Tongera

Tongera
	Lea fakatonga — Faka Tonga — lea fakatonga
Datu orokorrak
Hiztunak	186.010 (2015)
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; Austro-Tai hizkuntzak; austronesiar hizkuntzak; malaysiar-polinesiar hizkuntzak; malaysiar-polinesiar hizkuntza nuklearrak; erdialde-ekialdeko hizkuntza maysiar-polinesiarrak; ekialdeko malaysiar-polinesiar hizkuntzak; ozeaniar hizkuntzak; erdialde-ekialdeko ozeaniar hizkuntzak; Ozeano Bare erdialdeko hizkuntzak; polinesiar hizkuntzak; Tongic (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	aditza-subjektua-objektua
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	to
ISO 639-2	ton
ISO 639-3	ton
Ethnologue	ton
Glottolog	tong1325
Wikipedia	to
ASCL	9311
IETF	to

Tongera^[1]^[2] (lea faka-Tonga) Tongako hizkuntza da, bertoko hizkuntza ofiziala dena.

Artikulu hau polinesiar hizkuntzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Tongera (argipena)».

Deskribapen linguistikoa

Idazkera eta ahoskera

Tongerak idazkera latindarraren azpimultzo bat erabiltzen du. Alfabeto "misiolari" zaharrean hizkien ordena aldatuta zegoen: bokalak jarri ziren lehenik eta ondoren kontsonanteak: a, e, i, o, u, etab. Alfabeto hori eta orden horrekin erabili zen tongera, ortografiari buruzko 1943ko erabakia hartu zen arte. Hala ere, C. M. Churchwarden gramatikak eta hiztegiak alfabeto europar estandarraren alde egin zuten, bere garaitik hona erabiltzen den bakarra:

Tongatar alfabetoa
Hizkia	a	e	f	h	i	k	l	m	n	ng	o	p	s	t	u	v	ʻ (fakauʻa)
Ahoskera	/a/	/e/	/f/	/h/	/i/	/k/	/l/	/m/	/n/	/ŋ/	/o/	/p/	/s/	/t/	/u/	/v/	/ʔ/

Kontuan izan goiko ordena jarraitzen dela hiztegietan. Beraz, ngatu hitza nusi hitzaren atzetik doa, ʻa hitzak vunga-ri jarraitzen dio eta z- kontsonanteaz hasitako maileguzko hitzen bat gehitzekotan, haren atzetik doaz ʻa bezalako hitzak. Bokal luzeak dituzten hitzak bokal laburrak dituztenen ondoren datoz.

Erregistroak

Erregistrook bereizten dira: arrunta (egunerokoa), ohorezkoa (buruzagiekikoa) eta erregearena, harekin hitz egitean erabilia. Hiru erregistro horietan ere batetik hitz adeitsuak (testuinguru formaletarakoak) eta bestetik gutxiespenekoak (testuinguru informaletarakoak edo apaltasuna adieraztekoak) erabiltzen dira.

Adibidez, Etorri eta jan! esaldia, honela itzultzen da erregistroaren arabera:

arrunta: Haʻu ʻo kai; lagunek, senitartekoek eta abarrek diotena afaltzera gonbidatzeko esana,
ohorezkoa: Meʻa mai pea ʻilo; liderrekin, batez ere nobleekin aritzeko, baina langileak bere nagusiarekin edo antzeko beste egoera batzuetan ere erabil dezake. Buruzagiez hitz egitean, ordea, beti erabiltzen da, nahiz eta haiek aurrean ez egon. Beste egoera batzuetan , formaletan soilik. tonganera ikasten hasten denaren zailtasuna da hitz horiek maiz ere erregistro arruntean bestelako esanahia izatea: meʻa ("gauza") eta ʻilo ("jakin", "aurkitu").
erregearena: Hāʻele mai pea taumafa, erregearekin edo Jainkoarekin mintzatzean. Ohorezko erregistroko oharpen berberak dagozkio. Hāʻele hitza arrunta bihurtu da Polinesiako beste hizkuntza batzuetan.

Fonologia

Kontsonanteak

	Ezpainkariak	Apikalak	Belarrak	Glotalak
Herskariak	p	t	k	ʔ
Sudurkariak	m	n	ŋ
Igurzkariak	f v	s l		h

Bokalak

	Aitzinekoak	Erdikoak	Atzekoak
Itxiak	i		u
Erdi-itxiak	e		o
Irekiak		a

Gramatika eta sintaxia

Tongerak hiru artikulu ditu eta posesiboek ere hiru zehaztasun maila dituzte:

mugagabea, zehaztugabea: ha. Adibidez: ko ha fale ("etxea", "edozein etxe" - hiztunak ez dauka etxe zehatzik buruan, edozein etxek deskribapen hori beteko du, adibidez, "Etxea (Etxe bat) erosi nahi dut").
mugagabea, zehaztua: (h)e. Adibidez: ko e fale ("etxe jakin bat (partikularra)" - hiztunak etxe zehatz bat du buruan, baina entzuleak ez du zertan jakin zein den etxe hori, adibidez, "(Ikusi nuen) Etxea erosi dut").
zehatza, zehaztua: (h)é (é tildeduna). Adibidez: ko e falé ("etxea", - hiztunak etxe zehatz bat dauka buruan eta entzuleak testuingurutik jakingo du zeini egiten dion erreferentzia, adibidez, "(Esan nizun) Etxea erosi dut").

Zenbakiak

0-9
0	noa
1	taha	2	ua	3	tolu
4	fā	5	nima	6	ono
7	fitu	8	valu	9	hiva

Tongera eta Euskal Herria

2016an Tongako errugbi selekzioaren eta AEBetako selekzioaren arteko partidua egin zen Donostian. Bidaia aprobetxatuz, euskal kultura gehiago ezagutzeko aprobetxatu zuten tongatarrek.^[3]

2019a Hizkuntza Indiginen Nazioarteko Urtea izendatu zelarik, tongatar batekin harremanetan jarrita, Euskal Herriko Unibertsitateko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak izendapen horri lotutako animazio bideoa tongeraz ere zabaltzea lortu zuen.^[4]

Erreferentziak

↑ 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).
↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).
↑ EITB (2016) https://www.eitb.eus/es/deportes/otrosdeportes/videos/detalle/4494594/video-rugby-tonga-jugando-pelota-mano-pintxos/
↑ UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedra (2019). https://www.ehu.eus/eu/web/mho-unesco-katedra/-/hizkuntza-indigenen-nazioarteko-urtean-ama-hizkuntza-gutxituak-aldarrikatu-nahi-ditugu-2019-02-21 Noiz kontsultatua: 2020-10-01.

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

Kanpo estekak

Datuak: Q34094
Multimedia: Tongan language / Q34094

[1] 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).

[2] 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).

[3] EITB (2016) https://www.eitb.eus/es/deportes/otrosdeportes/videos/detalle/4494594/video-rugby-tonga-jugando-pelota-mano-pintxos/

[4] UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedra (2019). https://www.ehu.eus/eu/web/mho-unesco-katedra/-/hizkuntza-indigenen-nazioarteko-urtean-ama-hizkuntza-gutxituak-aldarrikatu-nahi-ditugu-2019-02-21 Noiz kontsultatua: 2020-10-01.

[1]

[2]

[3]

[4]