Wikipedia

Mapudungun

(«Maputxera» orritik birbideratua)

Mapudungun edo maputxe[2] (mapudungun) Amerikako hizkuntza isolatua da, maputxeen hizkuntza.

Maputxera
Mapudungun
Datu orokorrak
Lurralde eremuaTxile eta Argentina
Hiztunak100.000-200.000[1]
EskualdeaAraucanía
Biobío
Santiagoko metropolitar eskualdea
Los Ríos
Los Lagos
Neuquén
Río Negro
Chubut
Santa Cruz
UNESCO sailkapena4: arrisku larrian
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
Araucanian (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiahizkuntza bakartua
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2arn
ISO 639-3arn
Ethnologuearn
Glottologmapu1245
Wikipediaarn
UNESCO1754
IETFarn
Endangered
Languages Project
7849

Egun, Txilen eta Argentinan 100.000tik gora hiztun[1][3] bizi dira, gehienak Txilen. Horietatik, proportzioan, haurrak eta gazteak gutxi dira; gehienak helduak dira, transmisioa eten egin baita, batez ere hirira joan eta jatorrizko lurraldeetatik gehien sakabanatu diren familietan.

Duela gutxi arte, ez zen inon ofiziala izan, baina 2013tik ofiziala da, gaztelaniarekin batera, Txileko Galvarino komunitatean: bertan 9100 maputxe bizi dira[4].

Hizkuntzaren ezaugarriak aldatu

Tipologia aldetik, ez zaio seniderik aurkitu, eta hizkuntza isolatutzat hartzen da[5]. Hizkuntza eranskaria da, hitz batean hainbat lema eta morfema kateatzen baititu.

Lexikoa aldatu

Eratorpena eta hitz-elkarketa ohikoak dira. Horrela, küdaw ('lana') oinarritzat hartuta, küdawfe 'langile' eta küdawwe 'lantokia' sortzen dira.

Lehen hamar zenbakiak: kiñe, epu, küla, meli, kechu, kayu, relqe/regle, pura, aylla, mari;

Hiztunen geografia aldatu

 
Txile zentraleko maputxeak mapan islatuta (laranjaz nekazal ingurukoak, ilunez urbanoak, zuriz ez-maputxeak).

Erabilera gune hauek ditu:

Txile aldatu

Txilen hizkuntzak duen estatusa: 1993ko Txileko 19.253 “Lege indigenak” etnia moduan aitortzen ditu maputxeak eta 28. artikuluan[6] hizkuntza indigenak aitortu, errespetatu eta babesteko zenbait neurri biltzen ditu, baina egun maputxe hizkuntza Galvarino eta Padre Las Casas komunetan bakarrik da ofiziala (2013az geroztik). Oraindik ez da hezkuntza sistema arautu ofizialetan erabiltzen (ez murgiltze ereduan, ezta elebidunean ere), nahiz eta “irakasle tradizionalak” deritzonek aldika maputxe hizkuntza ikastetxe batzuetara joan.[7]

Argentina aldatu

Esaldi bat: Epu pichikeche nütramlu mapudungun mew – Bi haur maputxe mapundungunez hitz egiten.  

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b Zúñiga, Fernando. (2006). Mapudungun. El habla mapuche. Santiago: Centro de Estudios Públicos, 402 or. ISBN 956-7015-40-6..
  2. ↑ Berria. Estilo Liburua. (Noiz kontsultatua: 2019-3-2).
  3. ↑ "Según el último censo de 2002, la población que declara pertenecer al grupo mapuche está compuesta de 604.349 personas. Se calcula que aproximadamente el 50% de ellas habla el mapudungun con diversos grados de fluidez. Los adultos mayores son los que todavía utilizan la lengua como medio de comunicación, principalmente en el medio rural. En la mayoría de los lugares de asentamiento mapuche los niños ya no aprenden la lengua autóctona en sus hogares. Ellos asisten a escuelas que están equipadas para realizar la instrucción en español exclusivamente, con muy pocas excepciones." María Catrileo. 2005 . «Revitalización de la lengua mapuche en Chile». Documentos Lingüísticos y Literarios 28: 10-17
  4. ↑ (Gaztelaniaz) ismael. Galvarino es la primera comuna de Chile en establecer dos idiomas Oficiales el Mapudungún y el español. (Noiz kontsultatua: 2019-02-17).
  5. ↑ Fernando., Zúñiga,. ([2006]). Mapudungun : el habla mapuche : introducción a la lengua mapuche, con notas comparativas y un CD. Centro de Estudios Públicos ISBN 9567015406. PMC 75967100. (Noiz kontsultatua: 2019-02-17).
  6. ↑ «LEY INDÍGENA 19.253» www.mapuche.info (Noiz kontsultatua: 2019-02-13).
  7. ↑ Garabide. «Maputxea» Garabide (Noiz kontsultatua: 2019-02-13).

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Mapudungun&oldid=9058304"(e)tik eskuratuta