Krimen
Krimen lege hauste larria da.[1] Krimenak ez du definizio zehatz bat zuzenbide penalean[2] baina, erailketa, bortxaketa edo lapurreta bezalako ekintzak mundu osoan dira legaren aurkakoak.
Hizkera arruntean, krimena ekintza bidegabea edo gaitzesgarria da, oro har delitu larria, hala nola norbait hiltzeko edo larriki zauritzeko ekintza borondatezko. Krimen terminoak ez du, zigor-zuzenbide modernoan, definizio sinple eta unibertsalki onarturik, nahiz eta zenbait helburutarako legezko definizioak eman diren. Iritzi zabalduena da krimena legeak sortutako kategoria bat dela; beste era batera esanda, zerbait delitua da dagokion legeak hala adierazten badu eta aplikagarri. Proposatutako definizio bat da krimen bat (edo delitu penal bat) egintza kaltegarria dela, ez bakarrik biktima batentzat, baita erkidego, gizarte edo estatu batentzat ere ("akats publiko bat"). Egintza horiek debekatuta daude, eta legez zigor daitezke.
HistoriaAldatu
Komunitate erlijioso baten ustez, bekatua krimena da; batzuek, gainera, oso goizetik nabarmendu dezakete bekatuaren krimena jatorriaren kondaira edo mitologikoetan, hala nola Adan eta Evaren ipuinean eta jatorrizko bekatuaren teorian. Talde batek krimentzat hartzen duenak gerra edo gatazka eragin edo piztu dezake. Hala ere, ezagutzen ziren lehen zibilizazioek lege-kodeak zituzten, zuzenbide zibileko legeak eta arau penalak nahastuta zituztenak, baina ez beti modu erregistratuan.
Ekialde ZaharraAldatu
Sumertarrek sortu zituzten kontserbatzen diren lehen kode idatziak. Urukagina (2380-2360 k. K. a., kronologia laburra) bizirik iraun ez duen kode primitibo bat zuen; ondorengo errege batek, Ur-Nammuk, lehen zuzenbide sistema idatzia utzi zuen, Ur-Nammu Kodea (2100- 2050 k. C.), kasu zehatzetarako zigorren sistema formala preskribitzen zuena 57 artikulutan. Ondoren, sumarioek beste kode batzuk atera zituzten, besteak beste, "Lipit-Ishtar kodea". Kode hau, XX. mendekoa. K. a. Berrogeita hamar bat artikulu ditu, eta adituek hainbat iturri konparatuz berreraiki dituzte.
Murgiltzea bere eskubide pertsonalez sakon jabetzen zen eta erregeren, bere nagusiaren edo bere berdinaren edozein intromisiok mintzen zuen. Ez da harritzekoa sumertarrak izatea legeak eta lege-kodeak biltzen lehenak.
Sir Henry Mainek bere garaiko kode zaharrak aztertu zituen, eta ez zuen zuzenbide penalik aurkitu hitzaren zentzu "modernoan") Sistema modernoek "estatuaren" edo "komunitatearen" aurkako delituak eta "gizabanakoaren" aurkako delituak banatzen dituzten bitartean, antzinako komunitateen zigor-zuzenbidea ez zen "krimenez" arduratzen (latinez, kriminaz), "delituez" baizik (latinez: delicta). Horrela, lege helenikoek lapurreta, eraso, bortxaketa eta hilketa mota guztiak delitu pribatu gisa tratatzen zituzten, eta ekintza biktimen edo bizirik atera zirenen esku uzten zituzten, bete ahal izateko. Badirudi lehen sistemek ez dutela epaimahai formalik izan.
Erroma eta bere ondarea EuropanAldatu
Erromatarrak zuzenbidea sistematizatu zuen eta bere sistema Erromatar Inperio osoan aplikatu zuen. Erromatar zuzenbidearen hasierako arauek, berriz ere, konpentsazio pribatutzat jotzen zituzten erasoak. Erromatar zuzenbidearen kontzepturik esanguratsuena domeinua zen) Pater familias familia osoaren eta bere ondasunen (esklaboak barne) jabea zen; paterra edozein jabetzatan sartzea zekarten arazoak betearazteaz arduratzen zen. Gayoren iruzkinak (130 eta 180 artean). C.), Hamabi Taulen gainean, furtuma (hizkera modernoan: "lapurreta") bidegabekeria gisa tratatzen zuten.
Era berean, erasoak eta indarkeriazko lapurretak paterraren jabetzaren inbasioa zekarten (adibidez, esklabo baten bortxaketak paterrari kalte-ordaina eman ziezaiokeen haren "jabetza" inbaditu izanagatik), eta lege horiek ez betetzeak vincullum juris bat (zuzenbidezko betebehar bat) sortzen zuen, kalte-ordain monetarioa ("kalte-galera" modernoak) ordaintzeak bakarrik aska zezakeena. Era berean, germaniar tribuen lege teutoniko sendotuek, 14k, diru-konpentsazioen sistema konplexu bat jasotzen zuten, eta, horretarako, auzitegiek pertsonaren aurkako delitu sorta osoa kontsideratuko zuten 2008an, hilketatik beherantz.
Nahiz eta Erroma bere Britanikoak utzi 400. urte inguruan. K.a. Germaniar mertzenarioak, neurri handi batean Britaniako erromatar domeinua betearazteko tresna bihurtu zirenak, hango lurraren jabetza eskuratu zuten eta erromatar eta teutoniar zuzenbidearen nahasketa bat erabiltzen jarraitu zuten, lehen errege anglosaxoien pean asko idatzitakoa. Baina soilik monarkia ingeles zentralizatuago bat sortu zenean normandiarren inbasioaren ondoren, eta Ingalaterrako erregeak beren boterea lurraren eta jendearen gainean inposatzen saiatu zirenean, kontzeptu modernoa sortu zen, hau da, "gizabanakoaren" aurkako irain gisa ez ezik, "estatuaren" aurkako bidegabekeria gisa ere.
Ideia hori ohiturazko zuzenbidetik zetorren, eta egintza kriminal baten kontzepziorik zaharrenak hain garrantzi handiko gertaerak zekartzan, non "estatuak" auzitegi zibilen ohiko eginkizunak usurpatu behar baitzituen, eta lege berezi bat edo privilegium bat zuzendu egilearen aurka. Ingalaterrako lehen epaiketa penal guztiek auzitegi apartekoak eta arbitrarioak zituzten, aplikatu beharreko legerik gabe; zuzenbide zibilak (delituzkoa), berriz, oso modu garatuan eta koherentean funtzionatzen zuen (errege batek writ modu berri bat salduz dirua bildu nahi zuenean izan ezik). Estatuak auzitegi batean justizia ematen duela dioen ideiaren garapena subiranotasunaren kontzeptuaren agerpenaren paraleloan edo ondoren baino ez da sortzen.
Ideia hori ohiturazko zuzenbidetik zetorren, eta egintza kriminal baten kontzepziorik zaharrenak hain garrantzi handiko gertaerak zekartzan, non "estatuak" auzitegi zibilen ohiko eginkizunak usurpatu behar baitzituen, eta lege berezi bat edo privilegium bat zuzendu egilearen aurka. Ingalaterrako lehen epaiketa penal guztiek auzitegi apartekoak eta arbitrarioak zituzten, aplikatu beharreko legerik gabe; zuzenbide zibilak (delituzkoa), berriz, oso modu garatuan eta koherentean funtzionatzen zuen (errege batek writ modu berri bat salduz dirua bildu nahi zuenean izan ezik). Estatuak auzitegi batean justizia ematen duela dioen ideiaren garapena subiranotasunaren kontzeptuaren agerpenaren paraleloan edo ondoren baino ez da sortzen.
Europa kontinentalean, erromatar zuzenbideak iraun egin zuen, baina Eliza kristauaren eragin handiagoarekin. Unitate feudal txikiagoetan oinarritutako egitura politiko lausoagoarekin batera, hainbat tradizio juridiko sortu ziren, erromatar jurisprudentzian sakonago errotuta egon zirenak, baina nagusi zen giro politikoa asetzeko aldatuta.
Eskandinavian, erromatar zuzenbidearen eragina ez zen agerian geratu XVII. mendera arte, eta epaitegiak gauzetatik sortu ziren, herriaren batzarrak. Herriak erabakitzen zituen kasuak (normalean jabe nagusien nagusitasunarekin). Geroago, sistema hori pixkanaka sistema bihurtu zen, non errege-epaile batek parrokiako gizonik estimatuenen kopuru bat bere batzar gisa izendatzen zuen, antzinako "herriaren" funtzioa betez.
Antzinako Greziako sistematik aurrera, egindako bidegabekeriengatik diru-konpentsazioa eskatzeko justifikazio politikoak klanen eta familien arteko eztabaida saihestearekin zerikusia izan du. Konpentsazioak familien sentimenduak baretu bazitzakeen, horrek bakeari eusten lagunduko luke. Bestalde, juramentuen instituzioak ere garrantzia kentzen zion gerra feudalaren mehatxuari. Bai Grezia arkaikoan, bai Erdi Aroko Eskandinavian, akusatu bat libre ateratzen zen, gizonezko ahaide askok errugabea zela zin egiten bazuen. (Konpara zaitez Nazio Batuen Segurtasun Kontseiluarekin, bertan kide iraunkorren beto-botereak bermatzen baitu erakundeak ez duela krisirik jasango, eta ezingo dituela bere erabakiak betearazi).
Gatazka pribatuak geldiarazteko bitarteko horiek ez zuten beti funtzionatu, eta batzuetan justizia betetzea eragotzi zuten. Baina hasieran "Estatuak" ez zuen beti polizia-indar independente bat ematen. Horrela, zuzenbide penala XXI. mendeko abokatuek laidotzat jotzen zuten horretatik sortu zen; eta, termino errealetan, delitutzat sailkatutako egintza eta ez-egite asko zuzenbide zibileko kontzeptuekin gainjartzen dira.
Pentsamendu soziologikoaren garapenak, XIX. mendetik aurrera, delinkuentziari eta kriminalitateari buruzko ikuspuntu berritzaile batzuk bultzatu zituen, eta kriminologiaren hastapenak sustatu zituen, gizarteko delituaren azterketa gisa. XX. mendean, Michel Foucaultek, Diziplina eta Zigorra sailean, kriminalizazioaren azterketa bat egin zuen, estatuaren kontroleko metodo hertsatzaile gisa.
SailkapenaAldatu
Harreman informalak nahiko ez direnean nahi den ordena soziala ezartzeko eta mantentzeko, gobernu edo estatu batek kontrol sozialeko sistema formalagoak edo zorrotzagoak ezar ditzake. Estatuko agenteek, beren esku dituzten erakunde- eta lege-makinekin, kodeetara egokitzera behartu ditzakete herritarrak, eta bat ez datozenak zigortzea edo erreformatzen saiatzea erabaki dezakete.
Agintariek zenbait mekanismo erabiltzen dituzte portaera jakin batzuk oro har arautzeko (sustatuz edo etsiz). Gobernatzen edo administratzen duten erakundeek, adibidez, arauak legeetan kodetu ditzakete, herritarrak eta bisitariak zaindu, lege horiek betetzen dituztela ziurtatzeko, eta beste politika eta praktika batzuk aplikatu, legegileek edo administratzaileek agindu dituztenak, krimena zapuzteko edo prebenitzeko. Gainera, agintariek erremedioak eta zehapenak ematen dituzte, eta, oro har, justizia penaleko sistema bat osatzen dute. Legezko zehapenen larritasuna asko aldatzen da; esate baterako, aldi baterako espetxeratzea sar daiteke, konbiktua erreformatzeko. Jurisdikzio batzuek zigor gogor iraunkorrak ezartzeko kode penal idatziak dituzte: legezko mutilazioa, heriotza-zigorra, edo baldintzapeko askatasunik gabeko bizitza.
Oro har, pertsona fisiko batek delitu bat egiten du, baina pertsona legalek ere egin ditzakete delituak. Historikoki, hainbat gizarte premodernok uste zuten gizakiak ez ziren animaliak delituak egiteko gai zirela, eta, ondorioz, jazarri eta zigortu egiten zituzten.
Richard Quinney soziologoak gizartearen eta krimenaren arteko harremanaz idatzi du. Quinneyk "delinkuentzia fenomeno soziala" dela esaten duenean, gizabanakoek delinkuentzia ulertzeko duten modua eta herritarrek delinkuentzia hautemateko duten modua aztertzen ditu, arau sozialetan oinarrituta.
Lege-hauste mailakAldatu
Hainbat herrialdek ideia ezberdinak dituzte krimenak zer diren eta zein diren okerrenak. Herrialde batean krimenak diren gauza batzuk ez dira beste herrialde batzuetan gertatzen. Herrialde askok erlijioen krimenak edo lege bat azkar sortzea eragiten duten gertakari polemikoak zer diren jakiten dute. Adibidez, erlijio batek pentsa dezake elikagai jakin bat jatea krimena dela. Autoak ugaldu zirenean, pertsona asko hil edo zauritu zituzten trafiko-istripuetan, eta, ondorioz, lege berriak sortu ziren haientzat.
Herrialde askotan, jendeak esaten badu benetan egin edo idatzi ez zuen liburu, film, abesti edo web orri bat egin edo idatzi zuela, egile-zuzenbideko legeen aurkako delitua da. Herrialde askotan, legez kanpoko drogak hazten, fabrikatzen, mugitzen edo saltzen laguntzea delitua da.
Herrialde gehienetan, polizia delituak geldiarazten eta gaizkileak aurkitzen saiatzen da. Poliziak gaizkile bat izan daitekeela uste duen norbait aurkitzen duenean, normalean kartzelan edukitzen du. Gero, normalean, auzitegi batek edo epaile batek erabakitzen du pertsonak benetan delitu bat egin zuen ala ez. Auzitegiak edo epaileak erabakitzen badu pertsonak benetan egin zuela, baliteke isuna ordaindu behar izatea edo espetxera joan behar izatea. Batzuetan epaileak erabaki dezake kriminala exekutatu egin behar dela. Heriotza-zigorra (edo heriotza-zigorra) esaten zaio horri. Herrialde batzuek kriminalak exekutatzen dituzte eta beste batzuek ez.
Herrialde askotan, bi baldintza bete behar dira ekintza bat delitua izan dadin:
- Mens rea - delitua asmo edo ezagutzarekin edo zuhurtziagabekeriarekin (buru erruduna) egiten denean gertatzen da
- Actus rea - legez kontrako ekintza bat
Biek egon behar dute bertan, egintza krimentzat har dadin.
Erritu-erailketak edo erritu-krimenak izan dira, eta gaur egun ere badira, eta banaka edo taldeka egiten dira talde minimo ahulen aurka; albinoa, Afrikan, talde bereziki txundigarria eta kaltebera da.
KriminalizazioaAldatu
Kriminalizazioa gizarteak kaltea murrizteko prebentzio-tresna gisa erabiltzen duen prozeduratzat har daiteke, eta zigorraren mehatxua disuasio gisa erabiltzen du kaltea eragiten duen jokabidea egin nahi duen edonorentzat. Estatua tartean sartzen da, erakunde gobernatzaileak konbentzi baitaitezke kriminalizatu gabeko kostuak (kalteak gutxitu gabe jarrai dezaten ahalbidetuz) kriminalizatzearen kostuak gainditzen dituztela (norbanakoaren askatasuna murriztuz, adibidez, kaltea beste batzuei murrizteko).
Estatuek kriminalizazio-prozesua kontrolatzen dute, arrazoi hauengatik:
- Biktima gisa duten zeregina onartzen badute ere, litekeena da ikertzeko eta jasandako kalteengatiko legezko konpentsazioa bilatzeko baliabiderik ez izatea: Estatuak formalki izendatutako legea betearazteko ardura dutenek esperientzia eta baliabideak eskuratzeko aukera hobea izaten dute.
- Biktimek jasandako lesioengatik konpentsazio bat baino ez dute nahi, eta ez diote axola disuasio-nahia izatea.
- Errepresalien beldurrak biktimak edo delituen lekukoak edozein ekintzari ekitetik uxa ditzake. Gizarte zainduetan ere, beldurrak istiluak salatzea edo epaiketa batean laguntzea eragotz dezake.
- Biktimek, beren kabuz, ezin dituzte izan sistema penal bat administratzeko eta are gutxiago auzitegi batek ezarritako isunak kobratzeko aukera emango lieketen eskala-ekonomiak. 22 Garoupak eta Klermanek (2002) ohartarazten dutenez, errenta bilatzen duen gobernu baten motibazio nagusia diru-sarrerak maximizatzea da, eta, beraz, delitugileek aberastasun nahikoa badute, errenta bilatzen duen gobernu batek modu oldarkorragoan jokatuko du, delitu txikien aurkako legeen aplikazioan gizarte-ongizatearen funtzioa maximizatzen duen gobernu batek baino (normalean zehapen finko batekin, hala nola aparkalekuko eta errutinazko trafikoko arau-hausteak), baina modu laxoagoan delitu larrien aurkako legeen aplikazioan.
- Delituaren ondorioz, biktimak hil edo ezgaitu daitezke.
Zuzenbide naturalaren teoriaAldatu
Estatuak bere legeak betetzeko indarra erabili duela justifikatzea arazo teoriko etengabea izan da. Lehenengo justifikazioetako bat zuzenbide naturalaren teoria izan zen. Horren arabera, munduaren edo gizakien izaera moraltasun-arauen azpian dago, edo arau horiek eraikitzen ditu. Tomas Akinokoak honako hau idatzi zuen XIII. mendean: "giza egintzen araua eta neurria arrazoia da, hau da, giza egintzen lehen printzipioa".[3] Pertsonak izaki arrazoizkotzat hartu zituen, eta ondorioztatu zuen moralki egokia dela beren izaera arrazionalaren arabera jokatzea. Horrela, baliozkoa izateko, edozein legek lege naturalarekin bat etorri behar du, eta pertsonak behartu behar ditu lege horretara egokitu daitezen, moralki onargarria baita. 1760ko hamarkadan, William Blackstonek tesia deskribatu zuen[3]:
"Naturaren lege hau, gizadiarekin koevala izanik eta Jainkoak berak emana, beste edozein baino handiagoa da derrigorrean. Derrigorrezkoa da mundu osoan, herrialde guztietan eta garai guztietan: ezein giza legek ez du baliorik, haren aurkakoa bada; eta baliozkoak direnak bere indar guztia eta bere autoritate osoa, bitartegabe edo bitartegabe, jatorrizkotik eratortzen dira. "
Baina John Austinek (1790-1859), lehen positibistetako batek, utilitarismoa aplikatu zuen gizakiaren izaera kalkulatzailea eta moral objektiboaren existentzia onartzean. Ukatu egin zuen arau baten balio juridikoa haren edukia moralari egokitzearen mende dagoela. Horrela, termino austiniarretan, kode moral batek objektiboki zehatz dezake pertsonek zer egin behar duten, legeak legegileak gizarte-onura lortzeko dekretatzen duen edozein arau isla dezake, baina gizabanako bakoitzak libre izaten jarraitzen du zer egin erabakitzeko. Era berean, H.L.A. Hart-ek legea subiranotasunaren alderditzat hartzen zuen, eta legegileek edozein lege har zezaketen helburu morala lortzeko. 25:00
Horrela, lege-proposamen baten egiarako beharrezkoak eta nahikoak ziren baldintzek barne logika eta sendotasuna besterik ez zekartzaten, eta Estatuko eragileek Estatuko boterea arduraz erabiltzea. Ronald Dwarkinek Harten teoria baztertzen du eta proposatzen du gizabanako guztiek oinarrizko eskubide politiko gisa gobernatzen dituztenengandik errespetu eta kezka bera espero behar dutela. Betetzearen teoria bat eskaintzen du, begirunearen teoria batek gainjarria (herritarrak legea obeditzeko duen betebeharra) eta aplikazioaren teoria bat, aplikazioaren eta zigorraren helburu legitimoak identifikatzen dituena. Legeriak legitimitatearen teoria bat bete behar du, pertsona edo talde jakin batek legea egiteko eskubidea duen inguruabarrak deskribatzen dituena, bai eta justizia legegilearen teoria bat ere, egiteko eskubidea edo betebeharra duen legea deskribatzen duena.
Badira natur zuzenbidearen teorikoak, zuzenbidearen funtzio nagusi gisa nagusi den morala betearaztearen ideia onartu dutenak27). Ikuspuntu horrek arazo bat dakar berekin, hots, ezinezkoa egiten duela legearen edozein kritika moral egitea: natur legearekiko adostasuna legezko baliozkotasunerako ezinbesteko baldintza bada, baliozko lege orok, definizioz, moralki zuzen gisa kontatu behar du. Horrela, arrazoiketa-ildo horretan, arau baten baliozkotasun juridikoak nahitaez eskatzen du haren justizia morala.
MotakAldatu
Arazo hori konpontzeko, erlatibismo moralaren maila jakin bat eman daiteke, eta arauak denborarekin eboluzionatu daitezkeela onartu, eta, beraz, egungo arauen argitan lege zaharrak aplikatzen jarraitzea kritikatu daiteke. Jendeak lege hori onargarritzat jo dezake, baina Estatuaren boterea herritarrak lege hori betetzera behartzeko erabiltzeak ez du justifikazio moralik. Teoriaren kontzepzio berrienek krimena norbanakoen eskubideen urraketa gisa bereizten dute.
Gizarteak uste duenez eskubide asko naturalak direla (hortik dator eskubide terminoa) eta ez gizakiak sortuak, delitua dena naturaltzat ere hartzen da, legeekin kontrastean (gizakiak sortuak bezala ikusita). Adam Smithek ikuspuntu hori ilustratzen du, esanez kontrabandista bat hiritar bikaina izango litzatekeela, "... bere herrialdeko legeek ez balute hori naturak inoiz nahi izan ez zuen krimena egin".
Zuzenbide naturalaren teoriak, beraz, "kriminalitatea" (giza izaeratik datorrena) eta "ilegaltasuna" (boterea dutenen interesekin sortzen dena) bereizten ditu. Legelariek, batzuetan, bi kontzeptuak malum in se eta malum prohibitum esaldiekin adierazten dituzte, hurrenez hurren. "Malum in se se es intrínsecamente delictivo" delitutzat jotzen dute; "malum prohibitum delitutzat (argudioa da), berriz, legeak horrela dekretatu duelako.
Ikuspuntu horretatik ondorioztatzen da norbaitek legez kanpoko egintza bat egin dezakeela deliturik egin gabe, eta ekintza kriminal bat, berriz, erabat legezkoa izan daitekeela. Ilustrazioko pentsalari askok (Adam Smith eta AEBetako Aberriaren Gurasoak kasu) ikuspuntu horrekin bat egin zuten neurri batean, eta liberal klasiko eta libertario deiturikoen artean eragin handia izaten jarraitzen du.
Kondenaren araberaAldatu
ErreferentziakAldatu
- ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
- ↑ Farmer, Lindsay. (2008). Cane and Conoghan ed. Crime, definitions of. in: The New Oxford Companion to Law. Oxford University Press, 263 or. ISBN 978-0-19-929054-3..
- ↑ a b Thomas, Aquinas, Saint,?-1274. (2002). On law, morality, and politics. (2nd ed. argitaraldia) Hackett Pub ISBN 0-87220-663-7. PMC 50423002. (Noiz kontsultatua: 2022-12-06).
