Euskal deitura

Euskal deiturak edo abizenak Euskal Herrian jatorria duten familia-izenak dira. Euskarazko etimologia dute askok, baina badira baita jatorri erromantzekoak ere, hala nola Araba eta Nafarroa Garaian ohikoak diren abizen konposatu asko; edo Euskal Herrian errotutako erromantzeetako deiturak, hala nola gaskoierazko izenak Gipuzkoako eta Lapurdiko kostaldean^[1].

Mota eta osaketak aldatu

Patronimikoak eta konposatuak aldatu

Abizen patronimikoak, edo partzialki patronimikoak, ohikoak izan dira Erdi Arotik, eta jarraipena izan dute bereziki Arabako eta Nafarroako abizen konposatuetan.

Iturri zaharrenetan gordetakoak, askotan era honetakoak dira. Adibidez, 1053ko Barriako Monasterioaren (Etxebarriako San Agustin, Elorrion) emate-dokumentua kontutan hartu ezkero, bertan agertzen diren pertsona izenak beste izen patronimiko (aitaren izena) edo eramailea jaio den lekua aipatzen duen abizen batez jarraituak direla ikus ahal izango dugu: Eneco Lupiç de Laçkanu (Eneko Lopez Lazkaokoa, hau da, Eneko Loperen semea eta Lazkao herrikoa) eta honela beste hainbat, Gomiç Fortuniç de Formaiçtegi, Nunuso Narriateç de Lohinaç, Açenari Momeç de Açubarro, Sancio Telluç de Olhabeeçahar, etb. Gutxi izango dira izen patronimikoa bakarrik daramatenak: Senior Lupe Ahoçtarriç, Urrana Uitacoç, etab.; eta bakarra patronimiko gabea: Nunuto Miotaco, euskarazko "-ko" atzizkiarekin, hau da: Miotako Nunuto. Baina euskal abizen mota ezberdinen jatorriaren ezagupen ona izatekotan, herrikoiagoak diren agirien ikuspena baino hoberik ez da. Irantzuko Monasterioaren Rubro Liburua edo kontuen liburuan garaiko euskal izen sail bat agertzen dira, gehienak XIII. mendean idatziak eta Jose Maria Lakarra Jaunak argitaratuak.^[2]

Zerrenda honetan honakoa aurki dezakegu:

1) Esandako agirian jatorria -herria edo etxea- aipatzen duten abizenak eta ezbairik gabe gerora datozen euskal abizenen gehiengoa osatzen dutenak: Pero de Aytzpuyn, Lop de Lauayria, Sancha de Larraiyça, Martin de Muru, etb. Hauen aldamenean gaur egun arte kontserbatu ez diren izendapenen multzo handi bat, lehen aipatutako Nunuto Miotaco bezala, euskal "-ko" ("-co") atzizkia daramatenak: Miquele y Domenga Bassoco "Basoko", Orti y Sancha Bassauilco, Miguel Baraçeco "Baratzeko", Sancha Bicuetaco "Pikuetako", Garcia Etayuco "Etaiuko", Pedro laurico, beharbada "Jauregiko", Pero Iturrietaco "Iturrietako", Toda Larrayneguico "Larrainegiko", Dota Munoco "Dota Muinoko", Maria Sarrico "Sarriko", Garcia y Pero Urrutico "Urrutiko", Maria Çubico e Peydro de la Puent su marido ("Zubiko"), Lope Echasco el jouen et Lope Chasco el maor ("Txasko").

2) Patronimikoak, bakarrik edo beste abizen batez lagunduak: Toda Açariz quel dezian ardan buru, Semen Barbaz (Barbatain, izen toponomikoa: latineraz. Barbatus; genitiboa, Barbati), Garcia Carloyz, Orti Enecoyz, Lope Erascoyz, Uenega Martiniz, Pero Ochandyz, Maria Ortiz, Sancho Sanoyz, Lope Seiñez (beharbada euskarazko sei(n)"haur", (jadanik antzinako akitaniar inskripzioetan aipatua), etab.; Pero Arceyz de Vidaurre, Gonçaluo Garçeiz de Odiaga, Ochoa Marcuiz de Ylardia, Remir Mochorroyz de Auarçuça, etb.

		Izena	Patronimikoa
Gaztelaniaz	Latinez	Euskaraz	Euskaraz	Latinez	Gaztelaniaz
Íñigo	Ennecus	Eneko	Enekoitz	Enneconis	Íñiguez
García	Garsea	Gartze(a)	Garzeitz	Garseanis	Garcés
Fortún	Fortunius	Orti	Ortitz	Fortunionis	Fortúnez
Lope	Lupus	Otso(a)/Lope	Otsoitz/Lopitz	Lupi	López
Sancho	Sancius	Antso	Sanoitz	Sancionis	Sánchez
Jimeno/Gimeno	Scemenus	Semero	Semeroitz	Scemenonis	Jiménez
Aznar	Asenari	Azeari	Azearitz	Asenari	Aznárez
Velasco	Belascus	Berasko	Beraskoitz	Belasconis	Velázquez
Galindo	Galindus	Garindo	Garindoitz	Galindonis	Galíndez

3) Ezizen edo gaitzizen moduko artikuludun adjetiboak: Lope Andia "Handia", Domenca Begui urdina "Begi urdinetakoa", Martin Belça "Beltza", Toda Çuria de Ayllo "Alloko Toda Zuria", Domingo Chipia "Txikia", Sancha Ederra "Ederra", Garcia Ezquerra "Ezkerra", Lope Gutia "Gutxi", Domingo Landerra "Landerra=Atzerritarra, garaiko eta tokiko euskaraz", Domingo Latça "Latza, pertsona zakarra", Sancho Leuna "Leuna, pertsona leuna", Orti y Sancho Ona "Ona", Pedro Sendoa "Sendoa" (1107an Nafarroan dagoeneko Urraca Sendoa bat ere bazen).

4) Mota esberdinetako artikuludun izen edo sustantiboak, ezizen edo eramalearen izatea deskribatzen dutenak: Pero Buztayna (vuztayña Landuchio "Buztana"), Domingo Echayuna (gaur egungo euskara Etxajauna "Etxearen Jauna" edo hobe esçajauna (Landuchio) "iratxo", atsotitz eta esaera zaharretan "etsajaun" "iratxoa" baita), Domingo Erlea "Erlea", Gra (Gracia?) Sauela "literalki Sabela". Horien artean abere izen bat ere aurki genezake, garai haietan bataio-izen bezala erabilia: Sancho Ochoa, gaur egungo euskaraz "Otsoa".

Etxe izenak, oikonimoak aldatu

Oikonimoa da, onomastikan, etxearen izena, eta euskal abizen moderno asko funtsean hori direla esan dezakegu. Bi mulzotan banatuta:

Jaiotetxea deskribatzen dutenak. Sarritan jaiotetxearen kokapen lekua edo eraikinaren erabilera deskribatzen dute.
Jaiotetxearen lehendabiziko jabea. Sarritan gizon baten izena izan ohi da (noizbait emakumearena).

Bi mota hauetako abizenek izen, adjektibo, eta atzizki edo amaierako elementuak erabiltzen dituzte: adibidez, -a , -ko, -ren edo -enea.

Jarraieko euskal abizenen adibide hauek jaiotetxearen lekuen deskribapena egiten dute.

Abizena	Osaketa	Esanahia
Antsorena	Antso "Antso" + rena "-rena atzizkia"	Antsorena edo Antsoren etxea
Arrigorriagakoa	arri "harri" + gorri "gorri" + aga "leku atzizkia"	Harri gorrien lekua
Aroztegi	arotz "harotz" + -tegi "etxe, lantegi"	Haroztegi, harotzaren lantegi edo etxea
Bidarte	bide "bide" + arte "arte"	Bide arteko lekua
Bolibar	bolu "bolu, errota" + ibar "ibar"	Boluaren ibarra edo errotaren ibarra
Elizondo	eliza "eliza" + ondo "ondo"	Elizaren ondoko lekua
Errandonea	Errando "Errando (Fernando)" + nea "-renea edo -rena atzizkia"	Errandorena edo Errandoren etxea
Etxandi	etxe "etxe" + andi "handi"	Etxe handia
Etxarte	etxe "etxe" + arte "arte"	Etxe artean dagoen etxea
Etxeberri	etxe "etxe" + berri "berri"	Etxe berria
Goikoetxe	goi "goi" + ko "ko" atzizkia + etxe "etxe"	Goiko etxe, goiko aldean dagoen etxea
Ibaiguren	ibai "ibai" + guren "bazter"	Ibai guren, ibaiaren bazterreko lekua
Loiola	loi "lohi" + -ola "leku"	Lohi lekua
Mendiluze	mendi "mendi" + luze "luze"	Mendi luzea
Mikelena	Mikel "Mikel" + ena "-rena atzizkia"	Mikelena edo Mikelen etxea
Mitxelena	Mitxel "Mitxel (Michel)" + ena "-rena atzizkia"	Mitxelena edo Mitxelen etxea
Urberoaga	ur "ur" + bero "bero" + -aga "leku atzizkia"	Ur beroa dagoen lekua
Zabala	zabal "zabal"	Zabala
Zubiondo	zubi "zubi" + ondo "ondo"	Zubiaren ondoko lekua

Toponimoak oro har aldatu

Etxe-izenetatik haratago, abizen askok jatorria adierazten dute toponimo zabalagoekin: Euskal Herriko herri, auzune edo kontzejuen toponimian, askok dute parekide bat euskal abizenetan. Nafarroan bereziki da ohikoa joera hau, bai Nafarroa Garaian^[3] eta Nafarroa Behereko herri izenekin ere^[4].

Grafia aldatu

Erdi Aroan, euskal abizenak nagusiki latinez, gaskoiz, gaztelaniaz eta frantsesez idatzi ohiz ziren, eta askotan beren euskarazko jatorrizko ahoskera gaizki transkribatuta. XX. mendean, euskara batuaren normalizazioarekin, beren jatorrizko euskarazko ahoskeraz idazten hasi ziren. Adibidez:^[5]

Euskaraz	gaztelaniazko idazkera	Frantsesezko idazkera
Zubiri	Zubiri	Çubiry
Elizalde	Elizalde	Delissalde
Etxeberria	Echeverría	Detcheverry
Etxepare	Echepare	Detchepare
Ezkibel	Ezquibel	Esquibel
Intxausti	Inchausti	Ynchausty