Gaztainondo
Gaztainondoa, gaztaina edo gaztaina arbola (Castanea sativa) Fagaceae familiako zuhaitz bat da. Jatorriz Hego-ekialdeko Europakoa eta Asia Txikikoa da. 20-35 m-ko garaiera eta 2 m-ko diametroko enborra edukitzera irits daitekeen zuhaitz hosto erorkorra da. Bere hostoak oblongo-lantzeolatuak dira, 16-28 cm luze eta 5-9 cm zabal dira, eta ertzean hortz zorrotzak dituzte.
| Gaztainondo | |
|---|---|
_(45032673662).jpg) | |
| Iraute egoera | |
 Arrisku txikia (IUCN 3.1) | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Ordena | Fagales |
| Familia | Fagaceae |
| Generoa | Castanea |
| Espeziea | Castanea sativa |
| Banaketa mapa | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | European chestnut wood (en)  , Gaztaina eta sweet chestnut leaf (en) |
Gaztainondoak klima epela eta hezetasun egokia behar du ondo hazi eta gaztaina-kopuru handiak lortzeko. Oso sentikorra da udaberriaren azken parteko eta udazkenaren hasierako izozteen aurrean, eta ez ditu lurzoru karedunak gustuko. Basoetan itzal txikia jasan dezake, baina argia du gustuko.
Gaztaiondoa oso zuhaitz urtetsua da eta ez dira gutxi gero mila urtera iritsitako zuhaitzak. Esate baterako, Etna sumendiaren ondoan. Italian, bazegoen "100 zalditako gaztainondoa" izeneko ale handi bat. Horrela, XVIII. mendean enborraren diametroak 15 metro zituen eta Joana Arc-ekoabarne hartan babestu omen zen ehun zaldizkorekin batera. 3.000 urteko gaztainondoa omen zen hura. Bertzalde, Poqueira izeneko tokian (Sierra Nevada), mila urteko gaztainondo bat zegoen eta enbor barnean morisko familia bat bizi zen, ehungailua eta guzti.[1]
Jatorria
aldatuJatorriz, Europa mediterraneoko zuhaitza da. Badirudi greziarrak izan zirela gaztainondoa lehenak landatzen. Erromatarrek, aldiz, zuhaitz hori Europako erdialdera eta iparraldera zabaldu zuten. Izen zientifikoa (Castanea sativa) Greziako hiri zahar baten izenetik dator, Kastanis. Sativa hitzak, aldiz, landatua erran nahi du. Erdi Aroan, monjeak arduratu ziren zuhaitza zabaltzeaz, oinarrizko elikagaia baitzen ("ogiaren zuhaitza" erraten zitzaion), baina europarrak Ameriketara iristearekin batera, artoak eta patatak hartu zuten gaztainaren tokia.[1]
Ezaugarriak
aldatuHosto erorkorreko zuhaitz handia da; 35-40 m garai izatera irits daiteke. Adaburu zabala, biribildua eta irregularra du.
Zurtoina – Azala
aldatuZurtoina zuzena, lodia eta laburra izaten du. Zilar kolorekoa da zurtoinaren azala, eta zartadurak ditu.
Hostoak
aldatuHostoak sinpleak, txandakatuak eta erorkorrak dira, eta hortz handi eta oso irregularrak dituzte. Hostoen kolorea, hasieran, berdea da; udazkenean, berriz, horia izaten da.
Loreak
aldatuLandare monoikoa da: ale bakoitzak bi sexuetako loreak dauzka, 10-20 cm-ko luzera daukaten gerbak osatuz. Lore arrak gerbaren goiko aldean sortzen dira, eta emeak behealdean. Ekainaren bukaeran eta uztailean agertzen dira, eta udazkenerako lore emeek 3-7 hazi gordetzen dituzten kupula arantzadunak ekoizten dituzte.
Fruitua
aldatu
Gaztainondoaren fruituak -gaztainak- akeniomotakoak dira, eta udazkenean heltzen dira. Zuhaitzean daudenean, binaka edo hirunaka bildurik daude kupula (morkots, lakatz) arantzatsu berde batean. Honek 5 eta 11 zentimetro arteko diametroa du eta 2tik 7ra gaztainez osatuta egon ohi da.
Gaztaina morkots barnean erortzen da lurrera urritik abendura. Morkotsak bildu eta harrizko eraikuntza txikietan gordetzen ziren, adarrekin, iratzeekin eta harearekin nahasirik eta noizean behin, eragin behar zitzaien, ez usteltzeko. Harrizko eraikuntza zilindriko txiki horietako batzuek metroa izaten zuten altueran. Horrela, morkotsak pixkana ireki eta gaztainak poliki-poliki ateratzen ziren barnetik. Horrela ez ziren horren azkar lehortzen. Baina, gaztaina urte osorako kontserbatzeko, lehortu behar izaten zen (kearen bidez, eguzkitan, labeetan...). Gaztaina horri gaztaina zimela erraten zaio.[1]
Erabilerak
aldatuGaztainondoa aspalditik lantzen den zuhaitza da bere hazi jangarriak eskuratzeko. Erromatarren garaian Europa mendebalde eta iparraldean sartu zen.
Haziak, gaztainak alegia, gordinik, erreta, egosita, lehortuta, xigortuta, edo konfitatuta jaten dira. Azkenburukoak egiteko erabil daiteke: budinak, bizkotxoak, etab. Haragiz osatutako janarien osagarri gisa ere erabiltzen da. Sukaldaritzan baditu beste erabilera batzuk ere, hala nola irina egiteko (gailetak edo pastelak egiteko), ogia egiteko, zerealen ordezko gisa, kafearen ordezko gisa edo zopak loditzeko.[1]
Zurari doakionez, saskigintzan oso erabilia izan da gaztainarena. pilotan erabiltzen diren xisteren uztaia eta saihetsak, esate baterako, gaztaina zurez egiten dira, tolesteko oso moldagarria delako.
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Botanika.wikispaces.com webgunetik hartu da, CC BY-SA 3.0 lizentziapean.
- ↑ a b c d Bertizko Jaurerria natur parkeko kartela Irretarazu-ra igotzeko bidean.
- ↑ «Elurmaluta.net - Fossil Plastics - Alegiazko Enborrak» www.elurmaluta.net (Noiz kontsultatua: 2021-01-24).
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q22699
Multimedia: Castanea sativa / Q22699
Espezieak: Castanea sativa
