Gizotsoa euskal mitologian

Gizotsoa euskal mitologian ez da beste zenbait pertsonaia bezain beste ezaguna. Ez dira gizotsoen inguruko kontu asko gorde euskal ipuin eta kondairetan beste izakiekin parekatuz gero. Euskal mitologiako gizotsoak badauzka inguruetako mitologien gizotsoekiko hainbat ezaugarri komunak, baina baita beste zenbait nahiko bereziak ere.

Euskal gizotsoa Europako gizotsoekin parekotasuna badu bere bereizitasunak baditu ere

Gizotsoaren inguruko sinesmen eta sineskeriak

235-261† Agate Deuna Quintianus-i zilarrezko erretilu baten gainean bere bularrak ekartzea agindu zuenean, Agatek honela erantzun zuela dio kondairak: "Tirano krudela, ez al zaitu lotsatzen umetan elikatu zintuen bularra bera torturatzeak?" Irudian,1630 eta 1633 tartean Zurbaranek egindako Santa Agedaren margoa.

Gizotsoaren Europar eredua

Euskal Herrian ezagutzen diren kondairak eskasak badira ere, Europako gizotsoaren inguruko sinesmen eta sineskeriekin daukaten parekotasuna nabarmena da. Parekotasun hau ez da harritzekoa Europako nekazari gizartearen eginkizun eta arazoen antzekotasunak kontutan hartuta. Otsoak arazo bat izan ziren denbora luzez, hala ganaduentzat, nola gizakientzat. XVII. mendean, adibidez, otsoek 10.000 pertsona hil zituztela kalkulatu izan da. Kontuan hartzekoak dira gizakiek otsoen ingurunean eragindako aldaketak. Erdi Arotik aurrera goseak, izurriteak eta erlijio gudak eragin zituzten sarraskiek gizakiengan eta bere ingurumenaren eragin handia izan zuten. Testuinguru honetan hedatu ziren gizotsoei buruzko sineskeria; lehenagotik bestelako izaera zuten.

Euskal Herriko gizotsoa inguruko herrialdeen influentziapean

Artzain eta unaien artean hain zorigaitzekoa izan diren otsoak ehizatuak izan ziren mendeetan zehar, gure lurraldetik ezabatu arte. Gure elezaharrak urriak badira ere, inguruko herrialdeetan topa ditzakegun kondairak adierazgarriak izan daitezke gure gizotsoaren izanaren zati batzuk ulertzeko.

Sinesmen asko Europa osokoak bezalakoak dira.

Ilargi betepean biluzik lo egitera, otsoekin erlazionatuko landare edo landareekin eginiko edariak edo gantzak erabiltzera edo gizotso batek koska egin izanak

Frantziako gizotsoa (loup-garou) arropen bitartez eraldatzen da kondaira gehienetan. Arropak erantzi, otso larru bat jantzi edo otso larruz egindako gerriko bat jartzea gizona otso bihurtzen du. Sineskeri hau Europa osoko elezahar askotan aurkitzen da jasoa.

Arropen eraldatzeko boterea mozorroetan ere aurkitu dezakegu. Xamanismoaren aztarnatik edo eta germaniar otso gudarien oroimenetik etor lezake idei hau.

Espainiar inguruko probintzietan (Europako beste herri askoren artean) kondairek madarikazioaren pean gizotso bihurtzen ditu gizakumeak. Familiako zazpigarren semea gizotso bilakatuko da (bataiatzen ez bada) galiziarren esanetan. Bikien ondoren jaiotzen den semea (arra bada) gizotso bilakatuko da. Sorgin edo azti baten madarikazioek ere gizotso bihurtzeko ahalmena dute.

Euskal elezaharrek diotena

Gizotsoa, Ch. Lebrun eta Morel d'Arleux,-en "Traité de physionomonie" liburuan aurkitu daiteken irudi bat 1806

• Bizkaiko Arratian uste dute gizotsoa otsoen eta pertsonen arteko harreman sexualen ondorio direla.

• Kondaira batek dio Urkia aurkintzan baserritar batzuek Aginao baserriko emakume bat ikusi zutela bere etxeko bidean, eta gizotsoa Bidarbinietatik harengana zihoala. Oihuka ohartarazi zioten “Aginaokoa, azkar ibili! Gizotsoa zuregana doa!”. Emakumea bere etxera heltzen saiatu zen, baina gizotsoak harrapatu eta bularrak erauzi zizkion.

• Luzaiden gizotsori buruzko kondaira asko gorde da. Luzaideko ipuin zaharren arabera, gizotsoa basoko leku apartatuen eta ilunenetan bizi omen da. Gauetan azaltzen da bide gurutzetan, katez zamatuta eta kate soinu handiarekin. Hozkatzea lortzen duena berekin darama arrastaka.

• San Joan gauean badaude zenbait iturri magiko non ura ardo bilakatzen den gau hartako gaueko hamabietan. Ardo magiko hartatik edan eta gero, pertsonak zoriontasuna ezagutuko du, baina gau hartan iturri haren bila ibili eta gero iturria topatu ez, eta hango ardotik edaten ez badu, pertsona gizotso bilakatuko da.

• Olivier de Marliaveren arabera, Euskal Herrian sinesten zen ezen goizean, gizotsoek beren larrua uzten dutela berriro gizaki izateko, baina inork larru hori aurkitu eta janzten badu, gizotso bilakatzen dela.

Parekotasunak

Otsoaren fama txarrak badu bere zergatia.

Sexu kontuak

Hemen otsoaren inguruko mitoen indar sexual handia azaltzen zaigu, basatasunaren paradigma eta sinesmen dionisiarrekiko lotura. Sinesmen hau aldi berean Europan dauden otsoekiko sexu-harremanen istorio eta kondaira piloekin lotzen da.

Aginaokoa

Kondaira honek gauza ugari ezkutatzen ditu bere baitan. Hasteko baserriaren izena, Aginao, (agin eta ahoa gehiketen emaitza). .Bularrik gabe geratzen dan emakumea Euskal Herriko Agate Deunarekin parekatu daiteke kristautasunean bera bahit da bularrik gabeko santa gurgarria. Baina elezaharretan beste bularrik gabeko ama bat badago, Hamalau-ren ama.

Kateduna

Katez jositako gizotsoa, Urkia eta Luzaidekoen parekoa, galiziar eta asturiarren zuzidun txakurrarekin parekotasuna ageri du. Izpirituen ezaugarria izaten dira kateak gizotsoa hildakoekin erlazioa duela baliatu zezaken, otsoak hildako gizakiaren izpirituaren ibilgailua izan daiteke edo eta hildakoak bere itxurapean eraldatzeko ahalmena lukete moduan.

Larrua mediante

Olivier de Marliaveren gizotsoaren larruaren kontu horrek badu parekotasuna Libonian, baina baita ere gogora ekartzen digu euskaldunon jatorri mitiko bat (larrua kendutako hartzen ondorengoak garela euskaldunak). Gizotsoei buruzko Euskal Herriko sinesmenen nahiko antzekoak dira Europako beste hainbat kondaira, aurre-indoeuropar herrienak (Laponiakoak, Liboniakoak...).

Gizotsoa zauritzen

Gizotsoa zauritzeko ez da bere gorputza jo behar, bere itzala baizik, eta kolpeak beti zenbaki bakoitiak izan behar dira, bestela lehendabiziko kolpea sendatzen zaie.

Horrek zerikusia du agerpen bikoitzari eta itzalari buruzko sinesmen xamanikoekin. Gizotsoaren itzala joz, bere etxean trantzean dagoen azti-sorginaren gorputza ere zigortzen da.

Euskal Herriko sorgin eta beste izaki edo indar ezkorren elezaharretan berdina gertatzen da.

Jose Migel Barandiaranek dio gizotsoaren sinesmena Euskal Herrian zenbait lekutan ezaguna dela baina ez ditu lekuak eta sinesmenak zehazten.

Gizotsoei buruzko elezahar bat

Gizaotsua eta jostuna

Gizaotsuak lenauko denboretan izaten omentzien toki ainitzetan. Gizaotsuak, otso-larruz yantzi eta burdinzaarrez inguraturik gauaz ibitzen ziren gizon batzuek omentzien. Dena estaliak: kopetan pixka’at ageri bakarrik. Bidegurutzetara gendeak izitzerat ateratzen omentzien. Olako bat ba-omentzen Ustaritz’en. Bein jostun bat gauaz bere etxera zoalarik, agertu omenzitzaion bidian Uztartz’ko gizaotso hori, bera izitzeat. Jostunak kopetatik aixturren punta sart berari, eta adola atera. Gizaotsuak oiu iten omentzion:

- “Emak Bertze bat”. Etsaiak bakutxitan ez baitu indarrik. Baino jostunak ez eman bertze kolperik. Gizaotsuak etxeko ateraino gibeletik sagitu, beti arrenez :

- « Emak bertze’at, emak bertze’at ». Jostunak kasurik ez, eta gizotsuak etsitu eta alde ein. Biamunian Ustaritz’ko bere ezagun bat jostunarengana etorri omentzen amarliberako batekin, erranez :

- «Aspaldian utzi naian nitzen karga au, zuk odola atera nauzulakotz, sendatu nauzu ; tori amar libera saritzat ».

-Zetako erraten zinuen : eman bertze bat ? –erran omentzion jostunak.

-Ez nintzen ni, nere lagunek erranerazten zadaten.”

Ipuin hau Dominica Giltzuk kontatu zion Barandiarani 1941eko apirilean.

Ikus gainera

• Otsoko
• Gizotso
• Zuzidun Txakurra

Bibliografia

• Jose Miguel de Barandiaran, obras completas. Egilea, Jose Miguel de Barandiaran. Argitaletxea, Editorial la gran enciclopedia vasca, Bilbao 1976.
• Pequeño diccionario de mitologia vasca y pirenaica. Egilea Olivier de Marliave. Argitaletxea, Alejandria, Barcelona 1995.
• Claude Lecoteux. Hadas, brujas y hombres lobo en la edad media. Historia del doble.Olañeta, 1988.
• Barandiaran, José Miguel: De etnografía de Navarra, Txertoa, Donostia, 1987.

Kanpo estekak

• Datuak: Q3108225