agosto de 2000.
  13. ↑ Feller, Walter. «Olive Oatman» mojavedesert.net.
  14. ↑ (Ingelesez) McGinty, Brian. (2006-02-01). The Oatman Massacre: A Tale of Desert Captivity and Survival. University of Oklahoma Press ISBN 978-0-8061-3770-4. (Noiz kontsultatua: 2024-09-05).
  15. ↑ Kroeber, Alfred L.; Kroeber, Clifton. (1962). «El primer relato de Olive Oatman sobre su cautiverio entre los mojaves» California Historical Society Quarterly 41 (4): 309–317..
  16. ↑ «Mojave Tribe: Culture» Mojave National Preserve (U.S. Servicio de Parques Nacionales).
  17. ↑ Krutak, Lars. (2010). «Marks of Transformation: Tribal Tattooing in California and the American Southwest» Vanishing Tattoo.
  18. ↑ Stratton, Royal B.. «Life Entre los indios: siendo una narrativa interesante del cautiverio de las Oatman, entre los indios Apaches y Mojaves» La Biblioteca Bancroft Universidad de Berkeley.
  19. ↑ Blattman, Elissa. (2013). The Abduction of Olive Oatman. Museo Nacional de Historia de la Mujer.
  20. ↑ Richard H. Dillon. (1981). Tragedia en Oatman Flat: masacre, cautiverio, misterio. 18, 46–59 or..
  21. ↑ (Ingelesez) Stratton, Royal B.. (1858). Captivity of the Oatman Girls. author (Noiz kontsultatua: 2024-09-05).
  22. ↑ a b Fairchild, Olive Ann Oatman. Texas State Historical Association 2010-06-12.
  23. ↑ a b «Flashback: Olive Oatman was D-FW's own Girl with the Chin Tattoo» Dallas News 2017-08-22.
  24. ↑ Vaughan, R.C.. (11 de enero de 2009). «Dama con velo causa revuelo en las calles de Sherman» Sherman Democrat.
  25. ↑ Mae, Poppy. (7 de diciembre de 2017). «Olive Oatman y la tribu Mojave» Medium.com.
  26. ↑ a b c Van Huygen, Meg. (2015-11-16). «Olive Oatman, la niña pionera secuestrada por los nativos americanos que devolvieron a una mujer marcada» Mental Floss.[Betiko hautsitako esteka]
  27. ↑ a b «Oatman Mountain: escalada, senderismo y montañismo» Summit Post.
  28. ↑ Ransome, F. L.. (agosto 1, 1923). Geología del distrito de oro de Oatman, Arizona.  doi:10.3133/b743..
  29. ↑ «Oatman Flat» Sistema de información de nombres geográficos (Servicio geológico de los Estados Unidos).
  30. ↑ Hsieh, Veronica. (November 2011). «Hell on Wheels Manual: Olive Oatman, una contraparte histórica de Eva» AMC Network Entertainment LLC..
  31. ↑ The Lawless Have Laws on Death Valley Days . octubre de 1965.

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Olive_Oatman&oldid=9904811"(e)tik eskuratuta