Arrano

Arranoa Accipitriformes ordenako zenbait hegazti harrapariri ematen zaien izen generikoa da.

Nahiz eta hegazti harraparia izateagatik ezaguna izan, sarraskijalea ere bada. Edonon aurki daitezke, Antartidan izan ezik. Tamaina handia, gorpuzkera mardula eta buru eta moko pisutsuak haien ezaugarri nagusiak dira.

Adierak

Euskararen estandarizazioak eta hiztegigintzak arrano finkatu eta mugatu egin dute adiera, erdarazko águila, aigle edo eagle hitzen sinonimo bihurtu arte; baina, berez, izena oso modu generikoan erabiltzen da edo erabili izan da euskaraz, ia eguneko hegazti harrapari guztiak izendatzeko balio dezake. Arrano izen espezifikoa jasotzen dutenei, zein miru edo aztore deitu ditzakegunei ere, ia denei aplika dakieke, hango edo hemengo herri hizkeran.

Harrapari sarraskijaleak ere (putre edo saiak, kasu) arrano izendatzen dira hainbat hizkeratan, bai Lapurdin^[1] zein Bizkaieraren eremuan^[2].

Ezaugarriak

Hegazti harraparia denez, moko handi, boteretsu eta puntazorrotza dauka, harrapakinen haragia erraz askatzeko. Haien tartso eta atzaparrak ere indartsuak dira. Halaber, oso esanguratsua da haien indarra, izan ere, harrapakin pisutsuagoak eramanez hegan egiteko gai baitira. Gainera, oso ikusmen ona dute, harrapakinak (besteak beste, arratoiak, erbiak, saguak, untxiak, azeri txikiak eta beste ugaztun txiki batzuk) distantzia handietan aurkitzeko ahalmena ematen diena.

Obiparoa da, hau da, arrautzak erruten ditu. Habiak zuhaitz altuetan edo arroketan egiten dituzte eta hiru metrora irits daitezke. Hegazti hain handia denez, bakarrik arrautz bat edo bi aurki daitezke habian, eta gurasoek 45 egunean berotzen dituzte. Jaiotzetik bi hilera hegan egiteko prest daude eta gero eta urrunago joateko gai dira. Hala eta guztiz ere, urte oso bat egon behar dira habia utzi gabe, gurasoen ondoan ehizatzen ikasten, berez kabuz ehizatzeko gai izan arte.

Hegaztiak

Munduan zehar dauden arrano espezie gehienak Accipitridae familiakoak dira, baina arrano arrantzalea Pandionidae familiakoa da.

Aquila spilogaster	Accipitriformes	Accipitridae	arrano afrikar
Terathopius ecaudatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano akrobata
Nisaetus cirrhatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano aldakor
Spizaetus ornatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano apain
Pandion haliaetus	Accipitriformes	Pandionidae	arrano arrantzale
Aquila chrysaetos	Accipitriformes	Accipitridae	arrano beltz
Nisaetus lanceolatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano celebestar
Nisaetus philippensis	Accipitriformes	Accipitridae	arrano filipinar
Nisaetus floris	Accipitriformes	Accipitridae	arrano florestar
Harpyopsis novaeguineae	Accipitriformes	Accipitridae	arrano gineaberritar
Polemaetus bellicosus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano gudari
Hieraaetus morphnoides	Accipitriformes	Accipitridae	arrano hankazuri
Clanga hastata	Accipitriformes	Accipitridae	arrano indiar
Nisaetus bartelsi	Accipitriformes	Accipitridae	arrano javatar
Stephanoaetus coronatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano koroadun
Ictinaetus malaiensis	Accipitriformes	Accipitridae	arrano malaiar
Lophaetus occipitalis	Accipitriformes	Accipitridae	arrano mottodun
Aquila rapax	Accipitriformes	Accipitridae	arrano nagi
Eutriorchis astur	Accipitriformes	Accipitridae	arrano narrastizale
Hieraaetus weiskei	Accipitriformes	Accipitridae	arrano papuar
Clanga clanga	Accipitriformes	Accipitridae	arrano pikart
Clanga pomarina	Accipitriformes	Accipitridae	arrano pomeraniar
Lophotriorchis kienerii	Accipitriformes	Accipitridae	arrano sabelgorri
Macheiramphus alcinus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano saguzarzale
Spizaetus tyrannus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano tirano
Hieraaetus pennatus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano txiki
Pithecophaga jefferyi	Accipitriformes	Accipitridae	arrano tximinozale
Nisaetus kelaarti	Accipitriformes	Accipitridae	arrano zeilandar
Aquila audax	Accipitriformes	Accipitridae	arrano ziri-buztan
Spizaetus melanoleucus	Accipitriformes	Accipitridae	arrano zuri-beltz
Hieraaetus ayresii	Accipitriformes	Accipitridae	Ayres arrano
Aquila fasciata	Accipitriformes	Accipitridae	Bonelli arrano
Aquila gurneyi	Accipitriformes	Accipitridae	Gurney arrano
Spizaetus isidori	Accipitriformes	Accipitridae	Isidoro arrano
Nisaetus nipalensis	Accipitriformes	Accipitridae	mendi-arrano
Aquila verreauxii	Accipitriformes	Accipitridae	Verreaux arrano
Hieraaetus wahlbergi	Accipitriformes	Accipitridae	Wahlberg arrano
Nisaetus nanus	Accipitriformes	Accipitridae	Wallace arrano

Hauetaz gain, eguzki-arrano eta itsas arrano ere izen arruntak dira.

Erabilpena Euskal Herrian

Arrano hitza euskaraz arraio hitzaren leungarritzat erabiltzen da. Adibidez:^[3]

Nola arrano hainbeste diru?
Arranotan!
Arranopola!
Hau mundu arrano hau!^[4].

Arrano Beltza euskal abertzaletasunaren ikurretako bat da.

Ikurrak beste leku batzuetan

Arranoak historiako etapa eta leku askotan duen munta esanguratsua da. Izan ere, hainbat zibilizazio eta garaitan, arranoa ikur nagusitzat hartzen zen: esaterako, Erromatar Inperioan, Gurutzaden garaian edota beste inperio batzuen garaietan (Karlomagno, Napoleon, Errege Katolikoak...), arranoa sinboloa izan zen, batez ere, entsena militarrerako.

Erreferentziak

↑ Larrunen, Azkaine Gure Herria, Jean Elizalde Zerbitzari, Elkar 1985
↑ Saiak, arranoak eta putreak, Asier Sarasua, Eibartik blogean, Creative Commons by-sa
↑ Ortik eta Emendik, Justo Mokoroa, 1990
↑ Juan Bautista Bilbao Batxi; Susa argitaldariak haren esaldi horrekin idazburutu zuen bere idazkien bilduma (1997)

Kanpo estekak

Datuak: Q2092297
Multimedia: Accipitridae / Q2092297

[1] Larrunen, Azkaine Gure Herria, Jean Elizalde Zerbitzari, Elkar 1985

[2] Saiak, arranoak eta putreak, Asier Sarasua, Eibartik blogean, Creative Commons by-sa

[3] Ortik eta Emendik, Justo Mokoroa, 1990

[4] Juan Bautista Bilbao Batxi; Susa argitaldariak haren esaldi horrekin idazburutu zuen bere idazkien bilduma (1997)

[1]

[2]

[3]

[4]