Hizkuntza goidelikoak

Hizkuntza goidelikoak, hizkuntza gaelikoak edo gaelera hizkuntzak (irlanderaz: teangacha Gaelacha; Eskoziako gaeleraz: cànanan Goidhealach; manxeraz: çhengaghyn Gaelgagh) uharteetako hizkuntza zelten bi multzoetako bat da; britoi hizkuntzena da bestea. Irlanderak, Eskoziako gaelerak eta manxerak osatzen dute gaelikoen azpitaldea (zelta Q taldea); galesak, kornubierak eta bretainierak, berriz, britoiena (zelta P taldea).

Hizkuntza goidelikoak
Britainiar uharteak K. o. 400. urtean. Gorriz: Britoiar hizkuntzen eremua. Berdez: Gaelera hizkuntzen eremua. Urdinez: Piktoen eremua.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Irlanda, Eskozia eta Manx Uhartea
Hiztunak	Irlanderak 380.000 Eskoziako gaelerak 58.652 Manxerak 1.689 (hila, gaur egun berpizteko saiakera dago)
Rankinga	Ez 100 mintzatuenen artean
Hizkuntza sailkapena
indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak Uhartetar hizkuntza zeltak
Hizkuntza kodeak
Glottolog	goid1240

Hizkuntza gaelikoak deritze maiz hizkuntza zelta guztiei; bereziki, egoera informaletan edota testunguru teknikoak ez direnetan. Hala ere, erabilera hori okerra da, izendapen horrek irlandera, Eskoziako gaelera eta manxera hartzen baititu barne, baina ez beste hizkuntza zeltak.

Hizkuntza gaelikoak Irlandako hegoaldetik hasi, Manx uhartean jarraitu eta Eskoziako iparralderaino mintzatu izan diren hizkuntzen multzoa da. Shelta hizkuntza ere gehitu izan zaio, Irlandako Pavee edo Travellers deritzen herrialdeak hitz egin ohi izan duen hizkuntza; irlandera eta ingelesaren arteko nahasketa da, sintaxi edo joskera oinarrizkoa ingelesa delarik.

Hiru hizkuntza hauek Irlandera zaharraren (VI. eta X. mendeen artean) ondorengo izan zen Erdialdeko Irlanderatik (Erdi Aroan hitz egina) sortutako aldakiak dira. Hizkuntza goidelikoen formarik zaharrena Aitzinirlandera da (IV. mendetik VII. edo VIII. mendeetara bitartean) baina idatzizko lehen lekukotasunak aipatu Irlandera zaharrean daude idatzirik.

Hizkuntza talde honen mota garaikide bat "gaelera klasikoa" da, honek Irlandan XII. menderarte eta Eskozian XVIII. menderarte literaturan erabilpena izan zuen. Bi aldaera hauen arteko ortografia ezberdintasunak orain dela gutxi burututako berrikuntzetan oinarritzen dira, ondorio gisa kokapen anitzetako estandarizazio edo batasun konplexuak sortu direlarik.

Manxeran erabilitako ortografia ingelesa eta galesean oinarritua dago, eta 1610 John Phillips gotzain galestarrak sarrarazi zuen.

Hizkuntza goideliko hauetako hiztunei gael edo gaeliko deitzen zaie (Gaeil Irlanderaz, Gàidheil Eskoziako gaeleraz eta Ny Gaeil manxeraz. Ingelesez eta Frantsesez berriz Gaels edo Goidels).

Sailkapena

Gaelerar hizkuntzen azpitalde hau uharteetako zelta hizkuntzen taldean kokatzen da. Azken adar horren beste azpitaldea britoi hizkuntzak dira; horien barnean daude galesa, kornubiera eta bretainiera. Biak ere uharteetako zelta hizkuntzen artean, nagusiki Britainiar uharteetan mintzo baitira eta antzeko hainbat ezaugarri elkarbanatzen baitituzte, adibide gisa, zenbait aditz moldeen erabilpena, esaldiaren ordena (Aditza, Subjektu, Objektu edota Predikatua), etab.

Gainera, gaeleraren adarra Q zelta-adarrean ere sailkatua da, hizkuntza aurrezeltaren jatorrizko *kw ahotsa adar honetan mantendu egin baita (P zelta-adarrean ez bezala, honetan *kw soinua berehala p hots bilakatu zen).

Haatik, bi azpitalde hauen arteko ezberdintasunak ere badaude, horregatik eta ikerketak aurrera doazen heinean sailkapen hau oraindik ez da behin-betikoa. Adibidez, gaelerazko taldean *an, am soinuak é hizki bihurtu dira, bokal ez sudurkaritua eta soinu frikari baten aurrean aurkitzean luzapena jasaten duena. Adibidez, antzinako irlanderan éc ("heriotza"), écath ("amu"), dét ("hortz"), cét ("ehun") hitzak galesezko esanahi berdineko angau ("heriotza"), angad ("amu"), dant ("hortz") eta cant ("ehun") hitzekin parekatzean hau garbi ikus daiteke.

P zelta eta Q zelta adarrak

Protozeltiar hizkuntza	Galiera	Galesa	Bretainiera	Irlandera	Eskoziako gaelera	Manxera	Euskarazko esanahia
*kwennos	pennos	pen	penn	ceann	ceann	kione	"buru"
*kwetwar-	petuarios	pedwar	pevar	ceathair	ceithir	kiare	"lau"
*kwenkwe	pinpetos	pump	pemp	cúig	còig	queig	"bost"
*kweis	pis	pwy	piv	cé (antzinean cia)	cò/cia	quoi	"Zein/Nor"

Parekatzea

Zenbakiak

#	Irlandera	Eskoziako gaelera	Manxera	Euskara
1	aon	aon	un, nane	bat
2	dó, dhá	dà, dhà	daa	bi
3	trí	trì	tree	hiru
4	ceathair	ceithir	kiare	lau
5	cúig	còig	queig	bost
6	sé	sia	shey	sei
7	seacht	seachd	shiaght	zazpi
8	ocht	ochd	hoght	zortzi
9	naoi	naoi	nuy	bederatzi
10	deich	deich	jeih	hamar
11	aon déag	aon deug	nane jeig	hamaika
12	dó dhéag	dà dheug	daa yeig	hamabi

Ohiko esaldiak

Irlandera	Eskoziako gaelera	Manxera	Euskara
Fáilte	Fàilte	Failt	Ongietorri
Conas atá tú? /Cad é mar atá tú?	Ciamar a tha thu?	Kys t'ou?	Nola zaude? / Zer moduz?
Cad é an t-ainm atá ort?	Dè an t-ainm a tha ort?	Cre'n ennym t'ort?	Zein da zure izena?
Is mise...	Is mise...	Mish...	Ni... naiz
Lá maith	Latha math	Laa mie	Egun ona
Maidin mhaith	Madainn mhath	Moghrey mie	Egunon
Trathnóna maith	Feasgar math	Fastyr mie	Arratsaldeon
Oíche mhaith	Oidhche mhath	Oie vie	Gabon
Go raibh maith agat	Tapadh leat	Gura mie ayd	Eskerrik asko
Slán leat	Slàn leat	Slane lhiat	Agur
Sláinte	Slàinte	Slaynt	"Osasuna" (edateko garaian euskaraz "topa" erabiltzen den bezala)

Ikus gainera

• Gaeliko (etnia)
• Eskotoak

Kanpo estekak

• Datuak: Q56433