Wikipedia

Irulegiko Eskua

Ka I. mendeko aztarna arkeologiko baskoia

Irulegiko Eskua brontzezko objektu arkeologiko bat da,[1] Nafarroa Garaiko Aranguren udalerrian dagoen Irulegi mendiko Burdin Aroko Irulegiko herrixkan aurkitua,[2] Euskal Herrian. Baskoien mintzairaren hitzak dituela uste dute zenbait adituk, testuaren lehenengo hitza sorioneku gisa interpretatu baitute, idazkera baskonikoz idatzia. Ezohikoa da, ez baita inon ere beste esku grabaturik aurkitu. Testu apotropaikoa dela uste da, etxeko sarreran jarrita zorte ona emateko edo agur egiteko erabilia.

Irulegiko Eskua
Irulegiko eskua 1.jpg
Jatorria
Sorrera-urteaK.a. I. mendea
Aurkikuntza lekuaIrulegiko herrixka, Aranguren, Nafarroa Garaia (Euskal Herria)
Aurkikuntza data2021eko ekainaren 18a
Aurkezpen data2022ko azaroaren 14a
Aurkitzailea edo asmatzaileaLeire Malkorra
Kulturabaskoia
Ezaugarriak
Materiala(k)brontzea
Dimentsioak127,9 (zabalera) × 143,1 (luzera) × 1,09 (lodiera) mm
Pisua35,9 gramo
HizkuntzaEuskal hizkuntzak
Idazketa-sistemaipar-ekialdeko iberiar idazketa
Kokapena
LekuaNafarroako museoa

AurkikuntzaAldatu

Mattin Aiestaran arkeologoaren taldeko Leire Malkorra induskariak aurkitu zuen, 2021eko ekainaren 18an. Artean, esku forma zuela jakin gabe ere, garrantzizkoa izan zitekeelakoan, ingurua kontu handiz garbitu zuten eta prozesua grabaketaz dokumentatu.[3] Uztailaren 13an, eskua Nafarroako Gobernuko agintarien ardurapean geratu zen, indusketako beste pieza batzuekin batera, idazkunik zuenik inork ez zekiela.

2022ko urtarrilaren 18an, Carmen Usua zaharberritzaileak garbitzean, idatzita zegoela antzeman zuen:[4] eskuak azazkal marraztuak zituela-eta, eskuina zela igarri zuen, baina garbiketa eta «irakurketa» prozesua eskua atzamarrak gora zituela egin zuen, eta laneko mahaian zaharberritzailearen eskuen posizio logiko bera errepikatu zuen. Hizkiak ikusi zituzten lehen epigrafistek, ordea, alderantzizko irakurketa zegokiola nabaritu zuten eta, hortaz, eskuak beheranzko posizio naturala zuela.[5] Usuarekin batera, Berta Balduz zaharberritzaileak osatu zuen errestaurazio prozesua.[6] Azaroaren 14an, Nafarroako Gobernuak eta Aranzadi Zientzia Elkarteak prentsaren aurrean aurkeztu zuten.[7][4]

TestuinguruaAldatu

 
Irulegiko Eskua aurkitu zen leku zehatza.

Irulegiko gazteluaren ondoko Burdin Aroko Irulegiko herrixkan aurkitu zen. Irulegi mendia (893 m) haren gainetik dago, metro batzuk goraxeago. Inguruko herrixka gotortuen adibide nabarietako bat da: kokapen geografiko bikaina du, 360 graduko ikuspegiekin Iruñerriaren gainean eta Nafarroa Garaiko hegoaldea Pirinioetako haranekin lotzen duten pasabideen gainean. Horrek eman zion defentsarako balio garrantzitsua.[8]

Gazteluaren oinarrian dagoen 2,2 hektareako kokapen primitiboa hazten joan zen mendeetan zehar, harik eta K.a. I. mendean 14 ha izatera iritsi arte, nekazaritzarako eta abeltzaintzarako espazioak barne. Esparrua harresiz inguratuta zegoen. Biztanle-kopurua kalkulatzea zaila bada ere, 100 eta 200 pertsona artean bizi zitezkeela uste da.[8]

Aurkikuntzari buruzko bideoa, Berriak egina.

Biztanleek bizitzeko eremu altuak aukeratzen zituzten, demografiaren hazkundea eta klimaren okertzea (euritsuagoa eta apur bat hotza) medio, baliabideak urritu egiten baitziren eta haiengatik lehiatu behar baitzuten. Horren ondorioz, proto-hiri egonkorrak agertu ziren, erraz defendatzeko modukoak eta harresituak; bertan, nekazaritzaz eta abeltzaintzaz bizi ziren eta, aldi berean, gerlariak ere baziren. Irulegi, beste bizpahiru kokagunerekin batera, Iruñerriko populazioa egituratzen zuten kokalekuetako bat izan zen, agian, erromatarrak iritsi eta Ponpaelo (gaur egungo Iruñea) sortu aurretik, K.a. 74 edo 75 urteetan.[8]

Herrixka hori K.a. I. mendean abandonatu zen Antzinako Erromako osteak iritsi zirenean. K.a. 82 inguruan Sertorioren gerraren eraginez hustu zen herria.[9] Inguruan aurkitutako material guztia kontuan izanda, biztanleek dena etxean utzita ihes egin behar izan zutela ondorioztatu dute.[10]

EzaugarriakAldatu

 
Eskua aurkitu zeneko argazkia.

Pieza brontzezkoa da, eta haren patinaren % 53 eztainua da, % 41 kobrea eta % 2 beruna, gauza ohikoa antzinako aleazioetan, Aranzadi Elkartekoen esanetan. Eskua 143 mm luze da, 1 mm lodi eta 128 mm zabal; 36 gramoko pisua du.[10]

Eskuineko esku baten itxura du, tamaina naturalekoa, gutxi gorabehera. Esku ahurraren eremua laua da, eta azazkalak markatuta dauzka, nahiz eta hiru hatzetakoak ez diren ondo kontserbatu: hatz nagikoa, hatz luzekoa eta erakuslekoa.

Hatzak behera begira ditu, goialdean 6,5 mm-ko diametroko zulo bat baitu, eskumuturrari dagokion inguruan. Zuloaren egoera aztertuta, pieza ez zegoela zintzilik jakin dute, euskarri bigun batean iltzatuta baizik, seguruenik, zurean. Zuloan egon zen iltzea edo dena delakoa burdinazkoa ez zela ondorioztatu dute eraberritzaileek, herdoil aztarnarik ez dagoelako.[5]

TestuaAldatu

 
Ipar-ekialdeko iberiar zeinuen sistema ezduala.
 
Testuaren erreprodukzioa eta transkripzioa.
 
Horrelako itxura du testuak

Idazketa sistemaAldatu

Javier Velaza epigrafista eta Bartzelonako Unibertsitateko katedradunak ikertu zuen testua, Joaquin Gorrotxategi EHUko hizkuntzalariarekin batera. Haren esanetan, «Irulegiko piezatik abiatuta, esan dezakegu baskoierazko berezko sistema grafiko bat bazegoela».

Idazkera baskonikoz idatzia dago, idazkera iberikoaren Iberiako ipar-ekialdeko aldaeraren antzekoa dena,[11] baina badu hizki bat baskoiek soilik beren hizkuntzaren soinuak jasotzeko egina bide zena, garaiko bi txanponetan agerturiko «T» itxurako bat; horregatik, euskal aldaera propio batez ari garela diote adituek, Javier Velazak adibidez. Grafema bakar horren berezitasunak idazkera propio bat definitzeko balio ote duen zalantza erakutsi dute batzuek, ordea, Ander Ros hizkuntzalariak esate baterako.[12]

TranskripzioaAldatu

Gehiena ulergaitza den arren, lehen hitza sorioneku izanik, euskararen bitartez nolabait uler daitekeela dirudi. Honela transkribatu da:[13]

                
            
              
       

  

sorioneku · {n}
tenekebeekiŕateŕe[n]
oTiŕtan · eseakaŕi
eŕaukon ·

Transkripzio horretako oTiŕtan hitzeko «T» larriak ez du soinu jakinik adierazten: grafema ezezaguna da, eta idazkunean T larri baten forma duenez, horrela transkribatu da. T baskonikoa deitu izan zaio.

Adituen iritziaAldatu

Irulegiko Eskuko idazkuna lehenik aztertu zuten adituek nabarmendu zuten, alde batetik, aurkikuntzaren garrantzia, hizkuntzalaritzaren ikuspegitik; bestetik, testua baskoien hizkuntzaz dagoelako ziurtasuna.

Lehen begiratu baikorrakAldatu

Joakin Gorrotxategi EHUko hizkuntzalariak azpimarratu zuen Irulegiko Eskuaren aurkikuntza eta indusketa berme osoz egin zirela, lurretik ateratzeko prozesua bideoz eta argazkiz grabaturik geratu zelako. Idazkunari dagokionez, Gorrotxategik nabarmendu zuen, lau lerro izanagatik ere, testu osoa dela, ez zatikia: «Lau lerro, bere hasierarekin eta bere bukaerarekin. Hori oso garrantzitsua da: idazkun osoa daukagu. Ez dugu topatu euskarriaren zati bat inskripzioaren zati batekin». Gainera, testuaren hizkiak argi irakur daitezke, haren ustez: «Letra bat edo asko jota bi kenduta, irakurri egin daiteke, ondo identifikatzen dira letrak».[14]

Javier Velaza nafar epigrafistak azaldu zuenez, aurkikuntzak espero gabeko bide bat zabaldu zuen, idazkuna garaiko euskaraz idatzia dela zalantza gabekotzat jo baitzuen: «Ezusteko bat dago: lehen hitza sorioneku da, eta, testua transkribatzeko orduan, oso azkar eta garbi irakurri eta interpretatzen da euskaraz dagoela idatzia».[15]

Mattin Aiestaran arkeologoak uste osoa azaldu zuen Irulegiko aztarnategian ondare baliozko gehiago aurkituko zirela: «Zalantzarik ez dugu, horrela jarraituz gero, Irulegin emaitza gehiago ere izanen dela».[16][17]

Ikuspegi zuhurrakAldatu

Aurkikuntzaren lehen uneetako baikortasunari uko egin gabe, tentuz aritzea gomendatu zuten Blanca Urgell eta Borja Ariztimuño hizkuntzalariek. Haien ustez, sorioneku lehen hitza zorioneko dela esateko behar adina froga ez dago oraindik: «Akitanierazko izenetan, ba omen dago sori, eta on ere bai. Gainera, baskoierazko pertsona izenetan, badago Onso eta badago Onse; beraz, bi zati horiek ontzat eman daitezke orain artean genekienarekin», argitu zuen Urgellek.[18]

Iritzi berberekoa da Asier Gabikagojeazkoa hizkuntzalaria. Sorioneku eta zorioneko lotzea zaila bada ere, <sori> eta <on> agertu izan dira lehenago onomastikan: Sori, Soris eta Sorinus pertsona izenak (Gorrotxategik berak zori —"txori", "zorte"— hitzarekin lotzen ditu), Soriako Tierras Altas eskualdean aurkitutako hilarrietako Onso eta Onse pertsona izenak, bai eta <bon> osagai moduan hainbat izenetan (Bonbelex, Boncoxsi, Bonnexis, Bonnoris, Bonnoxus, Bonsilex, Bontar, Bonten, Bonxoni, Bonxorius, Bonxus, Cissonbonnis).[19]

Ariztimuñoren iritziz, sorion ulertzen da eta posible izan liteke, baina <eku> arazotsuagoa da, testu berean <ko> ere agertzen delako, eta zaila delako batetik bestera fonetikoki aldatzea, beste elementuak ere aldatu gabe. Gainera, <garri> eta <ese> ere badaudela diote, baina -garri eta ez (< *eze) izatea eztabaidagarria da, eta areago bigarren hori etxe interpretatzea.

Urgell eta Ariztimuño hizkuntzalariek bat egin zuten baina: esanahia interpretatzera iristeko, hitzak ongi banatzea ezinbestekoa dela diote, espero izatekoa baita testua hitz laburrez osatua izatea, Urgellen ustez. Horretarako, Irulegiko Eskuak idazkunaren hornigarri dituen marrak eta puntuak aintzat hartu behar direla dio Ariztimuñok,[18] eta banaketa horiek nolakoak ziren ondo aztertu, Gabikagojeazkoaren iritziz[19].

Denborak aurrera egin ahala, proposamen zuhurrak eta ez hain zuhurrak[20][21] argitaratzen joango dira.

Antzeko objektuakAldatu

Arkeologian ohikoa denez, gertuko testuinguru geografiko eta kronologikoak antzeko piezak aipatu izan dira, antzekotasunak bilatzeko eta esanahi funtzionala edota kulturala erdiesteko helburuarekin. Oraingoz, ez da ikerketa burutu eta benetako antzekotasunak finkatzeke daude.

Beste esku iberiar batzukAldatu

Mikel Belasko hizkuntzalariak Alcubierreko Eskua aipatu zuen Twitterreko bere kontuan[22] eta Javier Velazak ere bai, paralelo gisa.[23] Huescako Alcubierre herrian, Puyalcalá izeneko ilergeteen iberiar aztarnategian, esku formako berunezko objektu bat aurkitu zen, K. a. II. mendean kokatua; 162 mm altu da, 1020 mm zabal,[24] eta zuloa du, eskumuturra egon litekeen lekutik gertu, agian eskegitzeko egina.[23] Ilergeteak baskoien mugakideak ziren. Huescako museoan erakusgai dago.

Eskuan agertzen da ebakiduren bidez marraztuta, Teruelgo El Palao de Alcañiz oppidum iberiar-erromatarreko estelan ("El Palaoko 1 zenbakidun estela"). Eskua beherantz irudikatuta dago gerla eszena batean[25][26]. Bestalde, Huescako La Vispesa ilergeteen herrian, eskuak erliebean dituen estela kubikoa agertu zen. Esku guztiak eskuinak dira eta azkazalak ondo markatuta dituzte. Aurrekoan bezala, gerla-eszena batean ageri dira. Ignasi Garcés Estallorentzat, estela-zutabea buruz behera erakusten da Huescako museoan[27], eta beraz, Irulegikoa bezala, eskuak hatzak beherantz dituztela irudikatu ziren. Iberiarrek etsaiari eskuak eta burua mozten zizkioten, eta buruen kasuan, jakina da erakusgai jartzen zituztela. Uste da, iberiarren irudietan, etsaiari moztutako eskua irudikatzen zuela[26], eta garaipena adierazteko erabili zirela.

Abegi oneko teserakAldatu

 
Abegi oneko ituna idatzia duen tesera, Soriako Burgo de Osman, Uxama Argaela hiriiko aztarnategian aurkitua. 5'5 cm. luze da, 4'5 garai eta 1'5 cm lodi.

Erromatarren garaiko eta aurreko beste objektu batzuk, itxura eta funtzionalitate aldetik antzekoak izan litezkeenak, abegi oneko teserak dira. Guillermo Gómez ikertzaileak Irulegikoa horixe dela defenditu zuen artikulu batean, testuaren euskalduntasuna arbuiatzearekin batera.[28] Tesera horiek nagusiki brontzez fabrikatutako objektuak ziren. Hainbat formatakoak daude, eta normalean erditik zatituta daude. Esku gurutzatuen formakoak ere badaude.[29] Sarri, elkar ahokatzen zuten bi pieza egiten ziren, adibidez, Paredes de Navako (Gaztela) bi esku[30]. Abegi oneko teserak txikiagoak izaten dira, eta gehienetan, muskulu biribilekoak[31].

Funtzioari dagokionez, objektu horiek bi hiri, tribu edo gizabanakoren arteko itun instituzionalak islatzen zituzten: abegikortasun teserak dokumentuak dira, elkarrekiko prestazio eta betebeharretan oinarrituak.

Oihartzuna hedabideetanAldatu

Euskal HerrianAldatu

Naiz komunikabideaz streamingen bitartez zuzenean eman zuten horren berri.[32] Albistea berehala zabaldu zen Euskal Herriko egunkari eta hedabideetan, hala nola Berrian,[33][34] Argia aldizkarian,[13][35] EITBn,[36] Deian[37] eta Noticias de Navarran,[38] besteak beste.

Nazioarteko hedabideetanAldatu

Irulegiko Eskuaren aurkikuntzak mundu zabaleko hedabide ugaritan izan zuen oihartzuna. Besteak beste, Frantziako France Bleu taldeak,[39] Portugalgo CNN kateak,[40] Espainiako EFE albiste agentziak,[41] Brasilgo Correio Braziliense egunkariak,[42] Time News webguneak[43] edo Arabiar Emirerri Batuetako Sharjah24 albistegiak[44] jaso zuten aurkikuntzaren berri.

Zabalkunde nabaria izan zuen halaber The Guardian egunkariko artikulu batek egindako lehen albisteak: haren izenburuan aldaketa egon zen, izenburuan hasieran «antzinako artefaktu espainiarra» idatzi baitzuten,[45] baina ordu batzuen buruan aldatu, «brontzezko antzinako artefaktua», alegia.[46] The Smithsonian Magazine agerkariak[47] eta The Economistek ere jaso zuten albistea lehen egunetan,[48] biek euskararen antzinatasunari erreferentzia eginez.

Britainia Handiko HeritageDaily aldizkari digitalak Irulegiko Eskua 2022ko lehen hamar aurkikuntza arkeologikoen artean sartu zuen.[49]

Herri kulturanAldatu

Aurkikuntzaren berri eman eta oso egun gutxira, sorioneku hitza han-hemenka agertu zen, elastikoetan, jatekoetan eta apaingarrietan, besteak beste. Erabilera hori egiteko jabetza nori dagokion galdetu zuten askok, izan ere, marka erregistratzeko eskaerak pilatzen hasi ziren.[50]

DibulgazioaAldatu

 
Hiru haur Iruñeko planetarioan, Irulegiko Eskua ikusteko ilaran.

Aurkikuntzaren berri eman eta hilabete eta erdira, 2022ko abenduaren 29an hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuak aukera eman zuen Irulegiko Eskua Iruñeko planetarioan nahi zuen edonork ikus zezan[51]. Pieza arkeologikoa 16:30etik 20:00etara ikusgai egon zen, eta ateak ireki baino anitzez ere lehenago ilara handia sortu zen eraikinaren inguruetan, baina azkenean sei mila pertsona inguruk baliatu zuten eskua gordetzen duen beira-arasatik zentimetro gutxira egoteko parada.[52]

Argazki galeriaAldatu

  • Irulegiko Eskua Iruñeko planetarioan, alde batetik ikusia.

  • Jende ilara Iruñeko planetarioaren aurreko plazan, Irulegiko Eskua ikusteko zain.

  • Irulegiko Eskua Iruñeko planetarioan, aurrez aurre ikusia.

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ «Euskaltzaindiaren Arauak - 191.- Araua: Artelanen izenak. Historiaurreko eta Antzinaroko artelanen izenak. (Onomastika).» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-22).
  2. ↑ (Gaztelaniaz) Aiestaran, Mattin; González, Daniel Ruiz; Sesma, Jesús Sesma; Gazólaz, Jesús García; Alustiza, José Antonio Mujika; Avilés, Eneko Iriarte; Mauleon, Juantxo Agirre. (2021). «Trabajos arqueológicos en el yacimiento de Irulegi (Valle de Aranguren) 2021» Trabajos de arqueología Navarra (33): 103–111. ISSN 0211-5174. (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  3. ↑ «Leire Malkorrak aurkitu du hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena | berria TB ataleko azken bideoak» www.berria.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-16).
  4. ↑ a b Imaz, Andoni. «Hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena aurkitu dute Nafarroan, K. a. I mendekoa: 'sorioneku'» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  5. ↑ a b Hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrenaren aurkikuntza (azpitituluekin). (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  6. ↑ Gorraiz, Uxue Rey. ««Zalantzarik ez dugu Irulegin emaitza gehiago ere izanen dela»» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «Aranzadi presenta un «importante hallazgo arqueológico» recuperado en Irulegi» naiz: 2022-11-13 (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  8. ↑ a b c cc-by-sa-3.0 lizentziapean: «Irulegi mendian K.a. I. mendeko brontzezko esku bat aurkitu dute, eta orain arte ezagutzen den euskarazko inskripziorik zaharrena du» Nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  9. ↑ «"Irulegiko eskua komunitate barnetik datorren ahots bat da"» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  10. ↑ a b Aranguren, Andoni Imaz-. «Hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena aurkitu dute Nafarroan, K.a. I. mendekoa: 'sorioneku'» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) Abaitua, Joseba. Un texto paleohispánico – Trifinium. (Noiz kontsultatua: 2022-12-19).
  12. ↑ Ros, Ander. «Irulegiko Eskuaren poz-tristurak» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  13. ↑ a b «Euskaraz idatzitako orain arteko testu zaharrena aurkitu dute Nafarroan, Irulegiko aztarnategian» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  14. ↑ Imaz, Andoni. ««Ematen du hizkuntza asko aldatu dela, eta ematen du ez dela batere aldatu»» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  15. ↑ «Ia sinetsita geunden euskaldunak analfabetoak zirela Antzinaroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  16. ↑ Gorraiz, Uxue Rey. ««Zalantzarik ez dugu Irulegin emaitza gehiago ere izanen dela»» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-18).
  17. ↑ «'Irulegiko eskua komunitate barnetik datorren ahots bat da'» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-11-18).
  18. ↑ a b Imaz, Andoni. «'Sorionaren' osteko lokatzetan» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-21).
  19. ↑ a b «Irulegiko Eskuaren garrantziaz eta zalantzaz -» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2022-12-01).
  20. ↑ Bizkaiko Filologo Taldea (Bizkaiko euskal filologo taldea hauek osatzen omen dute: Joseba Butroe, Jokin De Pedro, Juan Manuel Etxebarria, Alberto Mardones eta Pilare Baraiazarra). «Irulegiko Eskuko testuaz (I): aurkikuntzak eta posibilitateak -» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2022-12-01).
  21. ↑ Bizkaiko Filologo Taldea (Bizkaiko euskal filologo taldea hauek osatzen omen dute: Joseba Butroe, Jokin De Pedro, Juan Manuel Etxebarria, Alberto Mardones eta Pilare Baraiazarra). «Irulegiko Eskuko testuaz (II): aurkikuntzak eta posibilitateak -» Alea.eus (Noiz kontsultatua: 2022-12-14).
  22. ↑ Mikel Belasko. (2022-11-17). «Aragoiko Alcubierre-n ere esku bat dute» Twitter (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  23. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Autopsia, dudas y confidencialidad: tras el hallazgo del texto más antiguo en vasco (y sus enigmas)» ElHuffPost 2022-12-11 (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) Red digital de museos.. Ministerio de Cultura y Deporte..
  25. ↑ (Gaztelaniaz) Benavente, José Antonio. (2013-03-21). «Una estela ibérica de Alcañiz (Teruel) con una iconografía excepcional» Historias del Bajo Aragón (Noiz kontsultatua: 2023-04-21).
  26. ↑ a b (Gaztelaniaz) Marco Simón, Francisco. (1976). «Nuevas estelas ibéricas de Alcañiz (Teruel)» Pyrenae 12: 73-90+I-IV..
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Garcés Estallo, Ignasi. (2007). «Nuevas interpretaciones sobre el monumento ibérico de La Vispesa (Tamarite de Litera, Huesca)» Cæsaraugusta 78: 337-354. ISSN 0007-9502..
  28. ↑ (Gaztelaniaz) Gómez, Guillermo. (2022-11-15). «La Mano de Irulegui, La tésera celtibérica encontrada en Navarra» ESTUDIO ARQUEOLÓGICO (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
  29. ↑ «Tesauros - Diccionarios del patrimonio cultural de España - Tesera de hospitalidad» tesauros.mecd.es (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
  30. ↑ (Gaztelaniaz) León, Junta de Castilla y. «Pieza del Mes: "Tésera de hospitalidad"» MUSEO DE PALENCIA (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
  31. ↑ «Mundo Romano : Ref. 117 Tessera Hospitalis de Paredes de Nava (Palencia)» www.broncesromanos.com (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
  32. ↑ (Gaztelaniaz) «Así hemos retransmitido la presentación de la Mano de Irulegi» naiz: 2022-11-13 (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  33. ↑ Aranguren, Andoni Imaz-. «Hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena aurkitu dute Nafarroan, K.a. I. mendekoa: 'sorioneku'» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  34. ↑ Urgell, Blanca. «Irulegiko trolak» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-11-16).
  35. ↑ Narbarte Hernandez, Josu. «Euskara, brontzean idatzia» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-11-16).
  36. ↑ «Baskoien hizkuntzan idatzitako testu zaharrena aurkitu dute, duela 2.100 urtekoa: "Sorioneku"» EITB 2022-11-14 (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  37. ↑ (Gaztelaniaz) Eulate, Josu Álvarez De. (2022-11-14). «Mano de Irulegi: hallan el texto más antiguo en lengua vascónica, precursora del euskera» Deia (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  38. ↑ (Gaztelaniaz) Eulate, Josu Álvarez De. (2022-11-14). «La Mano de Irulegi: descubierto el texto más antiguo en 'euskera'» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2022-11-14).
  39. ↑ (Frantsesez) «Une ville oubliée et le plus vieux texte en langue basque découverts en Navarre» ici, par France Bleu et France 3 2022-11-14 (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  40. ↑ (Portugesez) «Descoberto no norte de Espanha texto mais velho em ‘basco antigo’ conhecido até agora» CNN Portugal (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) Ruiperez, Javier Rodrigo. (2022-11-14). «La Mano de Irulegui, el texto más antiguo en lengua vascónica» EFE Noticias (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  42. ↑ (Portugesez) France-Presse', 'Agence. (0320-11-14). «Texto basco mais antigo já conhecido é encontrado em Navarra; confira» Mundo (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  43. ↑ (Ingelesez) «They discover “the oldest written testimony in the Basque language” in a bronze from the 1st century BC found in Navarra» Time News 2022-11-14 (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  44. ↑ (Ingelesez) «Oldest known text in ancient Basque discovered in Spain» www.sharjah24.ae (Noiz kontsultatua: 2022-11-15).
  45. ↑ (Ingelesez) «Hand of Irulegi: ancient Spanish artefact...» Twitter (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  46. ↑ (Ingelesez) «Hand of Irulegi: ancient bronze artefact could help trace origins of Basque language» the Guardian 2022-11-15 (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  47. ↑ (Ingelesez) Magazine, Smithsonian; Kuta, Sarah. «This 2,000-Year-Old Inscription Changes Our Understanding of the Basque Language» Smithsonian Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  48. ↑ (Ingelesez) «Written Basque may be 1,000 years older than anyone thought» The Economist ISSN 0013-0613. (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  49. ↑ (Ingelesez) Milligan, Markus. (2022-12-08). «Top 10 Archaeological Discoveries of 2022» HeritageDaily - Archaeology News (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  50. ↑ «Nori dagokio Irulegiko eskua eta "sorioneku" hitza erabiltzeko eta ustiatzeko eskubidea?» EITB 2022-11-20 (Noiz kontsultatua: 2022-11-21).
  51. ↑ Gorraiz, Uxue Rey. «Irulegiko Eskua ikusgai izanen da ostegunean Iruñeko Planetarioan» Berria (Noiz kontsultatua: 2022-12-29).
  52. ↑ (Gaztelaniaz) Aduriz, Pablo. (2022-12-29). «Las colas para ver la Mano de Irulegi desbordan las previsiones: más de 6.000 personas en una tarde» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2022-12-29).

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Irulegiko_Eskua&oldid=9306044"(e)tik eskuratuta