Txagatai hizkuntza
Txagatai hizkuntza (جغتای Jağatāy[1]) turkiar hizkuntzen familiako hizkuntza hila da, garai batean Erdialdeko Asian oso zabaldua, eta hizkuntza literario estatusa mantendu zuena XX. mendera arte. Bere garapen goiztiarrean, Mongoliar inperioko buruzagiek Indiako azpikontinentean erabiltzen zuten hizkuntza zen, eta bertako hindustaneraren garapenean eragina izan zuen. Ali-Xir Nava'i txagatai literaturaren erakusgarri gorena izan zen.[2]
| Txagatai hizkuntza | |
|---|---|
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 0 |
| UNESCO sailkapena | 6: galdua |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza hizkuntza nostratikoak Altaitar hizkuntzak Turkiar hizkuntzak Common Turkic (en)  Hego-ekialdeko turkiar hizkuntzak Eastern Karluk (en) | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | SOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria |
| Alfabetoa | arabiar alfabetoa, latindar alfabetoa eta Chagatai alphabet (en) |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | chg |
| ISO 639-3 | chg |
| Ethnologue | chg |
| Glottolog | chag1247 |
| IETF | chg |
Uzbekistango Sobietar Errepublika Sozialistaren eraikuntza prozesuan, txagatai hizkuntza uzbekera zaharra izenarekin birbataiatu zen, 1924an.[3] Horri buruz Edward A. Allworth esan zuen: «ezin okerrago distortsionatzen du tokiko literatur historia». Berrizendatze horrekin, Ali-Xir Nava'i eta beste txagatai idazleak uzbekistandar identitatearekin lotu ziren.[4]
Etimologia aldatu
Txagatai hitzak Txagati Khanerriari (1225 -1680) egiten dio erreferentzia, Mongoliar Inperioaren ondoren Genghis Khanen bigarren seme Txagatai Khan-ek oinordekotzan hartua. Txagatai hiztun askok, nagusiki turkiarrek eta tartaroek, Txagatai Khanen ondorengotzat zuten euren burua.
Historia aldatu
Txagataia hego-ekialdeko turkiar hizkuntzen taldeko adarrekoa da. Erdialdeko Asian, antzinako turkieraren ondorengoa da, lingua franca papera bete zuen hizkuntzarena. Lexikoan, arabieraren ere pertsieraren eragin esanguratsua du. Haren literatur forma Erdi Aroko bi turkiar hizkuntzatan, karakhanid eta khorezmieran, oinarritu zen. Haren garapenean, hiru garai bereiz daiteke:
- Preklasikoa (1400-1465)
- Klasikoa (1465-1600)
- Postklasikoa (1600-1921)
Lehen garaian, arkaismoen mantentzea ezaugarri nagusia izan zen; bigarren garaia txagatai literaturaren gailur Ali-Xir Nava'iren lehen diban-arekin hasi zen. Hirugarren garaian, aurkako bi joera gertatu ziren: batak Nava'iren hizkera klasikoa mantentzearen alde egin zuen eta besteak tokian-tokiko hizkuntzen eragin handia erakusten zuen.
Txagataiak Tirmurid dinastiarekin bat jo zuen gailurra. XX. mendeko erreforma sobietarrak iritsi arte: Erdialdeko Asiako literatur hizkuntza izan zen, eta hindustaneran eragin handia izan zuen.
Eragina ondorengo turkiar hizkuntzetan aldatu
Uzbekera eta uigurrera egun txagataiak hurbilen dituen hizkuntzak dira. Uzbekistandarrek txagataia euren hizkuntzaren jatorritzat dute, eta bere egiten dute txagataiazko literatura. 1921eko erreforma sobietarren ondotik, uzbekerak txagataia ordezkatu zuen Uzbekistango literatur hizkuntza gisa.
Ethnologuek txagatai hitza erregistratu du Afganistanen: herrialde hartan, tekkeari, turkmeneraren dialekto bati, erreferentzia egiteko erabiltzen da. XVII. mendera arte, txagataia Turkmenistango hizkuntza nagusia izan zen literaturan, eta turkmeneran eragina jaso bazuen ere, bi hizkuntzak turkiar hizkuntzen adar desberdinetakoak dira.
Literatura aldatu
Ali-Xir Nava'i txagatai poeta garrantzitsuena da: haren lanen artean, Muhakamat al-Lughatayn dago, pertsiar hizkuntzen eta txagataiaren arteko konparazio xehea, txagataiaren nagusitasuna frogatzen duena. Haren famaren erakusgarri, txagataiari Nava'iren hizkuntza deitu izan zaio. Haren prosa-lanen artean, Tamerlan Mongoliar Inperioaren sortzailearen biografia eta Baburren Baburnama ospetsua daude.
XX. mendearen hasiera arte, lan garrantzitsuak argitaratu ziren txagataiaz, besteak beste, Musa Sayramiren Tārīkh-i amniyya, 1903an idatzia, eta Tārīkh-i ḥamīdi bertsio berrikusia, 1908an bukatua. Azken hori 1862tik 1877ra Xinjiangen, Txinan, jazotako Dunganen erreboltaren iturri fidagarrienetako bat da,.[5][6]
Turkian, txagatai ikasgai da oraindik eta turkiar ondarearen partetzat jotzen da.
Erreferentziak aldatu
- ↑ Uzbekera: Chigʻatoy چەغەتاي; Mongoliera: ᠲᠰᠠᠭᠠᠳᠠᠢ Chagadai; Uigurrera: چاغاتاي Chaghatay; Turkiera: Çağatayca
- ↑ Robert McHenry, ed. (1993).
- ↑ Schiffman, Harold (2011).
- ↑ Allworth, Edward A. (1990).
- ↑ МОЛЛА МУСА САЙРАМИ: ТА'РИХ-И АМНИЙА (Mulla Musa Sayrami's Tarikh-i amniyya: Preface)], in: «Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)» (Materials for the history of the Kazakh Khanates of the 15–18th cc.
- ↑ Kim, Ho-dong (2004).
Bibliografia aldatu
- Eckmann, János, Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind.: Indiana University, 1966. Berrinprimatutako edizioa, Richmond: Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0860-X, or ISBN 978-0-7007-0860-4.
- Bodrogligeti, András J. E., A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007), ISBN 3-89586-563-X.
- Pavet de Courteille, Abel, Dictionnaire Turk-Oriental: Destinée principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d'Aboul-Gâzi, de Mir Ali-Chir Nevâï, et d'autres ouvrages en langues touraniennes (Eastern Turkish Dictionary: Intended Primarily to Facilitate the Reading of the Works of Babur, Abu'l Ghazi, Mir ʿAli Shir Navaʾi, and Other Works in Turanian Languages). Paris, 1870. Reprinted edition, Amsterdam: Philo Press, 1972, ISBN 90-6022-113-3. Sarean ere eskuragarri (Google Books)
- Erkinov, Aftandil. «Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)». International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57–82 [1].
- Cakan, Varis (2011) «Chagatai Turkish and Its Effects on Central Asian Culuture», 大阪大学世界言語研究センター論集. 6 P.143-P.158, Osaka University Knowledge Archive.
Kanpo estekak aldatu
- Errusiar inperioaren politikak Erdialdeko Asian (ingelesa)
- Txagatai hizkuntza Encyclopaedia Iranica-n (Idem)
Datuak: Q36831
