Wikipedia

Emakumeen eskubideen erreibindikazioa

Emakumeen eskubideen errebindikazioa (1792), ingelesezko jatorrizko izenburua "a Vindication of the Rights of Woman: with Strictures on Political and Moral Subjects" duena, literatura eta filosofia feministako lehen lanetako bat da. Mary Wollstonecraft da idazlea eta bertan XVIII. mendeko teorialari politiko eta hezitzaileek defendatzen zuten jarreraren aurka egiten du, zehazki emakumeen hezkuntzarako sarbide ezaren kontra. Wollstonecraftek argudiatzen du emakumeek gizartean duten posizioaren araberako hezkuntza jaso beharko luketela, izan ere, bere ustetan funtsezkoak dira nazioarentzat, emakumeek hezten baitituzte seme-alabak. Gizarteko apaingarri soil gisa edo ezkontza adosteko orduan merkataritzarako erabiltzen diren ondasun gisa ikusi beharrean, Wollstonecraftek dio emakumeek gizonen oinarrizko eskubide berberak merezi dituzten gizakiak direla.

Emakumeen eskubideen erreibindikazioa
Jatorria
Egilea(k)Mary Wollstonecraft
Argitaratze-data1792
IzenburuaA Vindication of the Rights of Woman
OCLC671362316
Ezaugarriak
Genero artistikoasaiakera
Hizkuntzaingelesa
Egile-eskubideakjabetza publiko eta jabetza publiko
Argumentu nagusiafeminist philosophy (en) Itzuli eta Emakumeen eskubideak

Charles Maurice de Talleyrand-Périgordek 1791n Frantziako Batzar Nazional Konstituziogilerako egindako txostena irakurri ondoren erabaki zuen Wollstonecraftek Emakumeen eskubideak idaztea. Bertan, emakumeek jaso behar zuten heziketa bakarra etxeko eremuarekin zerikusia zuena izan beharko litzatekeela esaten zen. Postulatu horren kritikatik abiatuta, egileak sexu-estandar bikoitzen aurkako eraso zabalagoa garatzen du, eta emakumeei gehiegizko hunkiberatasuna eragitea leporatzen die gizonei. Emakumeeren eskubideak presaka idatzi zen, gertatzen ari ziren gertaerei erantzun zuzena emateko. Wollstonecraftek beste liburu bat idazteko asmoa zuen, baina bukatu baino lehen hil zen.

Egileak bizitzaren arlo espezifikoetan (hala nola moraltasunean) sexuen arteko berdintasuna eskatzen badu ere, ez du inoiz esplizituki baieztatzen gizonak eta emakumeak berdinak direnik. Sexuen arteko berdintasunari buruzko jarrera anbiguo horren ondorioz, zaila da Wollstonecraft feminista gisa sailkatzea, batez ere kontuan hartuta ez hitza ez kontzeptua ez zirela existitzen bere obra idatzi zuenean. Liburu honek harrera txarra izan zuela dioen uste orokortua gaizki-ulertu moderno bat da.Uste orokortu honen arrazoia ondorengoa da: Wollstonecraft hil ondoren, bere senarrak, William Godwinek, Emakumeen eskubideen erreibindikazioaren autorearen memoriak argitaratu zuen 1798an, honen bizitzaren inguruko xehetasunak bilduz. Liburu honetan esaten zenaren harira, Wollstonecraft oso kritikatua izan zen. Baina, esan bezala, hori hil ondoren gertatutako zerbait izan zen; egia esan, "Emakumeen eskubideak" liburuak harrera ona izan zuen 1792an lehen aldiz argitaratu zenean.

Testuinguru historikoa aldatu

 
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Mary Wollstonecraft ulertzeko gakoak
 
Askatasuna herriaren gidari, Eugène Delacroix.

Emakumeen eskubideen erreibindikazioa Frantziako Iraultzaren eta honek Britainia Handian sortzen zituen eztabaiden testuinguru nahasian idatzi zen. Kritika politiko britainiarrak, panfletoen gerra aztoratu eta batzuetan basati batean (gaur egun Revolution Controversy bezala ezagutzen dena), gobernu ordezkatzailetik hasi eta giza eskubideetara edo eliza eta estatuaren banaketara iristen ziren gaiak jorratzen zituen, horietako asko Frantzian aurretik sortuak. Wollstonecraftek 1790ean hartu zuen parte lehen aldiz liskar horretan, Gizonen eskubideen errebindikazioa lanarekin, Edmund Burkeren[1] Frantziako Iraultzari buruzko gogoetei (1790) emandako erantzunarekin. Bere Gogoetetan, Burkek Erresuma Batuko pentsalari eta idazle ugarien jarrera kritikatu zuen, Frantziako Iraultzaren lehen etapei ongietorri beroa egin zietelako. Haientzat Frantziako Iraultzak 1688ko Iraultza Loriatsuan bere homologoa zuen bitartean, monarkiaren boterea mugatu zuena, Burkek analogia historiko egokia Ingalaterrako Gerra Zibila zela argudiatzen zuen (1642-1651), zeinaren emaitzetako bat Karlos I.a erregearen exekuzioa izan zen 1649an. Bere ustez, Frantziako Iraultzak estatu kolpe bortitza adierazten zuen gobernu legitimoaren aurka. Gogoetetan dio herritarrek ez dutela beren gobernuaren aurka matxinatzeko eskubiderik, zibilizazioa adostasun sozial eta politikoaren emaitza baita eta haien tradizioak ezin dira etengabe zalantzan jarri. Bestela, emaitza anarkia litzateke. Wollstonecraften Gizonaren eskubideak lanean, Burkeren gogoetak baino soilik sei aste geroago argitaratu zena, argumentu giltzarri bat ageri da: eskubideak ezin dira tradizioan oinarritu. Egilearen arabera, eskubideak zuzenak eta zentzudunak direlako eman beharko lirateke, tradizioari erantzuten dioten edo ez kontuan hartu gabe.[2]

Charles Maurice de Talleyrand-Périgordek bere Rapport sur l 'instruction publique ("Hezkuntza publikoari buruzko txostena", 1791) aurkeztu zion Frantziako Batzar Nazional Konstituziogileari, eta horrek Wollstonecraft-en erantzuna[3] eragin zuen. Hezkuntza sistema nazional baterako gomendioetan, Talleyrandek honako hau idatzi zuen:

Hez ditzagun emakumeak, ez Konstituzioak ukatzen dizkien abantailak lortzeko, bermatzen dizkietenak ezagutu eta balorean jartzeko baizik. Gizonak munduaren zentroan bizitzera zuzenduta daude. Hezkuntza publikoa egokia da haientzat: laster batean jartzen dizkie begien aurrean bizitzako eszena posible guztiak, proportzioak bakarrik aldatzen dira. Gurasoen etxea hobea da emakumeen hezkuntzarako: besteen interesak erabiltzen ikasteko behar gutxiago dute, beren buruak bizimodu lasai eta isolatu batera ohitzeko baino.[4]

 
Olympe de Gouges.

Wollstonecraftek Emakumeen eskubideak Talleyrandi eskaini zion: "Berriki argitaratu duzun panfleto bat atsegin handiz irakurri ondoren, liburu hau eskaintzen dizut gaia berraztertzeko eta nire proposamena heldutasunez aztertzeko emakumearen eskubideei eta hezkuntza publikoari dagokienez.''[5] 1791ko amaieran Olympe de Gouges feminista frantziarrak bere Emakumeen eta Herritarren Eskubideen Adierazpena argitaratu zuen, eta emakumearen eskubideen auzia eztabaida politikoen gune bihurtu zen Frantzian zein Britainia Handian. Emakumeen eskubideak lanean, Wollstonecraftek Gizonaren eskubideak lanean azaldutako argudioak ematen ditu. Gizonaren eskubideak lanean, izenburuak adierazten duen bezala, idazleak gizon talde jakin baten (XVIII. mendeko gizon britainiarrak) eskubideak lantzen ditu, eta Emakumearen eskubideetan, berriz, emakumeak kategoria abstraktu gisa dituen eskubideetan oinarritzen da bere interesa. Bere argudioak ez dira XVIII. mendeko emakume britainiarrari buruzkoak bakarrik. Emakumeen eskubideak laneko lehen kapituluan eskubide naturalen gaia jorratzen da, eta eskubide besterenezin horiek noren esku dauden eta zertan oinarritzen diren galdetzen du. Wollstonecraftek ematen duen erantzuna da, eskubide naturalak Jainkoak ematen dituen heinean, gizartearen segmentu batek beste bati ukatzea bekatua dela.[6] Horrela, Emakumearen eskubideak Frantziako edo Britainia Handiko gertakari zehatzak aztertzeaz gain, filosofo politiko garaikideek planteatzen zituzten gai zabalagoak ere aztertzen ditu, John Locke eta Jean-Jacques Rousseau kasu.[7]

Gaia aldatu

Wollstonecraftek ez zuen bere lanetan arrazoibide formala edo logikak araututako prosa estiloa erabili, XVIII. mendeko idazkera filosofikoan ohikoa zena. Emakumearen eskubideak saiakera luzea da, eta lehen kapituluetan gai nagusi guztiak sartzen ditu, gero sistematikoki gai horietara itzultzeko beste ikuspuntu batetik. Lanak, gainera, tonu hibridoa hartzen du, argumentu arrazionalista eta sentimentaltasunaren erretorika grinatsua uztartzen dituena.[8]

XVIII. mendean, sentimentalismoa, fenomeno fisiko gisa, azkenean sineste moral batzuei lotuta geratu zen. Doktoreek eta anatomistek uste zuten pertsona baten nerbioak zenbait eta sentsitiboagoak izan, orduan eta gehiago eragingo ziola inguruneak emozionalki. Emakumeek gizonek baino nerbio finagoak zituztela uste zenez, hunkigarriagoak zirela ere uste zen.[9] Gainera, sentsibilitateari lotutako gehiegizko hunkiberatasunak, teorian, errukiaren etika bat sortzen zuen, eta, horren arabera, sentsibilitatea zutenek erraz enpatiza zezaketen sufritzen zuten pertsonekin. Historialariek, bestalde, sentsibilitatearen eta sentimentalismoaren diskurtsoa legitimatu zuten, eta hori sustatzen zutenak gero eta ahalegin humanitario handiagoekin legitimatu zituzten, hala nola, esklaboen trafikoa abolitzeko mugimenduarekin.[10] Baina sentiberatasun handiegiak eraginda geldiarazlea ere izan zezakeen: G. J. Barker-Benfield ikertzaileak azaltzen duen bezala, "Nerbioen berezko fintze bat sufrimendu, ahultasun eta sentikortasun handiagoa ere nahasmenduarekin lotzen ziren".[9]

Wollstonecraftek ‘Emakumeen eskubideak’ idatzi zuenean, sentsibilitatea eraso etengabearen subjektua izan zen urte batzuetan.[11] Sentsibilitatea, hasiera batean gizabanakoen arteko elkartze solidarioa agintzen zuela zirudiena, "Erabat separatistatzat" hartzen zen orain. Sentiberatasunaren hizkuntzaz baliatzen ziren eleberriek, dramek eta poemek eskubide indibidualak, sexu-askatasuna eta familia-harreman ez konbentzionalak aldarrikatzen zituzten, sentimenduetan soilik oinarritzen zirenak. Horrez gain, Janet Toddek, XVIII. mendeko Ingalaterrako sentiberatasunean adituak dioenez, "Britainia Handiko askorentzat, sentiberatasunaren gurtzak nazioaren feminizazioa eragin zuen, emakumeari berebiziko garrantzia eman zion, eta emakumea zikindu egin zuen."[12]

Hezkuntza arrazionalista aldatu

Wollstonecraften ‘Emakumeen eskubideak’ laneko tesi nagusietako bat da emakumeak arrazoiari garrantzia emanez hezi behar zirela gizarteari laguntzeko aukera emateko. XVIII. mendean, bai hezkuntza-filosofoak, bai jokabide-liburuen idazleak, autolaguntza-liburuaren aitzindaritzat har zitezkeenak[13], emakumeak pentsamendu arrazional edo abstrakturako ezgaituta egotetik abiatzen ziren. Emakumeak, sinesmenaren arabera, sentimentalismorako ahulegiak ziren, eta hauskorregiak argi pentsatu ahal izateko. Wollstonecraftek, baita Catharine Macaulay eta Hester Chapone[14] erreformistek ere, emakumeak zentzuz pentsatzeko gai zirela eta hezkuntza jasotzea merezi zutela defendatzen zuten. Egileak bere ‘Alaben hezkuntzari buruzko hausnarketak (1787) jokabide-eskuliburuan ez ezik, haurrentzako Bizitza errealari buruzko kontakizunak (1788) eta Emakumeen eskubideak lanean ere aurkezten du argudio hori.[15]

''Nire argudio nagusia printzipio sinple honetan oinarritzen da: emakumea heziketaren bidez prestatzen ez bada gizonaren lagun bihur dadin, ezagutzaren eta bertutearen aurrerapena geldiaraziko duela, egia guztiongatik partekatua izan behar baita", dio egileak sarreran. Wollstonecraftek dio gizartea endekatu egingo dela emakumeak hezten ez badira, are gehiago amak seme-alaben hezitzaile nagusiak direnean.[16] Autoreak ezjakintasun femeninoaren arazoa gizonei eta "heziketa faltsuaren sistema bati" egozten die, "gizakiak baino emakumetzat jotzen dituzten gizonek gai honi buruz idatzitako liburuen ondorioz".[17] Emakumeek arrazoiketarako gaitasuna dute. Kontrakoa dirudi gizonek hezitzeari uko egin diotelako eta arinkeria sustatu dutelako soilik. Hala ere, nahiz eta biak nabarmendu, gizonak zein emakumeak gizakiak direla, egileak emakumeak gizonen ezagutza-maila bera lortzeko gai ez izateko aukera lantzen du.[18]

Wollstonecraftek James Fordyce eta John Gregory bezalako jokaera-liburuen idazleak erasotzen ditu, baita Jean-Jacques Rousseau bezalako hezkuntza-filosofoak ere, emakumeak hezkuntza arrazionalista behar ez duela dioten horiek (jakina denez, Rousseauk Emilioren baitan (1762) emakumeak gizonak asetzeko hezi behar zirela esaten zuen). Wollstonecraftek, haserre, argudioaren aurka ez ezik, Rosseauren beraren aurka ere egiten du.[19] Heziketa-teoria garaikideak emakumeei ezartzen zizkien mugak argitzeko asmoz, Wollstonecraftek honako hau idazten du: "Emakumeei haurtzarotik irakasten zaienez edertasuna dela beraien zutabe, gogoa gorputzaren menpe geratzen da, eta, kaiola batean preso, kartzela hori apaintzeko soilik balio dutela dirudi".[20] Hortik ondorioztatzen da emakumeak edertasunean eta azaleko bertuteetan arreta jartzera bultzatzen dituen ideologia kaltegarri horiek gabe, askoz gehiago lor dezakeela. Emazteak senarren bikotekide arrazionalak izan litezke, baita beren aukerako karreretan aritu ere: "Emakumeak, zalantzarik gabe, medikuntza ikasi eta doktoreak izan litezke, baita erizainak ere. Eta emaginak: zintzotasunak horretara bideratzen dituela dirudi. Politika ere ikas zenezakete. Emakumeak, era berean, askotariko eginkizunetan aritu litezke."[21]

Wollstonecraften ustez, "hezkuntzarik perfektuena lortzen da ulertzen denean hori diseinatzeko modurik onenaren oinarrian gorputza indartu eta arima lantzea dagoela. Beste era batera esanda, gizabanakoari bertutean ohiturak hartzeko aukera ematea, independentzia emango diotenak.’’[22]

Argudio filosofiko orokorragoez gain, Wollstonecraftek hezkuntza nazionalerako plan espezifiko bat azaltzen du Talleyranden kontrapartida gisa. 12. kapituluan, "Hezkuntza nazionalari buruzkoan", haurrak eskola-egunean eskolara bidaltzea proposatzen du, eta etxean ere beren hezkuntzaren zati bat jasotzea, "Etxearekiko eta etxeko plazerekiko maitasuna sorrarazteko", eta eskola horiek doakoak izatea haurrentzat, "Bost urtetik bederatzi urtera bitartekoentzat".[23] Autoreak ere eskolatze horrek mistoa izan beharko lukeela mantentzen du, eta "gizonak eta emakumeak eredu berekoak direla" argudiatzen du.[24]

Feminismoa aldatu

Eztabaidagai izan daiteke Emakumearen eskubideak zenbateraino den testu feminista. Feminismoa zer den definitzeko modua aldatu egin denez, gaiaren inguruko hainbat adituk ondorio ezberdinak atera dituzte. Wollstonecraftek berak ez luke inoiz bere obra feminista gisa aipatuko; izan ere, feminista eta feminismo hitzak ez ziren 1890 arte sortu.[25] Izan ere, ezin zen mugimendu feministaz hitz egin egilea bizi izan zen bitartean. Wollstonecraften pentsamenduari buruzko eragin handiko bere lan sarreran, Barbara Taylorrek hau idatzi zuen:

[Wollstonecraften filosofia] feministatzat hartzea problematikoa da, eta nik gogoeta asko egin ondoren bakarrik egiten dut hala. Jakina, etiketa anakronikoa da. Wollstonecraften ideiak XIX. eta XX. mendeetako argumentu feministen aurrerapen gisa tratatzeak haren elementu definitzaile batzuk ez aipatzea edo desitxuratzea dakar. Horren adibide garbiak izan dira... bere sinesmen erlijiosoekiko arretarik eza eta egilea burges liberal gisa identifikatzea (modu oker batean), eta horrek ekarri du erlijio-inspirazioko erradikalismo utopiko baten ordez bere gizarte-klasearen enkoadraketan, Wollstonecraften proiektu politikotik hain urrun dagoen erreformismo sekular bat ezartzea, zoriontasun unibertsalaren etorkizuneko aro zerutiar baten bere ametsa gaur egun guretzat gertatzen den bezala. Hala ere, are garrantzitsuagoa izan da egilea fakzio politiko heroiko-indibidualista batean sartzea, emakumeen emantzipaziorako argudioekin guztiz bat ez datorrena, bere etika propioaren ondorioz. Wollstonecraftek emakumeentzat bilatzen zuen helburu nagusia bertutea lortzea zen, eta helburu horretarako haren askapena bilatzen zuen.[26]

Emakumeen eskubideak lanean, Wollstonecraftek ez du sexu-berdintasuna eskatzen, geroago XIX. mende amaierako eta XX. mendeko feministek egingo zuten modu berean. Adibidez, gizonak eta emakumeak berdinak direla zalantzarik gabe esan beharrean, Wollstonecraftek dio berdinak direla Jainkoaren begien aurrean, eta horrek esan nahi du biak lege moral berberen menpe daudela.[27] Beraz, Wollstonecraftentzat berdinak izango lirateke bizitzako alderdirik garrantzitsuenetan. Ideia horrek XXI. mendeko irakurlearentzat ez dirudi oso iraultzailea, baina XVIII. mendean ondorioak izan zituen. Horrek esan nahi zuen, esate baterako, gizonak eta emakumeak — eta ez emakumeak bakarrik — eratsuak izan behar zirela[28] eta ezkontzaren santutasuna errespetatu behar zutela.[29] Argudio horrek agerian uzten zuen XVIII. mende amaieran zegoen sexu-estandar bikoitza, eta gizonezkoek emakumeei eskatzen zitzaizkien bertute berberak errespetatzea aldarrikatzen zuen. Hala ere, Wollstonecraftek berdintasunaren alde emandako argudioak ez datoz bat gizonen nagusitasunari eta kemenari buruzko bere baieztapenekin.[30] Wollstonecraftek, aipamen ezagun eta anbiguoan, honako hau dio:

Ez dadila ondorioztatu gauzen ordena aldrebestu nahi dudanik. Jadanik baieztatu dut, beren gorputzen eraketaren arabera, Probidentziak diseinatu dituela gizonak bertute-maila handiago bat izateko. Sexu honi buruz ari naiz oro har, baina ez dut inolako arrazoirik ikusten haren bertuteak bere izaeragatik desberdinak izan behar zirela ondorioztatzeko. Izan ere, nola izan liteke, bertutea betiereko konstantea bada? Beraz, arrazoitzen badut, Jainkoa badela esaten dudan moduan, esan behar dut indar osoz beraiek ere helburu horixe bera jarraitu behar dutela.[31]

Wollstonecraftek, gainera, gizonei dei egiten die, emakumeei beharrean, Emakumeen eskubideak lanean iradokitzen dituen aldaketa sozial eta politikoak abian jartzeko. Emakumeek hezkuntzarik ez dutenez, ezin dute beren egoera aldatu. Horregatik, gizonek laguntza eman behar diete.[32] "Gizarteak ezarritako bereizketa antinaturalek eragiten dituzten ondorio kaltegarriei buruz" kapituluaren amaieran, Wollstonecraftek hau idazten du:

Pozik egongo nintzateke, beraz, gizon zentzudunak nire behaketetako batzuen garrantziaz konbentzituko banitu, eta konbentzituko banitu inpartzialtasunez azter dezaten haien irismen orokorra. -Dei egiten diot haien argitasunari, eta, beraien pareko naizen aldetik, eskatzen dut nire sexuaren izenean, beren bihotzetan interesa piztu dadila. Lagun iezaiozue zuen lagunari independente izaten, zuen laguntzarik onena izan dadin! Gizonek eskuzabaltasunez hautsiko balituzte gure kateak eta pozik egongo balira obedientzia itsuaren ordez lagun arrazionalak edukitzeaz, guregan aurkituko lituzkete alaba arduratsuagoak, ahizpa maitagarriagoak, emazte leialagoak, ama zuzenagoak – Laburbilduz, herritar hobeak.[33]

Wollstonecraften azken eleberria, Maria: or, The Wrongs of Woman (1798), idazlearen heriotzarekin amaitu gabe geratu zen Emakumeen eskubideak nobelaren bertsioa, bere lan feministarik erradikalena dela esan ohi da.[34]

Sentsibilitatea aldatu

Wollstonecraft-ek Emakumeen eskubideak lanean egiten duen kritika zorrotzenetako bat sentsibilitate faltsu eta gehiegizkoaren aurka egiten duena da, zehazki emakumeek adierazitakoaren aurka. Argudiatzen duenez, sentsibilitatearen menpe dauden emakumeak "edozein sentimendu-bolada iragankorrek harrapatzen ditu", eta "zentzumenen preso" daudenez, ezin dute zentzuz pentsatu.[35] Egilearen arabera, beren buruari ez ezik, zibilizazio osoari ere kalte egiten diote, horiek ez baitira hura hobetzen lagun dezaketen emakumeak. Horrez gain, arrazoia eta sentimendua ez dira bi gauza independente Wollstonecraften ustez, baizik eta biek batera jardun behar dute.

Beren sentimenduen eragin handiegirik ez dutela izan behar dioen argudioaren zati gisa, Wollstonecraftek azpimarratzen du emakumeek ez dutela beren gorputzetara edo sexu-bulkadetara mugatu behar, ezta haiei men egin behar ere.[36] Bada argudio horren ondorioz, feminista moderno askok iradoki dute Wollstonecraftek nahita saihesten duela emakumeei inolako sexu-desirarik egoztea. Wollstonecraften arabera, ''maitasuna eta adiskidetasuna ezin dira bular berean bizi'', eta hain zegoen ziur emakume idealaren bere erretratuaren sexualitatea ezabatzeaz, ezen lehen planoan kokatu baitzuen, bere absentzian tematuz.

Errepublikanismoa aldatu

 
Edmun Burken Frantziako Iraultzari buruzko gogoetak.

Claudia Johnsonek, Wollstonecraften aditu ospetsu batek, Emakumeen eskubideak "manifestu errepublikar" gisa izendatu du.[37] Johnsonek dioenez, Wollstonecraft-ek XVII. mendeko Commonwealth-eko aurreko tradizioari erantzuten dio eta ethos errepublikar bat berrezartzen saiatzen da. Wollstonecraften arabera, herritarrentzat jarraitu beharreko eredu argiak egongo lirateke, nahiz eta gizonentzat eta emakumeentzat desberdinak izan.[38] Johnsonek, bere aldetik, hau dio: “Wollstonecraftek sexu-bereizketaren porrota salatzen du bere garaiaren ezaugarri definitzaile gisa, eta sentimentalismoaren beraren ondorio tamalgarri gisa. Gizarteak zuen arazoa, bere ikuspuntuaren arabera, gizon feminizatua da.''[39] Bere esanetan, gizonak libre sentitzen badira gizonen posizionamendua eta emakumeen posizionamendu sentimentala hartzeko, ez da geratzen gizartean emakumeentzat eskura dagoen jarrerarik.[40] Beraz, Johnsonen ustez, Wollstonecraftek sentsibilitatearen maskulinizazioa kritikatzen du, Edmun Burkeren Frantziako Iraultzari buruzko gogoetak lanean agertzen dena, adibidez.[41]

Emakumeen eskubideak lanean errepublikanismoaren bertsio batetara gerturatzen da, etorkizunean noblezia-titulu guztiak, monarkia barne, kargutik kentzea nahi duena. Era berean, laburki iradokitzen du gizon eta emakume oro gobernuan ordezkatua izan beharko litzatekeela. Baina bere "kritika politikoaren" zatirik handiena, egilean aditua den Chris Jones-ek azaltzen duen bezala, batez ere moraltasun terminoetan adierazten da[42].  Bertutearen bere definizioa gizabanakoaren zorionean zentratzen da, gizarte osoarentzako on komunean beharrean. Jarrera hori zuzenbide naturalen inguruko bere azalpenean islatzen da.[42] Azken batean, eskubideak Jainkoarengandik datozenez, Wollstonecraftek dio pertsona guzti-guztiei dagozkien betebeharrak daudela, eskubide horiei ezinbestean lotuta daudenak. Wollstonecraften ustez, norbanakoa errepublikazaletasunean eta onginahian hezten da familiaren baitan. Etxeko harremanak eta familia-loturak funtsezkoak dira gizarte-kohesioari eta abertzaletasunari buruz duen ikuspegian.[43]

Klasea aldatu

Hainbat zentzutan, Emakumearen eskubideak munduaren ikuspegi burgesaz blai dago, aurrez idatzi zuen Gizonen eskubideak bezala. Wollstonecraftek erdiko klaseari zuzentzen dio bere testua, "Estatu naturalena" moduan izendatzen duena. Apaltasuna eta prestasuna ere goraipatzen ditu, garai hartan erdiko klasearekin lotzen ziren bertuteak.[44] Erdiko klaseko idazle gisa zuen posiziotik, klase ertaineko ethos baten alde eginez, Wollstonecraftek aberatsak erasotzen ditu emakumeak kritikatzeko erabiltzen dituen argudio berberekin. Aberatsen "fintze faltsua, moraltasunik eza eta hutsalkeria" aipatzen ditu, "izaki ahul eta artifizial" deituz.[45]

Hala ere, Wollstonecraftek aberastasunari egiten dion kritikatik ez da aldi berean ondorioztatzen pobreekiko duen begikotasuna. Autorearen ustez, pobreak zorionekoak dira aberastasunaren zepoak ez dituelako inoiz harrapatuko: "Pozteko arrazoia da pertsonek bizitzako kezken aurka borrokatu behar dutenean, beren borrokak eragotzi egiten dielako bizio ahulen harrapakin bihurtzea, alferkeria hutsaren ondorio!"[46] Gainera, karitateak ondorio negatiboak baino ez dituela ziurtatzen du, Jonesek jasotzen duen bezala, egileak uste du "karitateak gizarte-desberdintasunari eusten diola aberatsei bertute itxurakeria bat ematen dien bitartean".[47]

Bere hezkuntza plan nazionalean klase sozialagatik ezarritako ezberdintasunak babesten ditu egileak (adimentsuentzat salbuespena eginez), ondorengoa iradokiz: "Bederatzi urte betetzean, etxeko enplegurako edo lan fisikoetarako diren neska-mutilak beste eskola batzuetara pasatu beharko dira, eta, ahal den neurrian, bakoitzaren etorkizuneko enplegura egokitutako prestakuntza jaso beharko dute... Goi mailako trebetasun (edo fortuna) duten gazteak, orduan, beste eskola batetara joango dira hizkuntza bizi eta hiletan eta zientzian trebatzera eta historia eta zientzia politikoak sakonago ikasten jarraituko dute, literatura finduaz ahaztu gabe."[48]

Erretorika eta estiloa aldatu

Wollstonecraftek, bere obra osoan egiten duen bezala, emakumeen eta gizonen estiloen nahasketa berezia sortzen du Emakumeen eskubideak lanean. Filosofiako terminologia erabiltzen du bere lana «argumentuak» eta «printzipioak» dituen «tratatu» bezala izendatuz. Hala ere, egileak tonu pertsonala ere erabiltzen du; "ni" eta "zu" hitzak, gidoiak eta harridurak eta erreferentzia autobiografikoak erabiltzen ditu, testuan argi eta garbi femeninoa den ahotsa sortzeko.[49] Emakumearen eskubideak lanak, gainera, bere generoa urratzen du jokabideei buruzko eskuliburuetako, saiakera laburreko eta eleberriko elementuak elkartuz, emakumeekin maiz lotutako generoak, eta genero horiek filosofiaren esparruko gaiak lantzeko balio dezaketela aldarrikatzen du, hala nola eskubideak.[50]

Wollstonecraftek gehiegizko sentiberatasuna kritikatzen duen arren, Emakumeen eskubideak lanaren erretorika sutsua da batzuetan, eta irakurlea zirikatzen saiatzen da. Liburuaren iruzkin zakar asko Rousseauri zuzenduta daude. Bere ideiak ahalik eta irakurle gehienengana iristeko estilo errazean idazten duela dioen arren,[51] egileak, berez, batetik tratatu politikoaren berezko hizkuntza sinple zein arrazionala eta bestetik, sentiberatasunaren hizkuntza poetiko eta grinatsua uztartzen ditu, arrazionaltasuna eta sentsibilitatea harmonikoki bat etor daitezkeela erakusteko.[52] Wollstonecraftek argudio arrazoituen bidez ez ezik, erretorika sutsu baten bidez ere defendatzen du bere jarrera.

Berrikusketa aldatu

Wollstonecraftek presaka idatzi behar izan zuen "Emakumearen eskubideak", Talleyrandi eta abian zeuden gertaerei erantzunez. Bere lana amaitu ondoren, honela idatzi zion William Roscoe lagunari: "Atsekabetuta nago nire buruarekin edukiari justizia egin ez diodalako. – Ez pentsa apaltasun faltsua denik – Esan nahi dudana da, nire buruari denbora gehixeago emanez gero, zentzu guztietan liburu hobe bat idatz nezakeela. Argitalpenarekin hasi baino lehen hurrengo liburukia amaitzeko asmoa dut, ez blitzaidalelako batere gustatuko Deabrua (ingelesez "Devil" edo "Printer 's Devil", argitaletxe mateko ikasle edo enkargu-mutila izendatzeko erabiltzen da) oraindik idatzi ere ez dudan orrialde baten bila etortzea"[53]. Eskutitzak "Emakumearen eskubideak" egileak idatzi ahala argitaratu zela adierazteaz gain, idazkeraren izaera profesionala ere nabarmentzen du, zaletasun moduan eta, beraz, argitalpen-betebeharrik gabe, idazten zuten beste batzuen aldean, Roscoeren beraren kasuan bezala.[54] Wollstonecraftek "Emakumeen eskubideak" bigarren ediziorako berrikusi zituenean, ortografia- eta gramatika-akats txikiak zuzentzeaz gain, bere tesien aldarrikapen feministak areagotzeko aukera ere baliatu zuen.[55] Egileak gizonen eta emakumeen arteko desberdintasunei buruzko bere postulatuetako batzuk aldatu zituen, sexuen arteko berdintasun handiagoaren alde egiteko.[56]

Wollstonecraft ez zen inoiz "Emakumeen eskubidea" lanaren bigarren zatia idaztera iritsi, nahiz eta William Godwinek "Hints" (pistak) argitaratu zituen bere lanaren hil osteko bilduman. Ohar horiek egilearen beraren oharrak ziren, lan honen bigarren zatiari gehituak izateko pentsatuak batez ere.[57] Alabaina, Maria: or, The Wrongs of Woman eleberria idazten hasi zen. Hil zenean amaitu gabe geratu zen, eta Godwin argitaratutako Hil osteko lanetan sartu zen.

Harrera eta legatua aldatu

 
Mary Wollstonecraft, John Opiek margotua.

1792an lehen aldiz argitaratu zenean, "Emakumeen eskubideak" lanak kritika positiboa jaso zuen Analytical Review, General Magazine, Literary Magazine, New York Magazine eta Monthly Review-ren aldetik, nahiz eta gaur egun oraindik ere ziurtzat jotzen den aurkako kritikak jaso zituela (egia ez den arren).[58] Taylorren arabera, "berehalako arrakasta izan zen".[59] Are gehiago, Mary Hays eta Mary Robinson bezalako idazleek Wollstonecraften testua aipatu zuten beren lanetan. Haysek "Emakumeen eskubideak" aipatu zuen Emma Courtneyren Memoriak (1796) eleberrian, eta haren emakumezko pertsonaiak Wollstonecraften emakume idealean inspiratuta daude.[60] Anne Mellor ikertzaileak azaldu bezala, Morek eta Wollstonecraftek "ontasun eta zentzutasunaren balio kristauetan, zintzotasunean, bertute pertsonalean, betebehar sozialaren betetzean, urritasunean, soiltasunean eta lan gogorrean"[61] oinarritutako gizarte bat nahi zuten. 1790. urtearen hasieran, idazle ingeles askok gogor eztabaidatzen zuten emakumeak gizartean zuen posizioaz. Anna Laetitia Barbauld poeta eta saiogile errespetatuak eta Wollstonecraftek, adibidez, kritika gurutzatuak egin zizkioten elkarri beren lanen bitartez. Barbauldek Wollstonecraften lanari erantzun zion bere poema batzuetan, eta honek haiei buruzko iruzkinak sartu zituen "Emakumeen eskubideak"-eko oin-oharretan.[62] Hezkuntza eta lankidetza sustatzen zituen "Blue Stockings" emakume elkarteko liderretako bat zen Elizabeth Carter, eta intelektual ilustratu klasizista honek axolagabekeria besterik ez zuen erakutsi Wollstonecraften lanarekiko.[63] Thomas Taylor itzultzaile neoplatonikoak, Wollstonecraften familiaren errentatzailea izan zenak 1770eko amaieran, A Vindication of the Rights of Brutes izeneko satira idatzi zuen berehala.

Wollstonecraft 1797an hil ondoren, William Godwin senarrak bere Emakumeen eskubideen erreibindikazioaren autorearen memoriak (1798) argitaratu zuen. Bertan, egilearen bizitza pribatuari buruzko xehetasun asko azaltzen zituen, publikoak ordura arte ezezagunak, hala nola ezkontzatik kanpoko alaba, bere maitasun-abenturak eta bere buruaz beste egiteko ahaleginak. Godwinek bere emaztea maitasunez, zintzotasunez eta errukiz erretratatzen ari zela uste bazuen ere, garai hartako irakurleak eskandalizatu egin ziren Wollstonecraften bizimodu ez oso ortodoxoarekin, eta bere garaikideentzako piztia beltz bihurtu zen. Richard Polwhelek eraso egin zion, bereziki, The Unsex'd Females (Emakume asexuatuak, 1798) poema luzean: Hannah More Kristo da, Satan den Wollstonecraft-en aurrean. Polwheleren olerkia "ospetsua" egin zen Emakumeen eskubideak lanak eragin zituen erantzunen artean.[64] Kritikari batek "olerki burutsua" aipatzen du, "gure emakume moderno hauen aurkako sarkasmo burutsua erabiliz".[65]  Erreakzio kritikoak, neurri handi batean, ondo zehaztutako espazio politiko desberdinetan kokatzen ziren.

Wollstonecraften ideiak berari pertsonalki oso lotuak geratu ziren, eta emakume idazleek arriskutsutzat jo zuten bere testuetan aipatzea ere. Esate baterako, Haysek, Wollstonecraften eta Emakumeen eskubideen defendatzaile zintzo eta lagun ona zenak,[66] ez zuen Emakume ilustratu eta ospetsuen bilduman sartu 1803an argitaratu zuenean.[67] Maria Edgeworth Wollstonecraftengandik urrundu zen Belinda (1802) eleberrian. Bertan, Wollstonecraft feminista erradikal gisa karikaturizatzen du Harriet Freke[68] pertsonaiaren bitartez. Hala ere, Jane Austenek bezala, ez ditu Wollstonecraften ideiak baztertzen. Edgeworthek eta Austenek diote emakumeak funtsezkoak direla nazioaren aurrerabiderako. Gainera, ordezkatzen dituzten emakumeak izaki arrazionalak dira, eta ezkontideen arteko parekotasunean eta elkar ulertzean oinarritutako ezkontzak aukeratu beharko lituzkete.[69]

Wollstonecraften aurkako iritziek mende bat baino gehiagoz iraun zuten. Emakumeen eskubideak ez zen XIX. mendearen erdialdera arte berrargitaratu, eta, orduan ere, ospe txarreko aurari eusten zion. George Eliotek zera idatzi zuen: "Bada zenbait sektoretan Emakumeen eskubideen aurkako oinarririk gabeko aurreiritzi bat, nolabait liburu gaitzesgarri bat balitz bezala. Hala ere, jarrera horretatik heltzen dioten irakurleak harritu egingo dira, funtsean serioa eta moral izugarrikoa den arren, intentsitate handikoa den lan bat topatuko dutelako".[70] Millicent Garrett Fawcett-ek sarrera bat idatzi zuen Emakumeen eskubideak-en mendeurrena ospatzeko egin zen ediziorako; Wollstonecraften memoriari duintasuna itzultzen zion eta sufragio femeninoaren aldeko borrokaren aintzindari gisa kokatzen zuen .[71] Esate baterako, Ayaan Hirsi Alik, emakumeari eragiten dioten Islamaren aginduekiko bereziki kritikoa den feministak, Emakumearen eskubideak aipatzen du bere autobiografian, Fedegabea izenekoan, eta honako hau dio: "Mary Wollstonecraft aitzindari feministarengan inspiratu nintzen, zeinak esan baitzien emakumeei gizonek adinako gaitasuna zutela arrazoitzeko eta eskubide berak merezi zituztela".[72]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Macdonald and Scherf, "Introduction", 11–12.
  2. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 43–44.
  3. ↑ Kelly, 107; Sapiro, 26–27.
  4. ↑ Talleyrand, "Rapport sur l'instruction publique", reprinted in Vindications, 394–95.
  5. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 101.
  6. ↑ Taylor, 105–6; Kelly, 107.
  7. ↑ Sapiro, 182–84.
  8. ↑ «Zein eskubide izan zituen emakumeak Mary Wollstonecraft Advocate?» eu.eferrit.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-02).
  9. ↑ a b Barker-Benfield, 9.
  10. ↑ Barker-Benfield, 224.
  11. ↑ Todd, Sensibility, 144.
  12. ↑ Todd, Sensibility, 133.
  13. ↑ Batchelor, Jennie. (2007ko maiatzaren 14an kontsultatua). Conduct book. The Literary Encyclopedia.
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Reflexiones sobre la educación de las hijas. 2022-04-09 (Noiz kontsultatua: 2022-05-02).
  15. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 169ff; Kelly, 123; Taylor, 14–15; Sapiro, 27–28; 243–44.
  16. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 102; Sapiro, 154–55.
  17. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 109.
  18. ↑ Tong, Rosemarie. (2009). Feminist Thought: A More Comprehensive Introduction (3. edizioa).. Westview Press (Perseus Books)., 20 or. ISBN 978-0-8133-4375-4...
  19. ↑ Kelly, 126; Taylor, 14–15; Sapiro, 130–31.
  20. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 157.
  21. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 286; ikus, gainera Kelly, 125–24; Taylor, 14–15.
  22. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 129.
  23. ↑ «Mary Wollstonecraft - on national education». Consultado el 13 de febrero de 2014.
  24. ↑ Wollstonecraft, Vindications, Chapter 12; ikus, gainera, Kelly, 124–25; 133–34; Sapiro, 237ff.
  25. ↑ Feminist and feminism. Oxford English Dictionary. Retrieved on 17 September 2007.
  26. ↑ Taylor, 12; véase también, 55–57; véase también Sapiro, 257–59.
  27. ↑ Ikus, adibidez, Wollstonecraft, Vindications, 126, 146; Taylor, 105–106; 118–20.
  28. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 102 y 252.
  29. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 274.
  30. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 110; Sapiro, 120–21.
  31. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 135.
  32. ↑ Poovey, 79; Kelly, 135.
  33. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 288.
  34. ↑ Taylor, Chapter 9; Sapiro, 37; 149; 266.
  35. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 177.
  36. ↑ Stellwagen, E.; Babul, J.. (1975-11-18). «Stabilization of the globular structure of ferricytochrome c by chloride in acidic solvents» Biochemistry 14 (23): 5135–5140.  doi:10.1021/bi00694a018. ISSN 0006-2960. PMID 41. (Noiz kontsultatua: 2022-04-23).
  37. ↑ Johnson, 24.
  38. ↑ Johnson, 29; see also Taylor, 211–22; Sapiro, 82–83.
  39. ↑ Johnson, 23.
  40. ↑ Johnson, 45.
  41. ↑ Johnson, 30.
  42. ↑ a b Jones, 43.
  43. ↑ Jones, 46; Taylor, 211–22; Vindications, 101–102, por ejemplo.
  44. ↑ Kelly, 128ff; Taylor, 167–68; Sapiro, 27.
  45. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 111; ikus, gainera Taylor, 159–61; Sapiro, 91–92.
  46. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 169.
  47. ↑ Jones, 45; ikus, gainera Taylor, 218–19; Sapiro, 91–92.
  48. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 311; Kelly, 132–33.
  49. ↑ Kelly, 110.
  50. ↑ Kelly, 113–14; Taylor, 51–53.
  51. ↑ Wollstonecraft, Vindications, 111–12.
  52. ↑ Kelly, 109ff; Sapiro, 207–208.
  53. ↑ Devil y printer's Devil. De Collins Dictionary. Consultado el 15 enero de 2016.
  54. ↑ Sapiro, 26.
  55. ↑ Macdonald and Scherf, "Introduction", 23 and Mellor, 141–42.
  56. ↑ Mellor, 141–42.
  57. ↑ Macdonald and Scherf, Appendix C
  58. ↑ Janes, 293; Sapiro, 28–29.
  59. ↑ Taylor, 25; véase también, Janes, 293–302; Wardle, 157–58; Kelly, 135–36; Sapiro 28–29.
  60. ↑ Mellor, 143–44 y 146.
  61. ↑ Mellor, 147.
  62. ↑ Mellor, 153.
  63. ↑ Gordon, 154
  64. ↑ Adriana Craciun, Mary Wollstonecraft's a Vindication of the Rights of Woman: A Sourcebook (Routledge, 2002, 2).
  65. ↑ Ralph Griffiths, The Monthly Review 30 (1799): 103.
  66. ↑ Pennell, Elizabeth Robins p351, Life of Mary Wollstonecraft. (Boston: Roberts Brothers, 1884).
  67. ↑ Mellor, 145; Taylor, 27–28.
  68. ↑ Mellor, 155; Taylor, 30–31.
  69. ↑ Mellor, 156.
  70. ↑ Citado en Sapiro, 30.
  71. ↑ Gordon, 521
  72. ↑ Hirsi Ali, Ayaan. Infidel. New York: Free Press (2007), 295.

Bibliografia aldatu

Berrargitalpen modernoak aldatu

  • Wollstonecraft, Mary. The Complete Works of Mary Wollstonecraft. Ed. Janet Todd and Marilyn Butler. 7 vols. London: William Pickering, 1989. ISBN 0-8147-9225-1.
  • Wollstonecraft, Mary. The Vindications: The Rights of Men and The Rights of Woman. Eds. D.L. Macdonald and Kathleen Scherf. Toronto: Broadview Literary Texts, 1997. ISBN 1-55111-088-1
  • Wollstonecraft, Mary. A Vindication of the Rights of Woman. Ed. Miriam Brody Kramnick. Rev. ed. Harmondsworth: Penguin, 2004. ISBN 0-14-144125-9.
  • Wollstonecraft, Mary. A Vindication of the Rights of Woman. Ed. Deidre Shauna Lynch. 3rd ed. New York: W. W. Norton and Company, 2009. ISBN 0-393-92974-4.
  • Wollstonecraft, Mary. A Vindication of the Rights of Men and A Vindication of the Rights of Woman. Ed. Sylvana Tomaselli. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. ISBN 0-521-43633-8.

Autoreari kritika garaikidea aldatu

  • Christian Miscellany 1 (1792): 209–212.
  • Critical Review New Series 4 (1792): 389–398; 5 (1792): 132–141.
  • General Magazine and Imperial Review 6.2 (1792): 187–191.
  • Literary Magazine and British Review 8 (1792); 133–139.
  • Monthly Review New Series 8 (1792): 198–209.
  • New Annual Register 13 (1792): 298.
  • New-York Magazine 4 (1793): 77–81.
  • Scots Magazine 54 (1792): 284–290.
  • Sentimental and Masonic Magazine 1 (1792): 63–72.
  • Town and Country Magazine 24 (1792): 279.

Bigarren mailako iturriak aldatu

  • Barker-Benfield, G.J. The Culture of Sensibility: Sex and Society in Eighteenth-Century Britain. Chicago: University of Chicago Press, 1992. ISBN 0-226-03714-2.
  • Gordon, Lyndall. Vindication: A Life of Mary Wollstonecraft. Great Britain: Virago, 2005. ISBN 1-84408-141-9.
  • Janes, R.M. "On the Reception of Mary Wollstonecraft's A Vindication of the Rights of Woman". Journal of the History of Ideas 39 (1978): 293–302.
  • Johnson, Claudia L. Equivocal Beings: Politics, Gender, and Sentimentality in the 1790s. Chicago: University of Chicago Press, 1995. ISBN 0-226-40184-7.
  • Jones, Chris. "Mary Wollstonecraft's Vindications and their political tradition". The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft. Ed. Claudia L. Johnson. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 0-521-78952-4.
  • Kaplan, Cora. "Mary Wollstonecraft's reception and legacies". The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft. Ed. Claudia L. Johnson. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 0-521-78952-4.
  • Kaplan, Cora. "Pandora's Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criticism". Sea Changes: Essays on Culture and Feminism. London: Verso, 1986. ISBN 0-86091-151-9.
  • Kaplan, Cora. "Wild Nights: Pleasure/Sexuality/Feminism". Sea Changes: Essays on Culture and Feminism. London: Verso, 1986. ISBN 0-86091-151-9.
  • Kelly, Gary. Revolutionary Feminism: The Mind and Career of Mary Wollstonecraft. New York: St. Martin's, 1992. ISBN 0-312-12904-1.
  • Mellor, Anne K. "Mary Wollstonecraft's A Vindication of the Rights of Woman and the women writers of her day". The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft. Ed. Claudia L. Johnson. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 0-521-78952-4.
  • Poovey, Mary. The Proper Lady and the Woman Writer: Ideology as Style in the Works of Mary Wollstonecraft, Mary Shelley and Jane Austen. Chicago: University of Chicago Press, 1984. ISBN 0-226-67528-9.
  • Sapiro, Virginia. A Vindication of Political Virtue: The Political Theory of Mary Wollstonecraft. Chicago: University of Chicago Press, 1992. ISBN 0-226-73491-9.
  • Sunstein, Emily W. A Different Face: The Life of Mary Wollstonecraft. New York: Harper and Row, 1975. ISBN 0-06-014201-4.
  • Taylor, Barbara. Mary Wollstonecraft and the Feminist Imagination. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. ISBN 0-521-66144-7.
  • Todd, Janet. Sensibility: An introduction. London: Methuen, 1986. ISBN 0-416-37720-3.
  • Wardle, Ralph M. Mary Wollstonecraft: A Critical Biography. Lincoln: University of Nebraska Press, 1951.

Kanpo estekak aldatu

Txantiloi:Mary Wollstonecraft

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Emakumeen_eskubideen_erreibindikazioa&oldid=9666100"(e)tik eskuratuta