Ekialdeko nafar euskalkia
Ekialdeko nafar euskalkia Nafarroako ipar-ekialdeko euskalkia zen, 2008an Koldo Zuazok egindako sailkapenaren arabera.[1] Ekialdeko nafarrera ere deitu izan zaio.
| ██ Mendebalekoa██ Erdialdekoa██ Nafarra | ██ Nafar-lapurtarra██ Zuberotarra██ Bonaparteren garaiko hedadura |
Bi hizkerak osatzen zuten euskalki hori: Zaraitzuko hizkerak eta Erronkarikoak.
Zaraitzuko hizkera aldatu
Gaur egun, eskualdean ez da hiztunik geratzen. Hala ere, Espartzako Antonia Gartzia, Ezkarozeko Trinidad Uhalde, Jaurrietako Marikruz Esarte eta Otsagiko Teofilo Eseberri euskaldunen testigantzak Aitor Aranak jaso zituen. Aranak 2001ean hiztegia argitaratu zuen eta hurrengo urtean gramatika liburua. Testuak itzultzen eta bailaran ikastaroak antolatzen ere aritu da. Iñaki Camino ikerlariaren lana ere aipatzekoa da.
Erronkariko hizkera aldatu
Erronkariera duela gutxi arte Erronkariko ibarrean hitz egin izan zen euskal hizkera da. Gaur egun galduta dago, 1990ean hil baitzen erronkariera ama-hizkuntza zuen azken euskalduna, Fidela Bernat.
Aezkoako hizkera aldatu
Aezkoako hizkera nafar euskalkiaren barruan sailkatu du Koldo Zuazok, baina ekialdeko nafar euskalkiarekiko eta nafar-lapurtar euskalkiarekiko lotura egiten duenez, baditu beste bi euskalki horien hainbat ezaugarri ere.
Testu bat, adibidetzat aldatu
| Zaraitzuko uskara | Erronkariko uskara | Euskara batua |
|---|---|---|
| I Gauerdi da. Errege Karlomagno Aurizperrin dago bere ejerzito guziarekin: zeruan ez da ageri ez ilargirik eta ez izarrik; urruneala su handi batzurek argitzen die mendien artean. Frankoek kantatzen die herrian, Altabizkarreko inguru senti dira otsoen lotsagarrizko ainuriak, uskaldunek txorrosten ditie arte konetan beren dardo eta aizkurak Ibañetako peina eta harrietan. II Antsiarekin Karlomagnok ezin ahal izan du loa bildu beregana; ohatze sahetsean bere pajexko batek leitzen du amoriozko kontu bat; urruntxeago, Erroldan azkarrak garbitzen du bere Durandarte ezpata famatua eta Turpin arzobispo onak errezatzen du Jangoikoaren Ama sanduari. III — Ene pajexkoa — erran zakon Errege Karlomagnok; — zer da gauazko isiltasuna hausten duen arroitu kori?—Jauna, — errespondatu zakon pajeak; — Dira Iratiko, itxasoa beino handiagoko, oihanaren hostoak, haizeak mogiturik. — A! gazte maitea, iduri du hiltzearen oihua eta ene bihotza beldur da. IV Gaua guziz ilun dago. Ez da ageri ez ilargirik eta ez izarrik zeruetan; urruneala su handi batzurek argitzen die mendien artean; frankoak lo daude Aurizperrin; Altabizkarreko inguru otsoak ainuriaz daude eta uskaldunek txorroxten ditie beren dardo eta aizkurak Ibañetako peinetan. V Zer da arroitu kori? — galdegin zuen berriz Karlomagnok, eta pajeak, loak errenditurik, ez zakon kontestatu. — Jauna — erran zuen Erroldan azkarrak; — da mendiko ugaldea, da Andresaroko ardi-saldoen marraka. — Suspiro bat iduri du — erran zuen franko erregeak. — Kala da, Jauna — errespondatu zakon Erroldanek; — Herri konek near egiten du gutaz oritzen denean. VI Antsiarekin Karlomagnok ezin ahal izan du loa bildu beregana; lurra ta zeruak argirik gabe daude; otsoak ainuriaz daude Altabizkarren; uskaldunen aizkurek eta dardoek argitzen die Ibañetako haritzen artean. VII A! — suspiratzen du Karlomagnok. — Ez doket lorik egin; su batek erretzen nu. Zer da arroitu kori? — Eta Erroldanek, loak errenditurik, ez zakon errespondatu. — Jauna —erran zuen Turpin onak; — erreza ezazu, erreza ezazu enekin. Arroitu kori da Uskal Herriko gerla kantua eta egun da gure gloriaren azken eguna. |
I Gaierdia da. Errege Karlomagno Aurizperrin dago bere ejerzito guziuarekin: ez dago goikorik ez izarrik zeurian; urrisaiarat brillatan dei suek mendien erdian. Frankoek kantatan dei hirian, otsoek marraka egiten dei Altabizkarrean eta bitartio uskaldunek xorroxtan ditei beren dardo eta aizkorak Ibañetako peina eta harrietan II Karkomituruk Karlomagnok ez du lorik egiten; ohe sahitsean bere pajexko batek leitan du amoriozko historia bat; urrinxago, Erroldan fuerteak xahitan du ezpata famatiua Durandarte eta Turpin arzobispo onak errezatan du Jangoikoaren Ama saintiuari. III — Ene pajexkoa — erran zaun Errege Karlomagnok; — zer arroitu da kori haustan baitu gaiazko isiltarzuna? — Jeina — erresponditu zaun pajeak; — Dira Iratiko, itxasoa bino handiagoko, oxanaren hostoak, airearekin mobitan baitira. — A! gazte maitea, urudu du hiltearen hiragoa eta ene bihotza lotsatan da. IV Gaia dago goikorik eta izarrik bage; suek brillatan dei mendien erdian; frankoek lo egiten dei Aurizperrin; otsoek marraka egiten dei Altabizkarrean eta uskaldunek xorroxtan ditei beren dardo eta aizkorak Ibañetako peinetan. V Zer arroitu da kori? — Berriz galtegin zion Karlomagnok, eta pajeak, loak harturuk, ez zaun erresponditu. — Jeina — erran zion Erroldan fuerteak; — da mendiko ugaltea, da Andresaroko ardi saldoen marraka. — Urudu da suspiro bat — erran zion errege frankoak. — Kala da, Jeina — erresponditu zaun Erroldanek; — Herri konek nexar egiten du gutaz guartan denean. VI Karlomagnok inkietaturuk ez du lorik egiten; lurra ta zeuriak daude argirik bage; otsoek marraka egiten dei Altabizkarren; uskaldunen aizkorek eta dardoek Ibañetako haretx artetan brillatan dei. VII A! — suspiratan du Karlomagnok. — Ez doked lorik egin; kalenturak ixikitan nu. Zer arroitu da kori? — Eta Erroldanek, loak harturuk, ez zaun erresponditu. — Jeina — erran zion Turpin onak; — erreza ezazu, erreza ezazu enekin. Arroitu kori da gerra kantu Uskaldunerriarena, eta egun da gore azken zeuriguna. VIII Iguzkiak mendietan brillatan du. Karlomagno banzituruk ezkapatan da “bere pluma beltx eta bere kapa gorriarekin”. Haurrak eta emazteak dantzatan dira Ibañetan. Ez dago ja extranjerorik Uskaldun Herrian eta montañesen irrintziriak zeuriaraino igaiten dira. |
I Gauerdia da. Karlomagno erregea Aurizberrin dago bere armada guziarekin: zeruan ez da ageri ez ilargirik eta ez izarrik; urrunera su handi batzuk argitzen dute mendien artean. Frankoek kantatzen dute herrian, Altabizkarreko inguruan senti dira otsoen lotsagarrizko ainuriak (marrakak) eta euskaldunek zorrozten dituzte arte honetan (bitartean) beren dardo eta aizkorak Ibañetako haitz eta harrietan. II Antsiarekin Karlomagnok ezin ahal izan du loa bildu beregana; ohe (ohatze) saihetsean bere pajexko batek leitzen du amodiozko kontu (istorio) bat; urruntxeago, Erroldan indartsuak garbitzen (xahutzen) du bere Durandarte ezpata famatua eta Turpin arzobispo onak errezatzen dio Jaungoikoaren Ama sainduari. III — Ene pajexkoa — erran zion Errege Karlomagnok; — zer da gauazko isiltasuna hausten duen arroitu hori? — Jauna — errespondatu zion pajeak; — Iratiko, itsasoa baino handiagoko, oihanaren hostoak dira, haizeak mugiturik. — A! gazte maitea, irudi du hiltzearen oihua (heiagora) eta ene bihotza beldur (lotsatzen) da. IV Gaua guziz ilun dago. Ez da ageri ez ilargirik eta ez izarrik zeruetan; urrunera su handi batzuk argitzen dute mendien artean; frankoak lo daude Aurizberrin; Altabizkarreko inguruan otsoak ainuriaz (marrakaz) daude eta euskaldunek zorrozten dituzte beren dardo eta aizkorak Ibañetako haitzetan. V Zer da arroitu hori? — galdegin zuen berriz Karlomagnok, eta pajeak, loak errenditurik (harturik), ez zion errespondatu. — Jauna —erran zuen Erroldan indartsuak; — mendiko ugaldea da, Andresaroko ardi saldoen marraka da. — Suspirio bat irudi du — erran zuen errege frankoak. — Hala da, Jauna — errespondatu zion Erroldanek; — Herri honek negar egiten du gutaz oroitzen (ohartzen) denean. VI Antsiarekin Karlomagnok ezin ahal izan du loa bildu beregana; lurra ta zeruak argirik gabe daude; otsoak ainuriaz (marrakaz) daude Altabizkarren; euskaldunen aizkorek eta dardoek argitzen dute Ibañetako haritzen artean. VII A! — suspiratzen du Karlomagnok. — Ez dezaket lorik egin; kalenturak (sukarrak) erretzen (izekitzen) nau. Zer da arroitu hori? — Eta Erroldanek, loak errenditurik (harturik), ez zion errespondatu. — Jauna —erran zuen Turpin onak; — erreza ezazu, erreza ezazu enekin. Arroitu hori Euskal Herriko gerla kantua da eta egun gure gloriaren azken eguna da. VIII Eguzkiak argitzen ditu mendiak. Irabazirik Karlomagno ihesi joaten da “bere pluma beltz eta bere kapa gorriarekin”. Haurrak eta emazteak dantzatzen dira kontentuz beterik Ibañetan. Kanpokorik ez da ja Euskal Herrian eta menditarren irrintziak zeruetaraino igaten dira. |
Erreferentziak aldatu
- ↑ Koldo Zuazo (2008): Euskalkiak: euskararen dialektoak, Elkar, 2008.
Ikus, gainera aldatu
Bibliografia aldatu
- "Nafarroako Ipar-ekialdeko euskara: Irunberritik Aezkoaraino". Aitor Arana (2003, Altaffayllaren argitalpena).
- "Euskalkiak. Herriaren lekukoak". Koldo Zuazo (2003, Elkar).
Kanpo loturak aldatu
- Koldo Zuazo, "Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz", Berria 2007-XII-9
- "Pirinioetako euskara biziberrituz" (ETB-1)
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
