Wikipedia

Australiar literatura

Australiar literatura Australiako Commonwealth-eko eta bere aurreko kolonietako biztanleek ekoitzitako lan idatzia edo literarioa da. Mendebaldeko historiaren hasieran, Australia britainiar kolonien bilduma izan zen, beraz, bere tradizio literario aitortua ingelesezko literaturaren tradizio zabalagoarekin hasten eta lotzen da. Hala ere, idazle australiarren narrazio-arteak, 1788az geroztik, kontinente berri baten izaera sartu du literaturan, aborigentasuna, bikotekidetasuna, berdintasunarena, demokrazia, identitate nazionala, migrazioa, Australiako kokapen eta geografia berezia, hiriko bizitzaren konplexutasunak, eta Australiako sastraka biziaren "edertasuna eta izua".[1]

Watkin Tench, First Fleet-eko marinelen ofiziala eta idazlea.

Ikuspegi orokorra aldatu

Nazioarteko ospea lortu duten idazle australiarren artean, besteak beste, Patrick White Nobel saria jaso duen idazlea dago, eta baita Christina Stead, David Malouf, Peter Carey, Bradley Trevor Greive, Thomas Keneally, Colleen McCullough, Nevil Shute eta Morris West egileak ere. Atzerriratutako idazle garaikide nabarmenak dira Germaine Greer feminista, Robert Hughes arte historialaria, eta Barry Humphries zein Clive James umoristak.[2]

Australiako lan klasikoen egile garrantzitsuenen artean Henry Lawson, Banjo Paterson, C. J. Dennis eta Dorothea Mackellar poetak daude. Dennis-ek Australiako hizkeran idatzi zuen, eta Mackelarrek Nire herria (My Country) poema abertzale ikonikoa argitaratu zuen. Lawsonek eta Patersonek talka egin zuten Australiako bizitzaren izaerari buruzko "Buletin eztabaida” (Bulletin Debate) ospetsuan, Lawsonek Bushen eta Paterson erromantikoen ikuspegia baino gogorragoa zuela iritzita.[3]

Aborigen idazleak eta gaiak aldatu

Aborigenek egindako idazlanak aldatu

 
David Unaipon (1872-1967), lehen idazle aborigena.

James Unaiponek (c.1835-1907), George Taplin misiolariak idatzitako mitologia aborigenari buruzko kontakizunetan lagundu zuen bitartean, David Unaipon semeak (1872-1967) aborigen batek idatzitako mitologia aborigenaren lehen kontuak idatzi zituen: Aborigenen kondairazko ipuinak. Horregatik, lehen idazle aborigena bezala ezagutzen da. Bestalde, Oodgeroo Noonuccal aborigenen poeta, idazle eta eskubideen aldeko aktibista ospetsua izan zen,[2] eta aborigenen lehen bertso liburua argitaratu zuen: Bagoaz (We Are Going) (1964). Bestalde, Sally Morgan-en Nire lekua (My Place) eleberria aurrerapen memoriatzat hartu zen indigenen istorioak ezagutzera emateari zegokionez. Marcia Langton Lehen Australiarrak eta Noel Pearson Misiotik gora ekintzaile aborigenak Australiako literaturaren laguntzaile garaikide aktiboak dira.[4]

Aborigenei buruz idatzitakoa aldatu

Lehenengo kolonizazioaren unean, australiar indigenek ez zuten idazketa sistemarik garatu, beraz aborigenen lehen literatura kontakizunak Europako esploratzaileen aldizkarietatik datoz, non hasierako kontaktuaren deskribapenak, bortitzak zein lagunartekoak, kontatzen dira. Holandako esploratzaileek eta William Dampier bukanero ingelesaren lehen kontakizunek "Holanda Berriko indigenak" "basati barbaroak" zirela idatzi zuten, baina James Cook kapitainaren eta Watkin Tench-en garaian, aborigenen kontuak jatorragoak eta erromantikoagoak ziren: "Pertsona hauek benetan natura-egoera hutsean daudela esan daiteke, eta batzuentzat lurreko dohatsuenak dira... Baina, egia esan, askoz zoriontsuagoak dira gu europarrok baino", idatzi zuen Cookek bere aldizkarian 1770eko abuztuaren 23an.[5]

Lan goiztiarrak eta klasikoak aldatu

 
Henry Lawson (eskuinean) J.F. Archibald-ekin, The Bulletin-en sortzailekidearekin.

Australiako kokaleku britainiarraren aurreko mendeetan, idazle europarrek Hegoaldeko Lurralde Handi baten irudizko kontakizunak idatzi zituzten. Horrela, 1642an, Abel Janszoonek Tasmanian lur hartu zuen, eta zuhaitz-enborretan distantzia handietara ebakitako hozkadak aztertu ondoren, aurkitutako herrialde berrian erraldoiak bizi zirela pentsatu zuen. Geroago, Jonathan Swift satirista britainiarrak Gulliverren Bidaien Houyhnmsen lurraldea Tasmaniaren mendebaldean kokatu zuen. 1797an, Robert Southey poeta erromantiko britainiarrak, atal bat sartu zuen bere “Poemak” bilduman, poemen sorta batekin Botanika badiako ekologoak (Botany Bay Eclogues) izenburupean. Bertan, Hegoaldeko Gales Berrira garraiatutako kondenatuen egoera eta istorioak irudikatu zituen.[6]

Haur literatura aldatu

 
Henry Handel Richardson/Ethel Florence Lindesay Richardson 1945ean. Emakumezko egile aipagarri batzuek gizonezko ezizenak erabili zituzten.

Ethel Turnerren Zazpi australiar txiki, Sydneyko zazpi haur bihurriren abenturak kontatzen dituena, 1894tik dago inprimatuta, Australiako beste edozein haurren eleberri baino gehiagotan Henry Handel Richardson-en Jakinduria lortzea (The Getting of Wisdom) 1910eko lanak, Melbourneko ezohiko eskola-neska bati buruzkoa, antzeko arrakasta izan du, eta H. G. Wells eta Germaine Greerrek goraipatu dute.[7]

XX. mendearen erdialdean, haur literatura lausotu egin zen, eta egile britainiar ezagunak nagusitu ziren Australiako merkatuan. Baina 1960ko hamarkadan Oxford University Press-ek Australiako haurrentzako hainbat egile argitaratu zituen, eta Angus & Robertson haurrentzako lehen editore espezializatua izendatua izan zen. Garai honetan sortu ziren idazlerik ezagunenak, hala nola Hesba Brinsmead, Ivan Southall, Colin Thiele, Patricia Wrightson, Nan Chauncy, Joan Phipson eta Eleanor Spence, batez ere Australiako paisaian kokatutako lanak zituztelako. 1971n, Southall-ek Carnegie domina irabazi zuen Josh lanarekin. Bestalde, 1986an Patricia Wrightsonek nazioarteko Hans Christian Andersen saria jaso zuen.[8]

Atzerriratutako idazleak aldatu

1960ko hamarkadan, Australiatik Britainia Handira eta Estatu Batuetara joan zen nazioarteko idazle garaikide nagusien belaunaldi bat, Australiako literatura lanen kolaboratzaile erregular eta sutsuak izan ziren beren ibilbide osoan zehar, besteak beste: Clive James, Robert Hughes, Barry Humphries, Geoffrey Robertson eta Germaine Greer. Idazle horietako hainbatek Sydney Push azpi-kultura intelektualarekin lotura izan zuten 1940ko hamarkadaren amaieratik 1970eko hamarkadaren hasiera arte, eta baita Oz-i Sydneyn sortutako eta gero Londresen ekoitzitako aldizkari satirikoarekin.[9]

Beste lan eta idazle garaikide batzuk aldatu

Martin Boyd (1893–1972) memoriagile, eleberrigile eta olerkari ospetsua izan zen, eta bere lanetan komedia sozialak eta gerra garai bati aurre eginiko bakezale baten gogoeta serioak biltzen zituen. Bestalde, Langton-en eleberri sailen artean Kartoizko Koroa (The Cardboard Crown) (1952), Gazte zaila (A Difficult Young Man) (1955), eta Maitasunaren agerraldia (Outbreak of Love) (1957) laudorio handiak lortu zituzten Britainia Handian eta Estatu Batuetan, eta nahiz eta Australiako gaiak izan, Australian bertan neurri handi batean ez ikusiarena egin zitzaion.[10]

 
Douglas Couplandek X Belaunaldia terminoa ezagun egin zuen 1991an.

1991–1996: Grunge lit aldatu

Grunge lit (grunge literaturaren laburdura) Australiako literatura-genero bat da, normalean, fikziozko edo erdi-autobiografikoko idazkerari aplikatzen zaion aldirietan edo hiri barruko inguruetan bizi diren gazte atsekabeekin eta eskubiderik gabekoekin erlazionatua. "Idazle gazte berriek" idatzi zuten, "existentzia zikinak, errealak" aztertu zituztenak, diru-sarrera baxuko gazteak, haien bizitzak sexu kasualeko, jolas-droga-kontsumoa eta alkoholaren bilakaera nihilistaren inguruan zebiltzanak, asperkeriari edo iheskortasun orokor bati ihes egin nahian. Maitasun erromantikoa gutxitan gertatzen da, berehalako poztasuna arau bihurtu baita. Errealismo zikinaren azpimultzo bat eta X belaunaldiko literaturaren ondorengo gisa deskribatu izan da. "Grunge" terminoa 1990eko hamarkadako grunge musika generokoa da.[11]

1998–2010: Post-grunge lit aldatu

Post-grunge lit 1990eko, 2000ko eta 2010eko hamarkadaren amaierako fikziozko genero bat da. "Post-grunge lit" deitzen zaion genero hau 1990eko hamarkadako Australiako literatura-generoaren ondoren grunge lit izenez ezagutzen zenaren ondoren agertu zela adierazteko. Michael Robert Christieren 2009ko doktoretza tesian, Adingabetasuna: Australiako Grunge Fikzioa, Bildungsroman eta Lan Hamarkada Luzea (Unbecoming-of-Age: Australian Grunge Fiction, the Bildungsroman and the Long Labor Decade) dio "post Grunge [lit]" izeneko genero bat dagoela, grunge lit garaiari jarraitzen diona. Christiek Australiako "post-grunge lit"-en hiru adibide jarri zituen: Elliot Perlmanen Hiru dolar (1998), Andrew McCannen Subtopia (2005) eta Anthony Macrisen Capital. Christie-ren tesiak dioenez, "neoliberalismoa Australiako eta mundu mailako kultura politikoan txertatzearen erantzun gisa" interpretatu eta azaltzen dituzte post-grunge-ko hiru lan hauek.[12]

Australiako idatziak beste hizkuntza batzuetan aldatu

Australiak herrialde askotako migratzaile taldeak ditu, eta komunitate horietako kideek (ez beti lehen belaunaldikoak) hainbat hizkuntzatan idatzi dute. Besteak beste, italiera, greziar, arabiera, txinera, vietnamera, laosera, filipinar, letoniera, ukrainera, poloniera, errusiera, serbiera, yiddish eta irlandera. Konparatiboki arreta gutxi eskaini diote idazkera horiei kritikari nagusiek. Argudiatu izan da, nazio paisaia literarioari dagokionez, literatura komunitate horiek nahiko aparteko existentzia dutela, beren poesia jaialdiekin, literatura lehiaketarekin, aldizkari eta egunkarien kritika eta ezaugarriekin, eta baita tokiko argitaletxeekin ere. Idazle batzuek, Dimitris Tsaloumas greziar-australiarrak bezala, elebidun argitaratu dute. Gaur egun, halako idazkera interes akademiko gehiago pizten ari den zantzuak daude.[13] Ingelesa ez den beste hizkuntzetako lan zahar batzuk itzuli eta arreta kritiko eta historikoa jaso dute argitaratu eta askoz geroago; adibidez, Australian (eta agian Mendebaldean) argitaratu zen txinerazko lehen eleberria, Wong Shee Ping-en Poligamiaren pozoia (The Poison of Polygamy) (1909–10); ingelesez lehen aldiz 2019an argitaratu zen, elebidun edizio paraleloan.[14]

 
Barbara Baynton.

Historiak aldatu

Historia diziplina garrantzitsua izan da Australiako idazkeraren garapenean. Watkin Tench 1788an Lehen Flotarekin heldu zen ofizial britainiarrak, gerora Hego Gales Berriko fundazioei buruzko bi liburu argitaratu zituen: Botany Bayrako espedizioaren kontakizuna eta Jackson Portuko koloniaren kontu osoa. Gizateriaren izpirituarekin idatzitako bere kontuak Robert Hughes eta Thomas Keneally idazleek ezinbesteko irakurketatzat hartzen dituzte Australiako historiaren hasiera ezagutzeko. Bestalde, Charles Bean Lehen Mundu Gerrako gerra-historialari ofiziala izan zen, eta Australiako eta Zelanda Berriko Armadaren Gorputza (Australian and New Zealand Army Corps - ANZAC)-en garrantzia finkatzeko eragin handia izan zuen. Australiako historian eta mitologian, "ANZAC zutik egon zen eta zutik jarraitzen du, arrazoi on batean ausartagatik, enpresa, trebetasuna, fideltasuna, laguntasuna eta erresistentziagatik, inoiz porrotaren jabe izango ez dena".[15]

Idazkera eta identitatea aldatu

Australiarekiko harreman korapilatsu eta anitzekoa ageri da australiar idazkera askotan, baita paisaiari buruz idatzitakoan ere. XIX. mendearen amaierako/XX. mende hasierako Barbara Baynton-en istorio laburrek sasian bizi den jendea helarazten dute, bizirik dagoen paisaia baina baita mehatxagarria eta alienatzailea dena. Kenneth Cook-en Esnatu beldurrez (Wake in Fright) (1961) kanpoaldea eguzki distiratsuko amesgaizto bezala irudikatu zuen, bertatik ihesbiderik ez dagoelakoan. Colin Thieleren eleberriek XX. mendeko landa eta eskualdeko australiarren bizitza eta garaiak islatzen zituzten, hirietako biztanle askorentzat Australiako bizitzaren alderdi ezezagunak erakutsiz.[16]

Olerkigintza aldatu

Olerkigintzak paper garrantzitsua izan zuen Australiako hasierako literaturan. Argitaratu zen lehen poeta Michael Massey Robinson (1744-1826) izan zen, kondenatua eta funtzionario publikoa. Bere odak “The Sydney Gazetten”egunkarian agertu ziren. Charles Harpur eta Henry Kendall izan ziren lehen poeta azpimarragarriak. Bestalde, Henry Lawson, 1867an jaiotako norvegiar marinel baten semea, oso ezaguna izan zen Australiako herriaren poeta bezala, eta 1922an estatuko hileta batekin omendu zuten lehen idazle australiarra izan zen. Australiako poeta handien artean dauden bi poeta Christopher Brennan eta Adam Gordon dira; Gordon-i "Australiako poeta nazionala" deitzen zioten garai batean, eta Ingalaterrako Westminster katedraleko poeten txokoan monumentu bat duen australiar bakarra da. Gordonen zein Brennanen (baina bereziki Brennanen) lanak poesia-estilo tradizionalei egokitzen zitzaizkien, aipamen klasiko askorekin, eta beraz, goi-kulturaren esparruan sartzen ziren.[17]

 
Dorothea Mackellar (1885-1968), Nire Herria-ren egilea.

Antzezlanak aldatu

Europako tradizioak 1788an Australiara First Fleet itsasontziarekin iritsi ziren, eta 1789an kondenatuek egin zuten lehen ekoizpena: George Farquhar-en Kontratazio Arduraduna. Bi mende geroago, Timberlake Wertenbaker-en Gure herri ona-n australiar antzerkiaren fundazioen egoera paregabeak kontatu zuen: parte hartzaileak preso zeuden guardia sadikoek zainduta, eta andre nagusia berriz heriotza-zigorraren mehatxupean. Thomas Keneallyren Jokalaria eleberrian oinarrituta dago antzezlana. 1901ean Australiako Federazioa sortu ostean, antzezlanek nazio-identitate sentsazio berri bat erakutsi zuten. Gure hautaketan (1912) Steele Rudd-ek, nekazari familia aitzindari baten abenturak kontatu zituen, oso ezaguna bilakatuz.[18]

Zientzia fikzioa eta fantasia aldatu

Australiak, Europak ez bezala, ez du historia luzerik zientzia-fikzioaren generoan. 1957an argitaratu eta 1959an filmatutako Nevil Shuteren Hondartzan filma izan zen agian nazioarteko lehen arrakasta nabarmena. Australian jaio ez arren, Shutek han eman zituen azken urteak, eta liburua Australian kokatu zuen. Okerragoa izan zitekeen Amerikako pulp aldizkarien inportazioak Bigarren Mundu Gerran zehar mugatu ez balira, bertako idazleak eremu hertsira behartuz. 1960ko hamarkadan hainbat aldizkari argitaratzen hasi ziren, eta arloak nolabaiteko garrantzia hartzen jarraitu du. Gaur egun Australian "SF/Fantasy" genero oparoa da, mundu osoan ezagunak diren izenekin. 2013an, Sydney-n jaiotako Ben Peek-en trilogia enkantean saldu zion Erresuma Batuko argitaletxe bati, sei zifrako akordio baten truke.[19]

Krimena aldatu

Krimen-fikziozko generoa hazten ari da Australian, batez ere Kerry Greenwood, Shane Maloney, Peter Temple, Barry Maitland, Arthur Upfield eta Peter Corris-ek idatzitako liburuen bidez, besteak beste. Ospe handiko auzitegi-kasuek eta hilketek, iragarpen handikoek, fikziozkoak ez diren krimen-literatura ugari ikusi dute. Alor honetako idazlerik ezagunena Helen Garner da, zalantza barik. Garnerrek hiru auzitegiko kontuak argitaratu zituen: Lehen harria, Melbourneko Unibertsitateko sexu-jazarpenaren eskandalu bati buruzkoa, Joe Cinqueren kontsolazioa, bere neska-lagunak Canberran eraildako gazte bati buruzkoa, eta Penaren etxe hau, Robert Farquharson haur hiltzaile viktoriarrari buruzkoa. Garnerren lan bakoitzak fikziozko eleberri narratibo bat gogorarazten duen estiloa barne hartzen du, fikziozko eleberria ez den estilo-gailutzat erabiliz. Bestalde, Chloe Hooper-ek 2008an Gizon altua: heriotza eta bizitza Palm uhartean argitaratu zuen, poliziak Palm Island-en atxilotuta zuen Cameron Doomadgee-n, aborigen baten hiltzailea, historia kontatzeko.[20]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) Seal, Graham. (1989). The Hidden Culture: Folklore in Australian Society. Melbourne: Oxford University Press, 50 or. ISBN 978-0-19-554919-5..
  2. ↑ a b (Ingelesez) "Oodgeroo Noonuccal". Encyclopedia of World Biography Supplement, Vol. 27. Gale.
  3. ↑ (Ingelesez) Jenkin, Graham (1979).. (1979). Conquest of the Ngarrindjeri. Adelaide: Rigby.
  4. ↑ (Ingelesez) Maher, Louise. (2013). "Treasure Trove: Bennelong's letter". 666 ABC Canberra. Australian Broadcasting Corporation.
  5. ↑ (Ingelesez) Cook, James. (1977). The Journal of HMS Endeavour, 1768-1771. Surrey, England: Genesis ISBN 0904351025..
  6. ↑ (Ingelesez) Franks, Rachel. (2014). "Crime Fiction Novels and the History of Libraries." Libraries for the People: the 11th Australian Library History Forum,Sydney, NSW" (PDF).. State Library of New South Wales.
  7. ↑ (Ingelesez) The Getting of Wisdom. Text Publishing.
  8. ↑ (Ingelesez) Carnegie Living Archive. Josh Archived, Wayback Machine.
  9. ↑ (Ingelesez) Niall, Brenda. (1933). "Boyd, Martin à Beckett (1893–1972)". Australian Dictionary of Biography. Vol. 13. Melbourne University Press..
  10. ↑ (Ingelesez) Webby, Elizabeth. (2012). "White, Patrick Victor (Paddy) (1912–1990)". Australian Dictionary of Biography. Vol. 18. Melbourne University Press..
  11. ↑ (Ingelesez) Vernay, Jean-François. (2008). "Grunge Fiction". The Literary Encyclopedia.
  12. ↑ (Ingelesez) Leishman, Kirsty. (1999). 'Australian Grunge Literature and the Conflict between Literary Generations'. Journal of Australian Studies, 94–102 or..
  13. ↑ (Ingelesez) Vernav, Jean-François. (2016). A Brief Take on the Australian Novel. Wakefield Press, Adelaide, South Australia, 127 or. ISBN 978-1-74305-404-8..
  14. ↑ (Ingelesez) Wong Shee Ping. (2019). The poison of polygamy : a social novel.. University Of Sydney, NSW ISBN 9781743326022. OCLC 1101172962..
  15. ↑ (Ingelesez) Woodrow Bean, Charles Edwin. Despatches from Gallipoli. National Library of Australia Online Exhibition.
  16. ↑ (Ingelesez) Clarke, Donovan. (2019). "Michael Massey Robinson". Australian Dictionary of Biography.
  17. ↑ (Ingelesez) Bankstown Poetry Slam. In the Media.
  18. ↑ (Ingelesez) The Recruiting Officer & Our Country's Good. Stantonbury Campus Theatre Company.
  19. ↑ (Ingelesez) Crisp, Julie. (2013). TOR UK ACQUIRES NEW FANTASY TRILOGY. AUSTRALIAN BEN PEEK.
  20. ↑ (Ingelesez) Lurline Stuart. (1979). Nineteenth century Australian periodicals: an annotated bibliography. Sydney, Hale & Iremonger, 2-35 or. ISBN 0908094531..

Ikus gainera aldatu

(Ingelesez) Australian eleberrigileen zerrenda

(Ingelesez) Australiar aborigeneen literatura

Kanpo estekak aldatu

(Ingelesez) Australiako liburutegia, Gutenberg proiektuan.

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Australiar_literatura&oldid=8867158"(e)tik eskuratuta