Wikipedia

Etsai zakil

Etsai zakila (Phallus impudicus) onddo espezie bat da, oso ezaguna dena zakil itxura duelako eta heldutan usain sarkor eta desatsegina jariatzen duelako. Perretxiko arrunta da Europan eta Ipar Amerikan. Orbel eta egur hondakin asko dauden ingurunetan agertzen da: basoetan, gehiegizko materia organikoa duten lorategietan, etab. Udan hasi eta udazken amaieraraino agertzen da. Usain txarra izan arren, ez da pozoitsua eta txikia denean Frantziako eta Alemaniako zenbait tokitan jateko ohitura dute.

Etsai zakila
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaFungi
KlaseaAgaricomycetes
OrdenaPhallales
FamiliaPhallaceae
GeneroaPhallus
Espeziea Phallus impudicus
L. (1753)
Mikologia
 
gleba formako himenioa
 
kono-formako txapela
 
hanka biluzik dago
 
saprobioa da

Oharra: ez fidatu soilik orri honetan ematen diren datuez perretxiko bat identifikatzeko orduan. Inolako zalantzarik izanez gero, kontsultatu aditu batekin.

Taxonomia aldatu

John Gerard botanikariak "zakil perretxiko" deitu zion (fungus virilis penis effigie) General Historie of Plants lanean, 1597an, eta John Parkinsonek "Hollanders workingtoole" edo "phallus hollandicus" deitu zion Theatrum botanicum lanean, 1640an.[1] Lineok espeziea deskribatu zuen 1753eko Species Plantarum lanean,[2] eta oraindik lan horretan emandako izen binomialari eusten dio. Bere izen espezifikoa, impudicus, latinetik datorkio eta "lotsagabe" esan nahi du.[3]

Deskribapena aldatu

 
Heldugabeko perretxiko bat ("arrautza" bat) erditik moztuta.

Heldugabeko etsai zakila zurixka edo arrosa kolorekoa da, arrautza formakoa, eta 4-6 zentimetro inguru ditu norabide batean eta 3-5 zentimetro bestean.[4] Kanpotik begiratuta, bolba lodi bat dauka, peridio izenekoa, kolore berdexkako barruko gleba likatsua estaltzen duena. Azken horrek esporak gordetzen ditu. Atal hori da geroago usain txarra jariatzen duena eta euliak erakartzen dituena. Geruza horren baitan, geroago perretxikoaren txapela izango den geruza berdea dago; eta barruan, errezeptakulu deituriko egitura zuri bat dauka, gogorra dena baina belaki itxurako egitura airetsua duena.[5]

Arrautza horiek azkar, egun pare batean, bilakatzen dira zakil formako egitura.[6] Ale helduak 10 eta 30 zentimetro arteko luzera eta 4-5 zentimetroko diametroa ditu,[4] eta gainean txapel koniko bat du, 2-4 zentimetro artekoa, gleba likatsu berde-marroixka duena. Ale zaharragoetan, ehun likatsua galtzen da eta erretikulu itxurako egitura horixka bat geratzen da agerian. Aditu ez direnek, batzuetan, Morchella esculenta espeziearekin nahas dezakete.[7]

Esporen barreiatzea aldatu

Esporek forma eliptikoa eta luzanga dute.[7] Haien barreiatze mekanismoa ez da beste onddo arrunten antzekoa, ez baitute airea erabiltzen garraio modu gisa. Horren ordez, esporen masa itsaskorra ekoizten dute, haratustelaren usaina duena eta euliak eta beste intsektu batzuk erakartzen dituena. Usain horren erantzule diren molekulen artean, metanetiola, hidrogeno sulfuroa,[8] linalola, trans-ozimenoa, fenilazetaldehidoa, dimetil sulfuroa eta dimetil trifsulfuroa daude.[9] Perretxiko helduen usaina urrutitik antzeman daiteke, eta hurbiltzerakoan, pertsona askok erabat nardagarritzat dute kiratsa. Intsektuak glebara joaten dira eta hanketan itsasten zaizkie esporen masa, eta horrela, beste toki batzuetara garraiatzen dute.[10]

Ekologia aldatu

Espezie hau Europan eta Ipar Amerikan bizi da jatorriz, eta beste toki batzuetan ere aurkitu izan da: Txinan,[11] Taiwanen,[12] eta Indian[13]), Costa Rican,[14] Islandian,[15] Tanzanian,[16] eta Australian.[17]

Usteltze bidean dagoen egurraren edo materia organikoaren gainean bizi da, eta horregatik, askoz arruntagoa da hostoerorkorren basoetan, nahiz eta koniferoen basoetan, parkeetan eta lorategietan ere aurki daitekeen.[5] Udatik udazken amaieraraino ekoizten du fruitu-gorputza. Zenbait zuhaitzekin mikorrizak era ditzake.[18]

Jangarritasuna aldatu

Arrautza fasean, barruko geruzaren zatiak moztu eta gordinik jan daitezke.[19] Kraskatsuak dira, errefau zaporekoak.[20] Frantzian eta Alemaniako zenbait tokitan jaten eta merkaturatzen da. Freskoan edo ozpinez ondua saltzen da.[5] Txinan antzeko beste espezie batzuk kontsumitzen dira.

Galleria aldatu

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) Benjamin, Denis R.. (1995). Mushrooms: Poisons and Panaceas—A Handbook for Naturalists, Mycologists and Physicians. WH Freeman and Company, 6–7 or. ISBN 0-7167-2600-9..
  2. ↑ (Ingelesez) Linnaeus C.. (1753). Species Plantarum. 2 Impensis Laurentii Salvii, 1178 or..
  3. ↑ (Ingelesez) Simpson, D.P.. (1979). Cassell's Latin Dictionary. Cassell Ltd, 883 or. ISBN 0-304-52257-0..
  4. ↑ a b (Ingelesez) Ellis, J. Pamela; Ellis, Martin B.. (1990). Fungi without Gills (Hymenomycetes and Gasteromycetes): An Identification Handbook. Chapman and Hall, 244 or. ISBN 0-412-36970-2..
  5. ↑ a b c (Ingelesez) Zeitlmayr, Linus. (1976). Wild Mushrooms: An Illustrated Handbook. Garden City Press ISBN 0-584-10324-7..
  6. ↑ (Ingelesez) Persson, Olle; Nilsson, Sven. (1978). Fungi of Northern Europe. Penguin Books ISBN 0-14-063005-8..
  7. ↑ a b (Ingelesez) Arora, David. (1986). Mushrooms Demystified: a Comprehensive Guide to the Fleshy Fungi. Ten Speed Press, 768–69 or. ISBN 0-89815-169-4..
  8. ↑ (Ingelesez) List, P.H.; Freund, B.. (1967). «Methylmercaptan und schwefelwasserstoff, geruchstoffe der stinkmorchel (Phallus impudicus L.)» Naturwissenschaften 54 (24): 648.  doi:10.1007/bf01142432. PMID 5590206..
  9. ↑ (Ingelesez) Borg-Karlson, Anna-Karin; Englund, Finn O.; Unelius, C. Rikard. (1994). «Dimethyl oligosulphides, major volatiles released from Sauromatum guttatum and Phallus impudicus» Phytochemistry 35 (2): 321–23.  doi:10.1016/S0031-9422(00)94756-3..
  10. ↑ (Ingelesez) Hall, Ian R.. (2003). Edible and Poisonous Mushrooms of the World. Timber Press, 250 or. ISBN 0-88192-586-1..
  11. ↑ (Ingelesez) Bau, Y-S; Liu B.. (1984). «Phalloides of China» Life Sciences Advances 3 (1): 50–55..
  12. ↑ (Ingelesez) Hosaka, K.. (2010). «Preliminary list of Phallales (Phallomycetidae, Basidiomycota) in Taiwan» Memoirs of the National Museum of Nature and Science (46): 57–64..
  13. ↑ (Ingelesez) Khare, B.. (1976). «Some Gasteromycetes from Uttar Pradesh India» Indian Phytopahtology 29 (1): 34–38..
  14. ↑ (Ingelesez) Saenz, J.A.; Nassar, M.. (1982). «Mushrooms of Costa Rica – families Phallaceae and Clathraceae» Revista de Biologia Tropical 30 (1): 41–52..
  15. ↑ (Ingelesez) Hallgrimsson, H.; Jensson, E.; Kristinsson, H.. (1992). «Three new Gasteromycetes discovered in Iceland» Náttúrufræðingurinn 61 (3–4): 219–27..
  16. ↑ (Ingelesez) Calonge, F.D.; Harkonen, M.; Saarimaki, T.; Mwasumbi, L.. (1997). «Tanzanian mushrooms and their uses. 5. Some notes on the Gasteromycetes» Karstenia 37 (1): 3–10..
  17. ↑ (Ingelesez) Orchard, Anthony E.. (1996). Fungi of Australia. Australian Biological Resources Study, 141 or. ISBN 0-643-06907-0..
  18. ↑ (Ingelesez) Andersson, O.. (1989). «The distribution and ecology of Phallus impudicus in the Nordic countries» Svensk Botanisk Tidskrift 83 (4): 219–41..
  19. ↑ (Ingelesez) Bon, Marcel. (1987). The Mushrooms and Toadstools of Britain and North-western Europe. Hodder & Stoughton, 300 or. ISBN 0-340-39935-X.. The entry for P. impudicus in this book explains the structure and mentions the edibility of the inner layer.
  20. ↑ (Ingelesez) Schaechter, Elio. (1998). In the Company of Mushrooms: A Biologist's Tale. Harvard University Press, 172–73 or. ISBN 0-674-44555-4..

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Etsai_zakil&oldid=9584102"(e)tik eskuratuta