Arranoa Accipitriformes ordenako zenbait hegazti harrapariri ematen zaien izen generikoa da.

Arrano baten burua

Nahiz eta hegazti harraparia izateagatik ezaguna izan, sarraskijalea ere bada. Edonon aurki daitezke, Antartidan izan ezik. Tamaina handia, gorpuzkera mardula eta buru eta moko pisutsuak haien ezaugarri nagusiak dira.

Adierak

aldatu

Euskararen estandarizazioak eta hiztegigintzak arrano finkatu eta mugatu egin dute adiera, erdarazko águila, aigle edo eagle hitzen sinonimo bihurtu arte; baina, berez, izena oso modu generikoan erabiltzen da edo erabili izan da euskaraz, ia eguneko hegazti harrapari guztiak izendatzeko balio dezake. Arrano izen espezifikoa jasotzen dutenei, zein miru edo aztore deitu ditzakegunei ere, ia denei aplika dakieke, hango edo hemengo herri hizkeran.

Harrapari sarraskijaleak ere (putre edo saiak, kasu) arrano izendatzen dira hainbat hizkeratan, bai Lapurdin[1] zein Bizkaieraren eremuan[2].

Ezaugarriak

aldatu

Hegazti harraparia denez, moko handi, boteretsu eta puntazorrotza dauka, harrapakinen haragia erraz askatzeko. Haien tartso eta atzaparrak ere indartsuak dira. Halaber, oso esanguratsua da haien indarra, izan ere, harrapakin pisutsuagoak eramanez hegan egiteko gai baitira. Gainera, oso ikusmen ona dute, harrapakinak (besteak beste, arratoiak, erbiak, saguak, untxiak, azeri txikiak eta beste ugaztun txiki batzuk) distantzia handietan aurkitzeko ahalmena ematen diena.

 

Obiparoa da, hau da, arrautzak erruten ditu. Habiak zuhaitz altuetan edo arroketan egiten dituzte eta hiru metrora irits daitezke. Hegazti hain handia denez, bakarrik arrautz bat edo bi aurki daitezke habian, eta gurasoek 45 egunean berotzen dituzte. Jaiotzetik bi hilera hegan egiteko prest daude eta gero eta urrunago joateko gai dira. Hala eta guztiz ere, urte oso bat egon behar dira habia utzi gabe, gurasoen ondoan ehizatzen ikasten, berez kabuz ehizatzeko gai izan arte.

Hegaztiak

aldatu

Munduan zehar dauden arrano espezie gehienak Accipitridae familiakoak dira, baina arrano arrantzalea Pandionidae familiakoa da.

Aquila spilogaster Accipitriformes Accipitridae arrano afrikar
Terathopius ecaudatus Accipitriformes Accipitridae arrano akrobata
Nisaetus cirrhatus Accipitriformes Accipitridae arrano aldakor
Spizaetus ornatus Accipitriformes Accipitridae arrano apain
Pandion haliaetus Accipitriformes Pandionidae arrano arrantzale
Aquila chrysaetos Accipitriformes Accipitridae arrano beltz
Nisaetus lanceolatus Accipitriformes Accipitridae arrano celebestar
Nisaetus philippensis Accipitriformes Accipitridae arrano filipinar
Nisaetus floris Accipitriformes Accipitridae arrano florestar
Harpyopsis novaeguineae Accipitriformes Accipitridae arrano gineaberritar
Polemaetus bellicosus Accipitriformes Accipitridae arrano gudari
Hieraaetus morphnoides Accipitriformes Accipitridae arrano hankazuri
Clanga hastata Accipitriformes Accipitridae arrano indiar
Nisaetus bartelsi Accipitriformes Accipitridae arrano javatar
Stephanoaetus coronatus Accipitriformes Accipitridae arrano koroadun
Ictinaetus malaiensis Accipitriformes Accipitridae arrano malaiar
Lophaetus occipitalis Accipitriformes Accipitridae arrano mottodun
Aquila rapax Accipitriformes Accipitridae arrano nagi
Eutriorchis astur Accipitriformes Accipitridae arrano narrastizale
Hieraaetus weiskei Accipitriformes Accipitridae arrano papuar
Clanga clanga Accipitriformes Accipitridae arrano pikart
Clanga pomarina Accipitriformes Accipitridae arrano pomeraniar
Lophotriorchis kienerii Accipitriformes Accipitridae arrano sabelgorri
Macheiramphus alcinus Accipitriformes Accipitridae arrano saguzarzale
Spizaetus tyrannus Accipitriformes Accipitridae arrano tirano
Hieraaetus pennatus Accipitriformes Accipitridae arrano txiki
Pithecophaga jefferyi Accipitriformes Accipitridae arrano tximinozale
Nisaetus kelaarti Accipitriformes Accipitridae arrano zeilandar
Aquila audax Accipitriformes Accipitridae arrano ziri-buztan
Spizaetus melanoleucus Accipitriformes Accipitridae arrano zuri-beltz
Hieraaetus ayresii Accipitriformes Accipitridae Ayres arrano
Aquila fasciata Accipitriformes Accipitridae Bonelli arrano
Aquila gurneyi Accipitriformes Accipitridae Gurney arrano
Spizaetus isidori Accipitriformes Accipitridae Isidoro arrano
Nisaetus nipalensis Accipitriformes Accipitridae mendi-arrano
Aquila verreauxii Accipitriformes Accipitridae Verreaux arrano
Hieraaetus wahlbergi Accipitriformes Accipitridae Wahlberg arrano
Nisaetus nanus Accipitriformes Accipitridae Wallace arrano

Hauetaz gain, eguzki-arrano eta itsas arrano ere izen arruntak dira.

Erabilpena Euskal Herrian

aldatu

Arrano hitza euskaraz arraio hitzaren leungarritzat erabiltzen da. Adibidez:[3]

  • Nola arrano hainbeste diru?
  • Arranotan!
  • Arranopola!
  • Hau mundu arrano hau![4].

Arrano Beltza euskal abertzaletasunaren ikurretako bat da.

Ikurrak beste leku batzuetan

aldatu
 

Arranoak historiako etapa eta leku askotan duen munta esanguratsua da. Izan ere, hainbat zibilizazio eta garaitan, arranoa ikur nagusitzat hartzen zen: esaterako, Erromatar Inperioan, Gurutzaden garaian edota beste inperio batzuen garaietan (Karlomagno, Napoleon, Errege Katolikoak...), arranoa sinboloa izan zen, batez ere, entsena militarrerako.

Erreferentziak

aldatu
  1. Larrunen, Azkaine Gure Herria, Jean Elizalde Zerbitzari, Elkar 1985
  2. Saiak, arranoak eta putreak, Asier Sarasua, Eibartik blogean, Creative Commons by-sa
  3. Ortik eta Emendik, Justo Mokoroa, 1990
  4. Juan Bautista Bilbao Batxi; Susa argitaldariak haren esaldi horrekin idazburutu zuen bere idazkien bilduma (1997)

Kanpo estekak

aldatu