Baskoien txanponak

Baskoien txanponak protohistorian (Burdin Aro amaiera eta Antzinaro hasieran) baskoien hirietan egin zen dirua da. Eragin erromatarra, iberiarra eta zeltiberiarra edo zelta dute eta erromatarrek Iberiar penintsulan izan zituzten gerlekin lotuta daude.

''Barscunes'' idatzita duen txanpona, K.a. I. edo II. mendekoa.

Erromatartze hasierako txanpon-etxe (edo diru-ola) batzuk baskoien artean identifikatu dira, baina interpretazio desberdinak daudenez, sailkapena ez da ziurra. Garai horretakoek iberiar eta zeltiberiar hizkiez idatziriko legendak dituzte eta beroien metrologia bera darabilte. Ikonografiaren aldetik, ezaugarri batzuk gordetzen dituzte ia gehienetan: bizardun eta ile-kizkurdun burua aurrealdean (aurkian) eta zalduna armarekin atzealdean (ifrentzuan).

Erromatar errepublika inperio bilakatu eta bere lurralde okupatuak antolatu zituenean, hiri indigenek ez zuten berriro modelo zaharrekin dirurik ekoitzi eta, Erromako gobernadoreen baimenaz, txanpona jaulki zezaketen hiri bakanek erromatar estiloa eta alfabetoa erabili zuten.

Txanpon indigenak eta erromatar konkista

Baskoein lurraldean eta Europa Mendebaldeko beste eskualdeetan ere, herri indigenek beren txanponak sortu zituzten. Mediterraneotik urrunago zeuden eskualdetan, erromatarren bultzatu zuten hori.

Zilarrezko aleek 3,6 eta 4,0 gramo arteko pisua zuten eta nahiko ondo egokitzen ziren erromatarren denarioaren pisura, nahiz eta kasu batzuetan zertxobait arinagoak izan. Bibliografian, denario eta kinario (denario erdia) izendatzen dituzte, baina ez dakigu zein izen zuten garai hartako biztanleen ahotan. Erromatarrek onartutako eta bultzatuko zilarrezko txanpongintzak ziren heinean, zergak eta soldaduak ordaintzeko erabili ziren eta pisu egonkorra izan zuten denbora arlo hartan guztian zehar.

Txanpon-etxeen zerrenden inguruko eztabaida

Baskoien txanponak zeintzuk diren identifikatzeko, hainbat proposamen egin dira. Hauek dira noizbait, txanpon baskoitzat identifikatu direnak. Asterisko batez markatu dira Klaudio Ptolomeok hiri baskoien artean zerrendatu zituenak, eta beraz, ziur baskoienak zirenak:

• *Alaun
• Arsakos/Arsakos-on
• Arsaos (edo Arsaoz)
• Barskunes/Baskunez
• Bentian
• *Erkauika
• Iaka
• *Kaiskata
• *Kalakorikos
• Kueiliokos
• Olkairun
• Ontikes/Omtikes (edo otstikes)
• *Sekia
• Sesars
• Tirsos
• Turiazou
• Unambaate (edo Umanbaate, Utanbaate, Utzama ate)

Inperioaren lehen urteetako txanponak

• Municipium Cascantum
• Municipium Calagurris
• Graccurris

• 
  Baskunes txanpona.
• 
  Arsaos txanpona.
• 
  Calagurris-eko txanpona.
• 
  Municipium Cascantum-eko txanpona.

Hizkuntza eta grafia

Txanpon-etxe gehienek idazkera iberiarra darabilte, eta zehazki, ipar-ekialdekoaren aldaera bat, baina hizkuntza ez da beti ziurtasun osoaz identifikatu. Gainera, txanpon batzuetan zeinu bereziak ageri dira, bai baskoien txanponetan, bai beste zenbait herri auzokidetakoetan. Hizki horietako batzuk ez dira beste inon aurkitu. Gainerako hizki, zeinu edo marka batzuek, beste zenbait txanpon edo objektutan aurkitu badira ere, ez dute balio izan zeinuaren esanahi bera ulertzeko. Hortaz, uste da txanpon batzuek azpisistema grafiko berezi bat erakusten dutela, iberiarrarekin lotua, baina berezitasun batzuekin.

Hona adibide batzuk:

• T gisa identifikatu den zeinua: erromatar T larriaren itxurakoa, ez da beste iberiar idazkera garaikideetan ageri. N soinua irudikatzen duela esan izan da. Txanpon horietan Onikes eta Unambaate ageri dira. Eduardo Orduñaren ustez, afrikatu bat idazteko erabil zitekeen; ts eta tz aipatzen ditu (aukera gehien dituena tz da). Horrela balitz, eta kontuan izanda nb taldea m gisa irakur daitekeela, Utzamaate eta Ontzikes irakurri beharko litzateke. Hizki hori alfabeto greko-iberikoan ere agertu da, baita Irulegiko eskuan ere .
• KE adierazteko zeinua ipar-ekialdeko iberiar idazkeran agertzen da, baina bertsio zaharragoetan. Ontikesen agertzen da.
• Buelta emanda dagoen balizko S zeinua: ezkerrerantz biratuta dago. Txanpon hauetan agertzen da: Arskakos-on, Ontikes, Arsaos.
• Erromatar R larriaren itxurakoa, ezkerrera biratuta. Ampuriesen eta Rosellonen horrelako adibide gutxi batzuk agertu dira, baina ez dute balio txanponen hizkiaren soinua zein den ulertzeko. Txanpon horietan agertzen da: Arsaos.

Bibliografia

• "Cecas vasconas". Tesorillo.com. Numismática Antigua.
• Blazquez Cerrato, Cruces: "Las denomindas "cecas" vasconas: una revisión". hemen: Andreu Pintado, Javier (Ed.): Los vacones de las fuentes antiguas. En torno a una etnia de la antigüedad peninsular. Col·lecció Instrumenta. Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. Bartzelona, 2009. ISBN: 978-84-475-3390-9. 99-126 or.
• Beltrán Lloris, Francisco eta Velaza Frías, Javier: "De etnias y monedas: las "cecas vasconas", una revisión crítica, hemen: Andreu Pintado, Javier (Ed.): Los vacones de las fuentes antiguas. En torno a una etnia de la antigüedad peninsular. Col·lecció Instrumenta. Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. Bartzelona, 2009. 99-126 or. ISBN: 978-84-475-3390-9.
• Domínguez Arranz, Almudena: Las cecas ibéricas del valle del Ebro. Insitución Fernándo el Católico. Zargoza,1979. ISBN: 84-00-04385-5
• Martínez Chico,David eta Amela Valverde, Luis: “La ceca de Olkairun y su posible localización”, Hispania Antiqva. Revista de Historia Antigua XLII (2018): 77-87.DOI: https://doi.org/10.24197/ha. XLII. 2018.77-87.
• Fernández Gómez, José: "Arsaos. Reflexiones históricas, geográficas y tipológica en torno a una ceca indígena en territorio vascón", hemen: Andreu Pintado, Javier (ed.): En torno a una etnia de la antigüedad peninsular. Col·lecció Instrumenta. Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. Bartzelona, 2009. 339-370 or. ISBN: 978-84-475-3390-9.
• Torregrosa Yago, José M.: "Bentian. Análisis historigráfico de una ceca vascona", Sanguntum, 44 (2012). 137-154 or. ISSN: 0210-3729.

Ikus, gainera

• Euskal Herriko ekonomia erromatar garaian
• Baskoi
• Idazkera paleohispaniar
• T baskoniko
• Baskoien hizkuntza

Kanpo estekak

• Datuak: Q65216199