Wikipedia

Albert Speer

Arkitekto alemaniarra eta ministroa Alemania nazian

Berthold Konrad Hermann Albert Speer (Mannheim, Baden, 1905eko martxoaren 19a - Londres, Erresuma Batua, 1981eko irailaren 1a) alemaniar arkitekto bat izan zen. Albert Speer Jr. arkitektoraren aita ere bazen. Nagusiki, Hirugarren Reicharen garaian Adolf Hitlerren arkitekto pertsonala bilakatu eta Bigarren Mundu Gerran zehar Arma eta Gerra Ministroa izateagatik ezagun egin zen.[1]

Albert Speer

Alemania Naziaren Munizio eta Gerra Ekoizpenerako ministroa

1942ko otsailaren 8a - 1945eko apirilaren 30a
← Fritz Todt

Alemania Naziko Reichstagko kidea

1937 - 1945
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakBerthold Konrad Hermann Albert Speer
JaiotzaMannheim, 1905eko martxoaren 19a
Herrialdea Alemania
HeriotzaLondres, 1981eko irailaren 1a (76 urte)
Familia
Ezkontidea(k)Margarete Weber (en) Itzuli
Seme-alabak
Hezkuntza
HeziketaBerlingo Unibertsitate Teknikoa
Hizkuntzakalemana
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria eta arkitektoa
Lantokia(k)Berlin eta Mannheim
Lan nabarmenak
KidetzaSturmabteilung
Schutzstaffel
Zerbitzu militarra
Adar militarraSchutzstaffel
Sinesmenak eta ideologia
Alderdi politikoa Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista
IMDB: nm0817553 Allocine: 588380
Find a Grave: 22346 Edit the value on Wikidata

Reicharen kantzilergoa eta Nuremberg hiriko Zeppelin zelaia diseinatu zituen. Berlingo Zaharberritze Handia edota Welthauptstadt Germania delako proiektu erraldoiaren diseinuaren ardura ere eman zitzaion. Gerra amaitu eta berehala, Nurenbergeko epaiketetan hogei urteko espetxe zigorra jaso zuen, gehienbat derrigortutako langile gisa. Zigor gehiena Mendebaldeko Berlinen bete zuen, Spandauko espetxean[2]

1966ean aske gelditu ostean bi autobiografia arrakastatsu idatzi zituen: "Oroimenak: Hitler eta Hirugarren Reicha barnetik ikusiak" eta "Spandauko egunerokoa". Hauetan Hitlerrekin zuen hartueman estua eta Nazi Erregimenaren ikuspegi ezohikoak ezagutzera eman zituen. Geroago Schutzstaffel nazi indar armatuei buruzko "Filtrazioa" deritzon hirugarren liburua ere idatzi zuen. 1981eko irailaren 1ean Londres hirian zendu zen.[3]

Bere autobiografien eta elkarrizketen bidez, Speerrek arreta handiz eraiki zuen bere buruaren irudia, Hirugarren Reich-eko krimenak deskubritu ez izanaz damututa zegoen gizon baten gisa. Holokaustoaren ezagutza esplizitua eta erantzukizuna ukatzen jarraitu zuen. Irudi hori nagusitu zen bere historiografian gerra ondorengo hamarkadetan, eta “Speer-en mitoa” sortu zen: Alemaniako gerra-makina iraultzearen ardura zuen teknokrata apolitiko baten pertzepzioa. 1980ko hamarkadan mitoa erortzen hasi zen, armagintzaren miraria nazien propagandari egotzi ziotenean. Speer hil eta hogeita bost urtera, Adam Tooze historialariak “Suntzipenaren soldatak” (The Wages of Destruction) liburuan idatzi zuen Speer teknokrata apolitikoa zelako ideia "zentzugabea" zela. Beste alde batetik, Martin Kitchen historialarik “Speer: Hitlerren arkitektoa” (Speer-en: Hitler's Architect) liburuan adierazi zuen Alemaniako arma-ekoizpenaren gehikuntzaren zati handi bat Speerren aurrekoak (Fritz Todt) ezarritako sistemei zor zitzaiola, eta Speerrek “Azken Irtenbidean” berri bazekiela eta parte zuzena hartu zuela, oportunista bat zelako. Horren froga erabakigarriak azaldu ziren Nurenbergeko epaiketen ondorengo hamarkadetan.[4]

Bizitza

aldatu

Speer Mannheimen jaio zen, klase ertaineko goi mailako familia batean. Luise Máthilde Wilhelmine (Hommel) eta Albert Friedrich Speerren hiru semeetatik bigarrena izan zen. Henry T. King, Nurembergeko epaiketetako fiskal-ordeak, geroago Speeri buruzko liburu bat idatzi zuenak, esan zuen: "Maitasuna eta berotasuna falta ziren Speerren gaztaroan". Bere anaiek, Ernst eta Hermannek, jazarpena egin zioten haurtzaroan zehar. Speer kiroletan aktiboa zen, eskian eta alpinismoan bereziki.[5]

Aitaren eta aitonaren arrastoak jarraitu zituen eta arkitektura ikasi zuen. Karlsruheko Unibertsitatean hasi zituen, ospe handiagoko erakunde baten ordez, 1923ko hiperinflazio krisiak gurasoen diru-sarrerak mugatu zituelako. 1924an, krisia apaldu zenean, Municheko Unibertsitate Teknikora aldatu zen, eta 1925ean Berlingo Unibertsitate Teknikora, non Speerrek asko miresten zuen Heinrich Tessenow-en eskutik ikasi zuen. 1927an bere azterketak gainditu ondoren, Speer Tessenow-en laguntzaile bilakatu zen, ohore handia 22 urteko gazte batentzat. Horrela, Speerrek bere klase batzuk eman zituen graduondoko ikasketekin jarraitzen zuen bitartean.[6]

1922aren erdialdean, Speer Margarete (Margret) Weber (1905–1987) gorteiatzen hasi zen, 50 langile enplegatzen zituen artisau arrakastatsu baten alaba. Harremana ez zuen begi onez ikusten Speerren amak klase-kontzientziagatik, Webertarrak sozialki behekoagoak zirelakoan. Oposizio hori gorabehera, biak Berlinen ezkondu ziren 1928ko abuztuan. Bikoteak sei seme-alaba izango zituen elkarrekin, baina Albert Speer bere familiatik gero eta urrunago joan zen 1933tik aurrera. Hala jarraitu zuen 1966an kartzelatik askatu ondoren ere, lotura estuagoak sortzeko ahaleginak egin zituzten arren.[7]

Alderdiko arkitektoa eta gobernuko funtzionarioa

aldatu

Naziekin bat egitea (1931–1934)

aldatu
 
Speerrek Hitlerri Obersalzbergen proiektua erakusten.

1931ko urtarrilean, Speerrek Alderdi Naziaren kide izateko eskatu zuen, eta 1931ko martxoaren 1ean 474.481 zenbakidun kide bilakatu zen. Urte berean, Depresioaren ondorioz diru-laguntzak murriztu zirelako, Speerrek Tessenow-en laguntzaile kargua utzi eta Mannheimera joan zen, arkitekto bezala bizitzeko asmoz. Hori lortu ez zuenean, bere aitak egun erdiko lan bat eman zion bere ondasunen kudeatzaile gisa. 1932ko uztailean, Speer-ek Berlin bisitatu zuen Alderdiari laguntzeko Reichstag-eko hauteskundeen aurretik. Han zegoela bere lagun Karl Hanke, Alderdi Naziaren funtzionarioak, arkitekto gaztea Joseph Goebbelsi gomendatu zion Alderdiaren Berlingo egoitza berritzen laguntzeko. Obrak amaituta, Speer Mannheimera itzuli zen eta han geratu zen Hitlerrek 1993ko urtarrilean kargua hartu zuen bitartean.[8]

1933ko Nurembergeko Rallyaren antolatzaileek Speerri eskatu zioten rallyrako diseinuak aurkezteko, Hitlerrekin lehen aldiz harremanetan jarriz. Antolatzaileek zein Rudolf Hessek ez zuten planak onartu ala ez erabaki nahi, eta Hessek Hitlerren Municheko apartamentura bidali zuen Speer bere onespena eskatzeko. Lan horri esker, Speeri bere lehen postu nazionala lortu zuen: “Alderdi Naziaren Mitinen eta Manifestazioen Aurkezpen Artistiko eta Teknikorako Komisarioa”.[9]

Hitler boterera iritsi eta gutxira, kantzileria berreraikitzeko planak egiten hasi zen. 1933. urte amaieran, Paul Troost kontratatu zuen eraikin osoa berritzeko. Hitlerrek Speer izendatu zuen, Goebbelsentzat egindako lanak txundituta utzi baitzuen, Troost-en eraikuntza orubea kudeatzeko. Kantziler gisa, Hitlerrek egoitza bat zeukan eraikinean eta egunero joaten ziren Speer eta eraikineko arduraduna berrikuntzen bilakaeraren berri ematera. Hitzaldi horietako baten ondoren, Hitlerrek Speer bazkaltzera gonbidatu zuen, eta arkitektoari ilusio egin zion. Speer Hitlerren barruko zirkuluaren parte bilakatu zen azkar: goizetan hark deitzea espero zuen, paseo bat edo solasaldi bat egiteko, arkitektura gaiei buruzko kontsultarako, edo Hitlerren ideiak eztabaidatzeko. Egun gehienetan afaltzera gonbidatzen zuen.[10]

 
Argiaren katedrala.

Bere oroitzapenen ingelesezko bertsioan, Speerrek dio hartutako konpromiso politikoa "hilabeteko kuotak" ordaintzea besterik ez zela izan. Bere irakurle alemaniarrak hain sinesgarriak izango ez zirela suposatu zuen eta Alderdi Naziak "misio berri bat" eskaini ziela esan zien. Zintzoagoa izan zen William Hamsher-i egindako elkarrizketa batean, non "Alemania komunismotik" salbatzeko alderdian sartu zela esan zuen. Gerra ostean, politikan interes gutxi zuela eta ia kasualitatez sartu zela esan zuen. Hirugarren Reich-eko boterean zeuden askok bezala, ez zen ideologo bat, "ezta instintiboki antisemita bat". Magnus Brechtken historialariak, Speerri buruz eztabaidatuz, esan zuen ez zuela juduen aurkako hitzaldi publikorik egin eta bere antisemitismoa bere ekintzetatik hobekien uler daitekeela, antisemitak zirelako. Brechtkenek gehitu zuen Speerren bizitzan zehar bere motibo nagusiak boterea lortzea, gobernatzea eta aberastasuna eskuratzea izan zirela.[11]

Arkitekto nazia (1934-1937)

aldatu

Troost 1934ko urtarrilaren 21ean hil zenean, Speerrek Alderdiko arkitekto nagusi gisa ordezkatu zuen. Hitlerrek Speer izendatu zuen Eraikuntzarako Bulego Nagusiko buru, eta horrek Hess-en enplegatuen artean jarri zuen.[12]

 
Volkshalle-ren Kupula Handia ikus daiteke Hitlerren Berlinerako planaren eredu honen goialdean.

Troost hil ondoren Speerren lehen enkarguetako bat Nurembergeko Zeppelinfeld estadioa izan zen. Nazien propaganda mitinetarako erabiltzen zen, eta Leni Riefenstahl-en “Borondatearen garaipena” (Triumph of the Will) propaganda filmean ikus daiteke. Eraikinak 340.000 lagunentzako lekua zuen. Speerrek azpimarratu zuen ahalik eta ekitaldi gehien egingo zirela gauez, bai bere argi-efektuei protagonismo handiagoa emateko, bai pisu gehiegizko naziak ezkutatzeko. Nuremberg nazien eraikin ofizial askoren gunea zen, eta askoz eraikin gehiago aurreikusten ziren. Eraikiz gero, Nurembergeko “Alemaniako Estadioak” 400.000 ikusle hartuko zituen. Speerrek 1936ko Udako Olinpiar Jokoetarako eraikitzen ari ziren Estadio Olinpikorako Werner March arkitektoaren diseinua aldatu zuen, eta Hitlerri atsegin zitzaion harrizko kanpoaldea gehitu zion. Bestalde, Speerrek Alemaniako pabiloia diseinatu zuen 1937an Parisen ospatu zen nazioarteko erakusketarako.[13]

Berlingo Eraikuntzen Ikuskatzaile Nagusi (1937–1942)

aldatu

1937ko urtarrilaren 30ean, Hitlerrek Speer izendatu zuen Reich hiriburuko Eraikinen Ikuskatzaile Nagusi bezala. Horrek berekin zuen Reich-eko gobernuan Estatu idazkari maila, eta Berlingo hiriko gobernuaren gaineko aparteko eskumenak eman zizkion. Zuzenean Hitlerren menpe egon behar zuen, eta Berlingo alkate zein Nazi alderdiko liderrarekiko independentea zen. Hitlerrek Berlin berreraikitzeko planak garatzeko agindu zion Speeri. Hauek iparraldetik hegoaldera doan hiru milia luzeko bulebar handi batean zeuden zentratuta, Speerrek Prachtstrasse edo Handitasunaren kalea deitu zuena; "Ipar-Hego Ardatza" ere deitu zion. Bulebarraren iparraldeko muturrean, Speerrek Volkshalle eraikitzea aurreikusi zuen, 210 metro baino gehiagoko altuera izango zuen kupuladun bilgune erraldoia, 180.000 lagunentzako lekua zuena. Etorbidearen hegoaldeko muturrean, garaipen-arku handi bat aurreikusi zen, ia 120 metro altu eta bere barruan Garaipen Arkua sartzeko gai zena. Lehendik zeuden Berlingo trenbide-terminoak desegin behar ziren, eta bi geltoki berri handi eraiki. Speerrek Wolters kontratatu zuen bere diseinu-taldeko kide gisa, baina 1939an Bigarren Mundu Gerra lehertzeak plan horiek atzeratzea ekarri zuen, eta gero bertan behera uztea, nazien kapitulazio ondoren Speerrek berak «ikaragarritzat» jo zituenak.[14]

 
Hitler Parisen 1940an, Speer (ezkerrean) eta Arno Breker eskultorearekin.

Kantzelaritzako proiektuan, "Kristal hautsien gaueko" (Kristallnacht) matxinada gertatu zen. Speerrek ez zuen horren aipamenik eta bere argitaletxearen premiazko aholkuak emanda, bere autotik Berlingo Erdiko Sinagogako hondakinak ikustearen aipamena gehitu zuen. Kristallnacht-ek Berlingo juduak etxeetatik ateratzeko Speerren etengabeko ahaleginak azkartu ziren. 1939tik aurrera, Speer-en Departamenduak Nurembergeko Legeak erabili zituen Berlingo juduen ez ziren lurjabeen maizter juduak kanporatzeko, berr-urbanizazioak edo bonbardaketak eragindako maizter judutarrei lekua kentzeko. Azkenean, 75.000 judu lekualdatu zituzten neurri horien ondorioz. Speerrek ukatu egin zuen Holokaustoko trenetan sartzen zituztela bazekiela, eta esan zuen desplazatuak zirela "Guztiz libre eta haien familiak euren apartamentuetan zeudela oraindik".[15] Era berean esan zuen: "Nire ministeriorako bidean hiriko autobidean ... jende andana ikusi nuen inguruko Nikolassee tren geltokiko plataforman. Banekien hauek ebakuatzen ari ziren Berlingo juduak izan behar zirela. Ziur nago sentsazio zapaltzaile batek jo ninduela igarotzean. Ustez, gertaera ilunen sentsazioa izan nuen". Baina Matthias Schmidtek esan zuen Speerrek kontzentrazio-esparruak pertsonalki ikuskatu zituela, eta bere iruzkinak "fartsa erabateko" gisa deskribatu zituen. Martin Kitchen-ek ere Speerrek maiz errepikatzen zuen ildoa, "gauza beldurgarrietatik" ezer ez zekiela hutsa zela, juduen patuaz guztiz jakitun zelako, eta haien jazarpenean aktiboki parte hartu zuelako.[16]

Alemaniak Europan Bigarren Mundu Gerra hasi zuenean, Speerrek erreakzio azkarreko eskuadroiak ezarri zituen errepideak eraikitzeko edo hondakinak kentzeko; eta denbora gutxian, unitate hauek bonba guneak garbitzeko erabiliko ziren. Speerrek kontzentrazio esparruetako behartutako esklaboak erabili zituen proiektu horietan, alemaniar langile arruntez gain. Gerra hasi zenean, Berlin eta Nuremberg planen eraikuntza gelditu zen, nahiz eta materialak eta bestelako lanak biltegiratzeak jarraitu bazuen ere, moteldu egin zen armagintzarako baliabide gehiago behar zirelako. Speerren bulegoek armadako adar bakoitzerako eraikuntza lanak egiten zituzten, eta SSrentzat, esklaboen lana erabiliz. Speerren eraikuntza lanak, elite naziko aberatsenen artean egotea ahalbidetu zion.[17]

Armagintzako ministro

aldatu

Izendapena eta boterea handitzea

aldatu

Hitlerren taldeko gizon gazte eta anbiziotsuenetako bat izanik, Speer bere boterearen gailurrera hurbiltzen ari zen. 1938an, Hermann Göring Prusiako ministro presidenteak Prusiako Estatu Kontseilurako izendatu zuen. 1941ean, 2. hauteskunde-barrutitik (Berlin-Mendebaldea) Reichstagerako hautatua izan zen.1942ko otsailaren 8an, Fritz Todt Reich-eko Arma eta Munizio ministroa hegazkin istripu batean hil zen, Hitlerren Rastenburg-en ekialdeko egoitzatik atera eta gutxira. Speer aurreko arratsaldean iritsi zen bertara eta Todten eskaintza onartu zuen berarekin Berlinera hegan egiteko. Speerrek aireratu baino ordu batzuk lehenago bertan behera utzi zuen bidaia, aurreko gauean Hitlerrekin bilera batetik berandu jaiki zelako. Hitlerrek Speer izendatu zuen Todten ordez. Martin Kitchen historialari britainiarrak dio aukeraketa ez zela harritzekoa izan. Speer leial zen Hitlerri, eta gerrako presoen kanpamenduak eta militarrentzako beste egitura batzuk eraikitzen zituen esperientziak lanerako gaitu zuen. Speerrek Todt-en oinordekoa izan zen, Reich-eko ministro gisa ez ezik, bere beste kargu boteretsu guztietan, Alemaniako Errepideen Inspektore Nagusia, Ur eta Energiaren Inspektore Nagusia, eta Alderdi Naziaren Teknologia Bulegoko burua barne.[18]

 
Mühldorfeko kontzentrazio-esparrutik bizirik atera ziren 1945ean askapenean. Mühldorf-ek esklabo langileak hornitu zituen Weingut I proiekturako.

Aldi berean, Hitlerrek Speer izendatu zuen baita "Todt Antolakuntza" erakundearen buru, gobernuak kontrolatutako eraikuntza enpresa nagusia. Berez, Hitlerrek ez zion Speeri inolako eskumen argirik eman; boterea eta kontrola lortzeko, erregimeneko garaikideei aurre egiteko utzi zuen. Adibide gisa, Göringen Lau Urteko Planaren baitan armamentu-gai guztien gaineko boterea eman zion, nahiz eta Göringek errezeloak izan. Hala ere, Speerrek Hitlerren laguntza lortu zuen, eta 1942ko martxoaren 1ean, Göringek Speer "Armagintza zereginetarako ahaldun nagusia" izendatzeko dekretua sinatu zuen Lau Urteko Planean.[19]

Speer anbizio handikoa eta gupidagabea zela frogatu zen, eta armadaren armagintzaren produkzioa ez ezik, indar armatu osoen kontrola lortzeari ekin zion. Bere arerio politikoek ez ziren berehalakoan ohartu arrazionalizatzeko eta berrantolatzeko deiek haiek alboratu eta kontrola hartzeko nahia ezkutatzen zutela. 1942ko apirilerako, Speerrek Göring konbentzitu zuen Lau Urteko Planaren barruan hiru kideko Plangintza Batzorde Zentrala sortzeko. Berak lehengaien kontratazio eta esleipenerako zein ekoizpenaren programaziorako agintaritza gorena lortzeko erabili zuen, Alemaniako gerra-ekoizpena agentzia bakar batean finkatuz.[20]

Speerrek garai hartan, eta baita gerraosteann, "armagintzako miraria" egiteagatik, Alemaniako gerra-ekoizpena izugarri handitu zuen. Mirari hau 1943ko udan gelditu zen, hain zuzen aliatuen lehen bonbardaketari esker. Dena den, beste faktore batzuek ziurrenik Speerrek berak baino gehiago lagundu zuten hazkundean. Alemaniako arma-ekoizpena bere aurreko Todt-en garaian areagotzen hasia zen. Itsas armamentuak ez ziren Speerren kontrolpean egon 1943ko urrira arte, ezta Luftwafferen armamentuak ere hurrengo urteko ekainera arte. Hala ere, bakoitzak produkzio-igoera parekoak erakutsi zituen Speerren kontrolpean ez egon arren. Munizioaren boom-a eragin zuen beste faktore bat siderurgiarako ikatz gehiago bideratzeko politika izan zen. Arma mota guztien ekoizpena 1944ko ekainean eta uztailean izan zuen goia, baina ondoren erregai eskasia handia egon zen. 1944ko abuztutik aurrera, Errumaniako petrolioa jada ez zegoen eskuragarri. Petrolio-ekoizpena hain txikia zenez, erasoko ekintzak egiteko aukera ezinezkoa bilakatu zen eta armak alferrikakoak ziren.[21]

Armagintzako ministro bezala, Speer armadari hornitzeaz arduratu zen. Hitlerren erabateko akordioarekin, tankeen ekoizpena lehenestea erabaki zuen, eta arrakasta bermatzeko botere paregabea eman zitzaion. Hitlerrek estuki parte hartu zuen tankeen diseinuan, baina zehaztapenei buruz iritziz aldatzen jarraitu zuen. Horrek programa atzeratu zuen, eta Speerrek ezin izan zuen egoera konpondu. Ondorioz, tankeen ekoizpenak lehentasun handiena izan arren, armagintzaren aurrekontutik nahiko gutxi gastatu zen. Honek Alemaniako Armadaren porrot nabarmena ekarri zuen Prokhorovkako guduan, Ekialdeko frontean inflexio puntu garrantzitsu bat izan zena Sobietar Armada Gorriaren aurka.[22]

 
Speer (Todt erakundearen besokoa jantzita) eta Eduard Dietl Heer jenerala Finlandiako Rovaniemi aireportuan, 1943ko abenduan.

Todt Erakundeko buru bezala, Speerrek zuzenean parte hartu zuen kontzentrazio-esparruen eraikuntzan eta aldaketetan. Auschwitz eta beste zenbait kanpamendu zabaltzea onartu zuen, eta egin beharreko lanetarako 13,7 milioi Reichsmark jarri zituen. Horri esker, 300 borda gehiago eraiki ziren Auschwitzen, eta giza edukiera osoa 132.000 pertsonara igo zen. Eraikuntza lanen artean gas-ganberak, erraustegiak eta tanategiak eraikitzeko materiala zegoen. SSek "Professor Speerren Programa Berezia" deitu zioten honi.[23]

Speer konturatu zen indar armatuetan sei milioi langile bilduta, gerrako ekonomian lan eskasia zegoela eta bere lantegietarako behar adina langile ez zegoela. Horren harira, Hitlerrek Fritz Sauckel "langileen diktadore" izendatu zuen langile berriak lortzeko. Hitlerrek esku librea eman zion Sauckel-i eskulana lortzeko, eta Speerren atseginerako, hark “borondatezko” 1.000.000 langile eskatu baitzituen armagintzako beharrak asetzeko. Sauckelek Frantzia, Holanda eta Belgikako herri osoak indarrez bildu eta Speerren lantegietara bidali zituen, langile berriak lortzeko askotan metodo basatienak erabiliz. Sobietar Batasuneko eremu okupatuetan, ekintza partidistaren menpe egon zirenetan, gizon-emakume zibilak masiboki bildu zituzten, Alemaniara indarrez lan egitera bidaliz. 1943ko apirilerako, Sauckelek 1.568.801 "borondatezko" langile, behartutako langile, gerrako preso eta kontzentrazio-esparruko preso eman zizkion Speerri bere armamentu-fabriketan erabiltzeko. Pertsona horien tratu txarragatik kondenatu zuten batez ere Speer Nurembergeko epaiketetan.[24]

Arma ekoizpena sendotzea

aldatu

Armagintza ministro izendatu ondoren, Speer-ek soilik Armadaren arma ekoizpena kontrolatzen zuen. Baina Luftwaffe eta Kriegsmarinerako arma-ekoizpenaren kontrola ere nahi zuen. Ezusteko handinahiarekin bere boterea eta eragina zabaltzen hasi zen. Hitlerrekin zuen harreman estuak babes politikoa ematen zion, eta erregimeneko arerioak gainditzeko gai zen. Hitlerren kabinetea atsekabetuta zegoen bere taktikekin, baina hala ere ere, ardura berriak eta botere gehiago pilatzeko gai izan zen. 1943ko uztailerako, Luftwaffe eta Kriegsmarine-rako arma-ekoizpenaren kontrola lortu zuen. 1943ko abuztuan Ekonomia Ministerioaren kontrola hartu zuen, Dönitz almirantearen hitzetan, "Europako diktadore ekonomikoa" bilakatzeko. Bere titulu formala 1943ko irailaren 2an aldatu zen, "Reich-eko Armamenturako eta Gerra Ekoizpenerako Ministroa". Alemania naziko pertsona boteretsuenetako bat bihurtu zen.[25]

Fighter Staff batzordea funtsezkoa izan zen gerrako ekonomian esklaboen lanaren esplotazioa areagotzeko. SSk 64.000 preso eman zituen 20 proiektu ezberdinetarako, Mittelbau-Dorakoak barne. Presoak, besteak beste, Junkers, Messerschmitt, Henschel eta BMWrentzat lan egiten zuten. Ekoizpena areagotzeko, Speerrek zigor sistema bat ezarri zuen bere langileentzako. Gaixotasuna irudikatzen zutenei, altxatu, ekoizpena saboteatu edo ihes egiten saiatzen zirenei janaria ukatu zitzaien edo kontzentrazio-esparruetara bidali zituzten. 1944an, hau endemikoa bihurtu zen; milioi erdi langile baino gehiago atxilotu zituzten. Ordurako, 140.000 pertsona lanean ari ziren Speerren lurpeko lantegietan. Lantegi hauek heriotza-tranpak ziren; diziplina basatia zen, ohiko fusilamenduekin. Dora lurpeko fabrikan gorpu asko zeuden, eta adibidez, erraustegia gainezka zegoen. Speerren beraren langileek hango baldintzak "infernua" zirela deskribatu zuten.[26]

Speerren agindupean aurrerapen teknologikorik handiena misil programaren bidez iritsi zen. 1932an hasi zen baina ez zuen armarik hornitu. Speerrek gogotsu suspertu zuen programa eta 1942ko martxoan A4 koheteen eskaera egin zuen, munduko lehen misil balistikoaren, V-2 kohetearen, aurrekoa. Misilak Peenemündeko instalazio batean ikertu zituzten V-1 bonba hegalariarekin batera. V-2-ren lehen helburua Paris izan zen 1944ko irailaren 8an. Programa aurreratuta zegoen arren, gerra-ekonomiarentzat oztopoa izan zen. Kapital inbertsio handiak ez zuen eraginkortasun militarrean eraginik izan. Misilak Mittelwerk lurpeko fabrika batean eraiki ziren, eta Mittelbau-Dora kontzentrazio esparrutik lanera eraman zituzten 60.000 lagunetatik, 20.000 hil ziren baldintza lazgarrien ondorioz.[27] 1944ko apirilaren 14an, Speerrek Todt Antolakuntzaren kontrola galdu zuen Franz Xaver Dorsch-ek ordezkatuz. 1944ko uztailaren 20an Hitlerren aurkako atentatuaren aurka egin zuen, eta erregimenak Berlinen kontrola berreskuratzeko ahaleginetan paper txikia izan zuen Hitler bizirik atera ostean. Konplotaren ondoren Speerren arerioek bere aliatu hurbilenetako batzuei eraso egin zieten, eta bere kudeaketa sistema alderdiko erradikalen esku geratu zen, oraindik autoritate gehiago galduz.[28]

 
Alemaniako Kolonia hiria hondatuta gerraren amaieran.

Alemania naziaren porrota

aldatu

Lurralde galerek eta aliatuen bonbardaketa estrategikoen hedapen izugarriak Alemaniako ekonomiaren kolapsoa eragin zuten 1944 amaieratik aurrera. Garraio sarearen aurkako aire erasoak bereziki eraginkorrak izan ziren, produkzio zentro nagusiak ikatz-hornikuntza ezinbestekoetatik moztu baitzituzten. 1945eko urtarrilean, Speerrek Goebbelsi esan zion armagintzaren ekoizpena gutxienez urtebetez iraun zezakeela. Hala ere, gerra galdua zela ondorioztatu zuen sobietar indarrek hilabete horretan Silesiako industria-eskualde garrantzitsua hartu ondoren. Dena den, Speerrek uste zuen Alemaniak gerran jarraitu behar zuela ahalik eta denbora gehienean, aliatuengandik baldintza hobeak irabazteko, baldintzarik gabeko errendizioa baino. Urtarrilean eta otsailean, Speer-ek esan zuen bere ministerioak "arma erabakigarriak" eta armamentu-ekoizpena handitu egingo zituela, horrek "gudu-eremuan aldaketa ikaragarria ekarriko zuelakoan". Speerrek otsailean lortu zuen trenbideen kontrola, eta Heinrich Himmler-i eskatu zion kontzentrazio-esparruko presoak, konponketa lanak egiteko.[29]

Martxoaren erdialderako, Speerrek onartu zuen Alemaniako ekonomia hurrengo zortzi asteetan eroriko zela. Harrapatzeko arriskuan zeuden eremuetan industria-instalazioak suntsitzeko aginduak zapuztu nahi zituen arren, gerra ostean erabili ahal izateko, gerraren jarraipena onartzen zuen. Speerrek memorandum bat eman zion Hitlerri martxoaren 15ean, non Alemaniaren egoera ekonomiko larria zehazten zuen eta azpiegiturak eraisteari uzteko onarpena eskatu zuen. Hiru egun beranduago, Alemaniaren gainerako baliabide militarrak Rhin eta Vistula ibaietan zehar kontzentratzea proposatu zion Hitlerri, borrokak luzatu nahian. Honek errealitate militarrak alde batera utzi zituen, Alemaniako indar armatuek ezin izan baitzuten aliatuen su-potentzia parekatu eta erabateko porrotaren aurrean zeuden. Hitlerrek ukatu egin zuen Speerrek eraisketak uzteko egindako proposamena.[30]

Apirilerako, armagintzaren industriatik ezer gutxi geratzen zen, eta Speerrek betebehar ofizial gutxi zituen. Apirilaren 22an Führerbunkerra bisitatu zuen azken aldiz. Hitlerrekin bildu zen, eta kaltetutako Kantzileria bisitatu zuen Berlinetik alde aurretik, Hanburgora itzultzeko. Apirilaren 29an, bere buruaz beste egin aurreko egunean, Hitlerrek azken testamentu politiko bat agindu zuen, Speer ondorengo gobernutik kentzen zuena. Speer bere menpekoa zen Karl-Otto Saur-ek ordezkatuko zuen. Speer etsita zegoen Hitlerrek bere oinordeko gisa hautatu ez zuelako. Hitler hil ondoren, Speerrek bere zerbitzuak eskaini zizkion Hitlerren ondorengoari, Karl Dönitz-i. Maiatzaren 2an, Dönitzek Lutz Graf Schwerin von Krosigkii gobernu berri bat osatzeko eskatu zion, eta hurrengo egunetan administrazioaren eraketari buruz eztabaidak egon ziren. Maiatzaren 5ean, Schwerin von Krosigk-ek bere kabinetea aurkeztu zuen, eta Speer Industria eta Ekoizpen ministro izendatu zuten. Speerrek informazioa eman zien aliatuei, aireko gerraren ondorio eta hainbat gaiei buruz, maiatzaren 10ean hasita. Maiatzaren 23an, indar alemaniarrak errenditu eta bi astera, britainiar tropek Gobernuko kideak atxilotu zituzten eta Alemania nazia amaiera formalera eraman zuten.[31]

Gerraostea

aldatu
 
Speer (ezkerrean), Karl Dönitz eta Alfred Jodl (eskuinean) 1945eko maiatzean Britainiar Armadak Ipar Alemaniako Flensburg-en atxilotu ondoren.

Nurenbergeko epaiketa

aldatu

Speer ofizial nazien hainbat barneratze zentrotara eraman zuten galdeketak egitera. 1945eko irailean, gerra krimenak egotzita epaituko zutela esan zioten, eta handik egun batzuetara, Nurenbergera eraman zuten bertan espetxeratzeko. Speer lau akusazioengatik inputatu zuten: bakearen aurkako krimenak betetzeko plan edo konspirazio komun batean parte hartzea; eraso-gerrak eta bakearen aurkako beste krimen batzuk planifikatu, hasi eta egitea; gerra krimenak; eta gizateriaren aurkako krimenak.[32]

Robert H. Jackson Estatu Batuetako Auzitegi Goreneko fiskal nagusiak esan zuen: "Speer-ek gerrako presoak eta atzerriko langileak Alemaniako gerra-industrietara eramateko programa planifikatu eta aurrera eraman zuen. Horrek produkzioa areagotu zuen, langileak gosetuta zeuden bitartean". Speerren abokatuak, arrakastaz kontrastatu zuen Speer beste auzipetu batzuekin, eta bizitza politikoan sartutako artista bat bezala irudikatu zuen, inoiz ideologoa izan gabe.[33]

Speer gerra krimenen eta gizateriaren aurkako krimenen erruduntzat jo zuten, batez ere esklaboen lana eta behartutako lana erabiltzeagatik. Beste bi kontuengatik absolbitu egin zuten. Nazien sarraski planen berri ez zuela esan zuen, eta aliatuek ez zeukaten jakitunaren frogarik. 1971n idatzitako eta 2007an publikoki zabaldutako korrespondentzia pribatu batean bere aldarrikapena faltsua zela agerian geratu zen. 1946ko urriaren 1ean, 20 urteko espetxe zigorra ezarri zioten. Zortzi epaileetatik hiruk (bi sobietar eta Francis Biddle estatubatuarra) Speerrentzat heriotza-zigorra defendatu zuten arren, beste epaileek ez zuten egin, eta bi eguneko eztabaidaren ostean akordio-zigorra iritsi zen.[34]

Espetxeratzea

aldatu

1947ko uztailaren 18an, Speer Berlingo Spandau espetxera eraman zuten kartzela zigorra betetzeko. Bertan Bost Zenbakidun Presoa bezala ezagutzen zen, eta bere gurasoak espetxeratuta zegoen bitartean hil ziren. Bere aitak, 1947an hil zena, naziak mespretxatzen zituen eta isilik geratu zen semearen bitartez Hitlerrekin topo egitean. Bere ama 1952an hil zen, eta alderdi naziko kide gisa asko gustatu zitzaion Hitlerrekin afaltzea. Woltersek eta Annemarie Kempf Speerreko idazkariak, Spandaun zuzeneko komunikazioa baimendu ez bazieten ere, ahal zutena egin zuten bere familiari laguntzeko eta Speerrek emazteari gutunetan egindako eskaerak betetzeko, ofizialki baimendu zitzaion idatzizko komunikazio bakarra. 1948an hasita, Speerrek Toni Proost ordenantza holandar jator baten zerbitzuak izan zituen, posta eta bere idatziak kontrabandoan pasatzeko.[35]

 
Speer Nurenbergeko epaiketan

1949an, Wolters-ek banku-kontu bat ireki zuen Speerrentzat, eta gerra garaian bere jardueren onuradun izan ziren arkitekto eta industrialen artean diru bilketa hasi zen. Hasieran, funtsak Speerren familiari laguntzeko soilik erabiltzen ziren, baina gero eta gehiago erabiltzen zen dirua beste helburu batzuetarako. Adibidez Toni Proost oporretara joateko ordaindu zuten, eta baita Speerren askatasuna ziurtatzeko gai zirenei borondatea baldintzatzeko. Speer funtsaren existentziaz jabetu ondoren, argibide zehatzak bidali zituen diruarekin zer egin. Wolters-ek guztira 158.000 DM bildu zituen, zigorraren azken hamazazpi urteetan.[36]

Presoek debekatuta zuten oroitzapenak idaztea. Dena den, Speer bere idatziak Woltersi bidaltzea lortu zuen, eta azkenean 20.000 orrialde izan ziren. 1953ko azarorako amaitu zituen bere memoriak, eta “Hirugarren Reichen barnean” (Inside the Third Reich) liburuaren oinarri bihurtu ziren. “Spandauko egunerokoan” (Spandau Diaries), Speerrek bere burua heroi tragiko gisa aurkeztea zuen helburu, eta kartzela zigor gogorra jasan zuela Faustoren akordioaren ondorioz.[37]

Bere itxialdi luzean Speerren energiaren zati handi bat sasoian mantentzera dedikatu zen, fisikoki zein mentalki. Spandauk patio itxi handi bat zuen, non presoei lorezaintzarako lursailak esleitzen zitzaizkien. Speerrek lorategi landu bat sortu zuen, lore-oheekin, zuhaixkekin eta fruta-arbolekin. Lorategian egiten zituen eguneroko ibilaldiak erakargarriagoak izan zitezen, Speerrek irudimenezko bidaia bati ekin zion munduan zehar. Bere "ibilaldia" Berlinen hasi zuen eta ekialderantz joan zen Eurasia osoan zehar. Bering itsasartea zeharkatu ondoren Alaskara eta hegoalderantz bidaiatu zuen, ondoren Ipar Amerikako mendebaldeko kostaldera abiatuz. Egunero egindako distantzia arretaz neurtuz, mundu errealeko geografiarako distantziak mapatu zituen. Guztira 30.000 kilometro baino gehiago egin zituen oinez.[38]

Speerren aldekoek bera askatzeko deiak mantendu zituzten. Bere zigorra aldatzeko laguntza eman zutenen artean Charles de Gaulle eta George Wildman Ball AEBetako diplomatikoa zeuden. Willy Brandt ere askapenaren defendatzailea izan zen, bere aurkako desnazifikazio prozedurari amaiera emanez, eta ondorioz ondasunak konfiskatzea eragin zuen. Speerren kaleratze goiztiarraren ahaleginak ezerezean geratu ziren. Sobietar Batasuna, epaiketan heriotza-zigorra eskatu zuenak, ez zuen zigor murrizketarik onartu nahi. Azkenean, Speerrek espetxealdi osoa bete zuen eta 1966ko urriaren 1eko gauerdian aske utzi zuten.[39]

Askapena eta ondorengo bizitza

aldatu

Speer kartzelatik ateratzea mundu osoko hedabideen albistea izan zen. Kazetariek eta argazkilariek Spandau kanpoaldeko kalea eta Speerrek gaua igaro zuen Berlin hoteleko ataria bete zuten. Ezer gutxi esan zien kazetariei, iruzkin gehienak 1966ko azaroan Der Spiegel astekariarian argitaratutako elkarrizketa handi baterako gordez. Arkitektura karrerari berriro ekitea espero zuela adierazi zuen arren, bere proiektu bakarrak, garagardotegi baterako lankidetzak, ez zuen arrakastarik izan. Horren ordez, bere Spandau-ren idatziak bi liburu autobiografikotan berrikusi zituen. Geroago Himmler eta SSei buruzko lan bat argitaratu zuen, “Esklaboen estatua Heinrich Himmleren SS-ren nagusitasunerako plana.” (The Slave State: Heinrich Himmler's Masterplan for SS Supremacy.) Bestalde, bere seme-alabekin harremanak berreskuratu ezinik aritu zen, eta alaba Hilde Schramm-en arabera, "Banan-banan, nire ahizpak eta anaiak amore eman zuten. Ez zegoen komunikaziorik."[40]

 
Speer 1944ko maiatzean munizio fabrika batera egindako bisitan.

Spandautik askatu ondoren, Speerrek “Kronika” bere egunkari pertsonala, Alemaniako Artxibo Federalari eman zion. Woltersek editatu zuen eta bertan ez zegoen juduen aipamenik. David Irving-ek desadostasunak aurkitu zituen engainagarriki editatutako Kronikan eta dokumentu independenteen artean. Ondorioz, Woltersek Speerrekin zuen adiskidetasunak okerrera egin zuen, eta Speer hil baino urtebete lehenago, Woltersek Matthias Schmidti editatu gabeko Kronikarako sarbidea eman zion. Schmidtek Speerrekin oso kritikoa zen lehen liburua idatzi zuen.[41]

Speerren "Oroitzapenak" liburuak arrakasta itzela izan zuten. Hirugarren Reich-aren barruko ikuspegiak liluratu zuen publikoa, eta gerra-kriminal handi bat pertsonaia ezagun bihurtu zen ia egun batetik bestera. Garrantzitsuena, aitzakia bat eman ziela naziak izan ziren alemaniar zaharrei. Speerrek, Hitlerrengandik hain hurbil egondakoak, nazien erregimenaren krimenen hedadura osoa ezagutu ez balu eta "aginduak bete" besterik ez bazuen egin, orduan beraiek eta besteek ere gauza bera egin zutela esan zezaketen. Hain zen handia "Speer-en mitoan" sinesteko beharra.[42]

Heriotza

aldatu

Speerrek historialarien eta beste ikertzaile batzuen eskura jarri zuen bere burua. 1973ko urrian, bere lehen bidaia egin zuen Britainia Handira, Londresera hegan eginaz BBCko Midweek programan elkarrizketatua izateko. Urte berean, The World at War telebista-programan agertu zen. Speer 1981eko irailean itzuli zen Londresera, baina iktusa izan zuen eta bertan hil zen. Haren alabak, Margret Nissenek, 2005eko bere oroitzapenetan idatzi zuen Spandautik askatu ondoren denbora guztia "Speer Mitoa" eraikitzen eman zuela.[43]

Speerren mitoa

aldatu

Nazi Ona

aldatu

Spandautik askatu ondoren, Speerrek bere burua "Nazi ona" bezala irudikatu zuen. Unibertsitatean ikasitakoa, klase ertaineko burgesa zen, eta bere burua kontrastatu zezakeen herriaren irudimenean "Nazi txarrak" tipifikatzen zituztenekin. Bere Oroitzapenetan eta elkarrizketetan egia desitxuratu zuen, eta hainbeste hutsune handi egin zituen non bere gezurrak "mito" gisa ezagutu zituen. Fest eta Siedler idazleak Speeren oroitzapenen egile eta haren mitoen sortzaileak izan ziren. Ordainetan, eskubideen eta bestelako diru-errendimenduen bidez ederki ordainduak izan ziren. Fest eta Siedlerrek maisulan bat eraiki zuten, eta "Nazi onaren" irudiak bere horretan iraun zuen hamarkadetan zehar, froga historikoek faltsua zela adierazten zuten arren.[44]

 
Preso berriak desinfektatzeko zain, Mauthausengo kontzentrazio-esparruko patioan.

Speerrek arreta handiz eraiki zuen bere buruaren irudia, Hirugarren Reich-eko krimen izugarriak deskubritu ez izanaz oso damututa zegoen teknokrata apolitiko bezala. Trevor-Roper historiagileak ordea, Speerren ardura hartzen du, Hitlerren eta nazismoaren moralgabetasuna aitortu ez izanagatik, "Alemania naziko benetako kriminala" deituz: "Hamar urtez egon zen botere politikoaren erdigunean eserita; bere adimen zorrotzak izaera diagnostikatu zuen eta nazien gobernuaren eta politikaren mutazioak behatu zituen; bere inguruko pertsonalitateak ikusi eta mespretxatu zituen; haien agindu izugarriak entzun zituen eta haien asmo fantastikoak ulertu zituen; baina ez zuen ezer egin. Politika garrantzirik gabekoa zelakoan, alde batera utzi eta gobernu-fabrikak eta zubiak eraiki zituen bitartean. Azkenean, haien sorrerak bere lan guztia hondatu zuenean, Speerrek ondorioak onartu zituen, baina beranduegi zen." [45]

"Nazi onaren" irudia Speerren mito ugarik onartzen zuten. Teknokrata apolitikoa zela zioen mitoaz gain, Holokakustoaren edo juduen aurkako jazarpenaren ezagutza osoa ez zuela aldarrikatu zuen. Speerrek bere burua Hitlerren lidergoaren aurkari gisa erretratatu nahi izan zuen baita. Eta uztailaren 20ko konplotaren aurka egon arren, bere oroitzapenetan faltsuki esan zuen konplotatzaileekin jatorra izan zela. Hitlerrek bere bizitzako gainerako ministroen zerrendan sartu zuela jakin ondoren, berarekin lasai zegoela esan zuen. Honek Speerrek bultzatutako mitoen funtsezko elementua osatu zuen. Speerrek ere faltsuki esan zuen gerra galdu zela konturatu zela hasiera batean, eta ondoren populazio zibilaren biziraupenerako behar ziren baliabideak zaintzeko lan egin zuela. Egia esan, Speerrek gerra luzatu nahi izan zuen erresistentzia gehiago ezinezkoa izan arte, eta horrela, Alemaniak gerraren azken hilabeteetan jasan zuen hildakoen kopuru handian eta suntsipen handian lagundu zuen.[46]

Erantzukizuna ukatzea

aldatu

Speerrek Nurenbergeko epaiketetan eta bere oroitzapenetan Holokaustoaren ezagutza zuzenik ez zuela esan zuen. Juduen inguruan deseroso zegoela onartu zuen Spandau-Aktak-en argitaratutako bertsioan. Nurembergen egindako azken adierazpenean, Speerrek barkamena eskatzeko inpresioa eman zuen, nahiz eta zuzenean ez zuen inolako erru pertsonalik onartu eta aipatu zuen biktima bakarra alemaniar herria izan zela. Martin Kitchen historialariak dio Speer benetan "juduei gertatutakoaz guztiz jakitun" zela, eta "Azken Irtenbidean" oso inplikatuta zegoela.[47]

Ondare arkitektonikoa

aldatu

Speerren arkitektura-lan pertsonaletatik gutxi geratzen da, planoak eta argazkiak izan ezik. Nazien garaian Speerrek diseinatutako eraikinik ez dago Berlinen, Garaipenaren Zutabera daramaten lau pabiloi eta azpiko Siegessäule zein Schwerbelastungskörper izan ezik, hau da, 1941 inguruan eraikitako gorputz astuna: hamalau metroko hormigoizko zilindroa. Lurreko depresioa neurtzeko erabili zen, garaipen arku masibo baten bideragarritasun azterketetan eta Hitlerren gerraosteko proiektuaren barruan aurreikusitako beste egitura handi batzuen zati bezala, Germaniako Berlin munduko hiriburua balitz bezala. Zilindroa mugarri babestua da gaur egun, eta jendearentzat irekita dago. Nurenmbergeko Zeppelinfield estadioko tribuna ere ikus daiteke, nahiz eta zati bat eraitsia egon.[48]

Gerran zehar, Speerrek diseinatutako Reicheko Armada Berria airez egindako erasoek eta Berlingo guduak suntsitu zuten neurri handi batean. Kanpoko harresiek iraun zuten, baina sobietarrek desegin zituzten. Badirudi eraispenak beste eraikuntza proiektu batzuetarako erabili zirela, hala nola Humboldt Unibertsitaterako, Mohrenstraouseko metro geltokirako eta sobietar gerra memorialetarako.[49]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ {{(Alemanez)}} Schubert, Philipp. (2006). Albert Speer: Architekt – Günstling Hitlers – Rüstungsminister – Hauptkriegsverbrecher,. Munich: GRIN Verlag,, 5 or. ISBN 978-3-638-59047-1..
  2. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 174-175 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  3. ↑ (Ingelesez) Fest, Joachim. (1999). Speer: The Final Verdict. Translated by Ewald Osers and Alexandra Dring, Harcourt,, 11-13 or. ISBN 978-0-15-100556-7..
  4. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press, 18-19 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  5. ↑ (Ingelesez) King, Henry T.. (1997). The Two Worlds of Albert Speer: Reflections of a Nuremberg Prosecutor. University Press of America,, 27 or. ISBN 978-0-7618-0872-5..
  6. ↑ (Ingelesez) Taylor, Blaine. (2010). Hitler's Engineers: Fritz Todt and Albert Speer – Master Builders of the Third Reich,. Translated by Richard and Clara Winston, Havertown, PA and Newbury, England: Casemate Publishers, 124 or. ISBN 978-1-932033-68-7..
  7. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer,. George Weidenfeld & Nicolson, 23 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  8. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press,, 25-26 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  9. ↑ (Ingelesez) Sereny, Gitta. (1995). Albert Speer: His Battle with Truth. Knopf,, 100-101 or. ISBN 978-0-394-52915-8..
  10. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer,. George Weidenfeld & Nicolson,, 49 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  11. ↑ (Alemanez) Brechtken, Magnus. (2017). Albert Speer: Eine deutsche Karriere, Germany:. Siedler Verlag,, 45 or. ISBN 978-3827500403..
  12. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer,. George Weidenfeld & Nicolson, 60 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  13. ↑ (Ingelesez) Sereny, Gitta. (1995). Albert Speer: His Battle with Truth. Knopf,, 131 or. ISBN 978-0-394-52915-8..
  14. ↑ (Ingelesez) Fest, Joachim. (1999). Speer: The Final Verdict,. translated by Ewald Osers and Alexandra Dring, Harcourt, 71 or. ISBN 978-0-15-100556-7..
  15. ↑ (Ingelesez) Sereny, Gitta. (1995). Albert Speer: His Battle with Truth,. Knopf,, 164 or. ISBN 978-0-394-52915-8..
  16. ↑ (Ingelesez) Schmidt, Matthias. (1984). Albert Speer: The End of a Myth. St. Martin's Press, 190 or. ISBN 978-0-312-01709-5..
  17. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 75-76 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  18. ↑ (Ingelesez) Wistrich, Robert. (1982). Who's Who in Nazi Germany,. Macmillan Publishing Co., 291 or. ISBN 0-02-630600-X..
  19. ↑ (Ingelesez) Carroll, Berenice Anita. (2018). Design for Total War: Arms and Economics in the Third Reich. Walter de Gruyter GmbH & Co., 234 or. ISBN 978-3111359588..
  20. ↑ (Ingelesez) U.S. Government. (1950). Trials of the War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals (PDF), vol. II: The Milch Case. United States Printing Office, 374 or..
  21. ↑ (Ingelesez) Tooze, Adam. (2006). The Wages of Destruction,. London: Allen Lane, 597-598 or. ISBN 978-0-7139-9566-4..
  22. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press, 147-148 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  23. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press, 156 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  24. ↑ (Ingelesez) Fest, Joachim. (1999). Speer: The Final Verdict. translated by Ewald Osers and Alexandra Dring, Harcourt, 146-150 or. ISBN 978-0-15-100556-7..
  25. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 167-169 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  26. ↑ (Ingelesez) Buggeln, Marc. (2014). Slave Labor in Nazi Concentration Camps. Oxford University Press, 45 or. ISBN 978-0198707974..
  27. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press,, 221 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  28. ↑ (Ingelesez) Tooze, Adam. (2006). The Wages of Destruction. London: Allen Lane, 648-651 or. ISBN 978-0-7139-9566-4..
  29. ↑ (Ingelesez) Kershaw, Ian. (2012). The End: Hitler's Germany, 1944–45. London: Penguin Books, 289 or. ISBN 978-0-141-01421-0..
  30. ↑ (Ingelesez) Tooze, Adam. (2006). The Wages of Destruction. London: Allen Lane, 652-653 or. ISBN 978-0-7139-9566-4..
  31. ↑ (Ingelesez) Jaskot, Paul B.. (2002). The Architecture of Oppression: The SS, Forced Labor and the Nazi Monumental Building Economy. London and New York: Taylor & Francis, 140-141 or. ISBN 978-1-13459-462-7..
  32. ↑ (Ingelesez) Fest, Joachim. (1999). Speer: The Final Verdict. translated by Ewald Osers and Alexandra Dring, Harcourt, 285 or. ISBN 978-0-15-100556-7..
  33. ↑ (Ingelesez) Priemel, Kim Christian. (2016). The Betrayal: The Nuremberg Trials and German Divergence. Oxford University Press,, 139-140 or. ISBN 978-0-19-256374-3..
  34. ↑ (Ingelesez) Sereny, Gitta. (1995). Albert Speer: His Battle with Truth. Knopf, 29 or. ISBN 978-0-394-52915-8..
  35. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer. George Weidenfeld & Nicolson, 292-297 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  36. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer,. George Weidenfeld & Nicolson, 292-297 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  37. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 321-322 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  38. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press, 316-317 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  39. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer. George Weidenfeld & Nicolson, 324-325 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  40. ↑ (Ingelesez) Sereny, Gitta. (1995). Albert Speer: His Battle with Truth. Knopf, 664-665 or. ISBN 978-0-394-52915-8..
  41. ↑ (Ingelesez) van der Vat, Dan. (1997). The Good Nazi: The Life and Lies of Albert Speer. George Weidenfeld & Nicolson, 359-361 or. ISBN 978-0-297-81721-5..
  42. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect. Yale University Press, 366 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  43. ↑ (Ingelesez) Asher, Edgar. (2003). "The day I met Hitler's Architect". Chicago Jewish Star, 7-9 or..
  44. ↑ (Alemanez) Trommer, Isabell. (2016). Rechtfertigung und Entlastung: Albert Speer in der Bundesrepublik. Campus Verlag GmbH, 330 or. ISBN 978-3593505299..
  45. ↑ (Ingelesez) Trevor-Roper, Hugh. (1995). The Last Days of Hitler. (seventh ed.), London: Pan Books, 68–70, 214–215. or. ISBN 978-1-4472-1861-6..
  46. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 360-362 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
  47. ↑ (Ingelesez) Connolly, Kate. (2005). "Wartime reports debunk Speer as the good Nazi". The Daily Telegraph, UK.
  48. ↑ (Ingelesez) Official website of the Memorium Nuremberg Trials. Museen der Stadt Nürnberg.
  49. ↑ (Ingelesez) Kitchen, Martin. (2015). Speer: Hitler's Architect,. Yale University Press, 56 or. ISBN 978-0-300-19044-1..
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Albert Speer  

Ikus gainera

aldatu

(Ingelesez) Albert Speer: Hirugarren Reicheko arkitekto burua - warfarehistorynetwork.com

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Albert_Speer&oldid=10265523"(e)tik eskuratuta