Joaldun

Joalduna (joareak dituena) Nafarroa Garaiko iparraldeko Ituren eta Zubieta herrietan sorturiko euskal kulturako pertsonaia tradizionala da, joareak astinduz urtarrileko azken asteburuaren ondorengo astelehen eta asteartean inauterien heldueraren berri ematen duena. Batzuetan, euskal kulturako beste pertsonaia batekin nahasita, zanpantzar esaten diote joaldunari.

Joaldunak joarea jotzen, 2020ko Zubietako inauterietan.

Joareak, arranak edo bulunbak, baserrietako abereak hiltzen zituzten basapiztiak uxatzeko erabiltzen zituzten, baita, ustez, espiritu gaiztoak uxatzeko ere.

Izena

Pertsonaiaren izen zabalduena joaldun izanik ere, beste zenbait izen erabiltzen dira: kaldurro, ttuntturro, txantxurro eta abar.^[1] Tunturro, berez, joaldunek eta inauterietako beste pertsonaia batzuek daramaten txano konikoaren izena da.

Zanpantzar

Azken urteotan, zanpantzar izena ere zabaldu da hedabideetan, joaldunei esateko, nahiz eta erabilera hori okerra den eta Ituren edo Zubietako inork horrela deitzen ez dien.^[2] Ituren, Aurtitz eta Zubietako joaldun taldeen izenean, joaldun hitza erabiltzen dute beti; handik kanpora, ordea, hainbat taldek, izena nahasita, zanpantzar deritze beren buruari.^[3]^[4]

Izan ere, zanpantzar (iraganean, zanpantzart, sanpantzar edota japantzar ere bai) izenaren esanahiak beste batzuk dira:^[5]^[1]

Lastoz edo iratzez beteriko panpinatzarra, inauterietarako egina, eta azken egunean epaitu, kondenatu eta errea. Beste urte sasoi batzuetan ere egiten da zenbait tokitan. Betiere, garbikuntza erritua dakar berekin: gaitzak erretzen dira panpinarekin batera.
Inauteriak eta, zehatzago, inaute-asteartea edota hausterre-eguna.

Egungo ohitura

Puskak biltzen Ituren barrena (2020)

Joaldunak, Ituren herrian zehar (2007)

Gaur egun, joaldunek binakako errenkadan jarrita dantza-taldea osatzen dute, eta aldi berean eragiten diete beren joareei, soinu erritmiko eta jarraitu bat sortuz. Erritmoa berak joaldunen jatorria ezberdintzeko balio du, Ituren eta zubietakoek erritmo bakoitian jotzen dituzte joareak (talan-talan-talan...) eta Aurtizkoek erritmo bikoitian (talantan-talantan-talantan...).

Aurtitz eta Iturenen aurreneko ilaran doan joaldun batek, eta Zubietan artzainez jantzitako pertsonai batek adar bat jotzen du oihuez jarraituta, erritmoa ezartzen du horrek. Iturengo joaldunek hartza eramaten dute joaldun segidari jarraituz, kate batez lotua, erritmoa jarraitzen dituena eta tarteka alboetako mozorro eta herritarren gainera jauzi egiten duena.

Uste da erritu honek gizarteak naturarekin zuen atxikimendua islatzen duela, espiritu txarrak edo izurriteak uxatzen saiatzen direla, eta Ama Lurra goraipatzen dutela.

Inauteriak

Ituren eta Zubietako inauterien egitarauan rol garrantzitsua jokatzen dute joaldunek. Izan ere, urtarrileko azken asteburuaren osteko astelehen eta asteartean bi herrien arteko 3 kilometroak ibiltzen dituzte, eguerdi aldera.

Astelehenetan Zubietakoen txanda izaten da, eta Aurtitz auzokoek ongi etorria egin eta elkarrekin Latsagara joaten dira Zubizburu zubia pasa eta Iturengo joaldunekin elkartu arte. Hauek elkarrekin Ituren zeharkatzen dute eta herriko plazan amaitu. Asteartean, alderantziz gertatzen da, eta Iturengo eta Aurtizko joaldunek Zubietarainoko bidea egiten dute modu bertsuan.

Beste jai batzuk

Euskal Herriko Joaldun Eguna (2022)

Errobiko joalduna euskarazko murgiltze-ereduaren aldeko manifestazio batean (2021-05-29)

Zubietako joaldunek gogoratu eta kontatzen duten moduan, 1971an Errenteriako Madalena jaietara egin zuten lehen irteera, uztailaren 25ean zehazki, bertako Ereintza kultur elkarteak deituta, eta ordutik urtero joan dira bertara.^[6] Lehen irteera haren ondoren beste toki eta jai askotan egin dute dantza eta erakustaldia hiru joaldun taldeek.

Azken urteotan, herri aunitzetan zabaldu izan dira joaldun taldeak, eta besta zein ekitaldi askotan sartzen dira joaldunak egitarauetan. esate baterako, Errobiko joaldunak taldea. Esanahi zehatzik gabeko erakustaldiak izan ohi dira, batzuetan ekitaldi erreibindikatiboetan ere parte hartzen dute, eta errenkadan ibilbide bat egin ohi dute. Euskal Herriko talde ezberdinen arteko topaketa egun bat ospatzen da, Joaldun Eguna, urtero talde antolatzailea aldatzen delarik. ^[7]^[8]

2023. urtean Sopelan (Bizkaia) ospatuko da jai egun hau, Meñakoz Kultur Elkartearen 20. urteurrenarekin bat eginez.^[9]

Bestalde, Iturengo udalerrian ere urtero irailaren erdialdean Joaldunaren Eguna ospatzen da.

Jantzia

Nahiz eta azken urteotan sortu diren joaldun taldeek beren jantziak garatu izan dituzten, Ituren eta Zubietako jantziak jotzen dira jatorrizkotzat. Bi herrietan tankerako janzkera daramate:

Buruan tunturroa, koloredun zinta eta lumekin.
Lepoan zapi gorrixka Ituren eta Aurtitzen, txikiagoa eta lauki urdinezkoa Zubietan.
Soinean Iturenen ardi larruz estalitako atorra, txaleko eran, eta Zubietan ator zuria soilik.
Bizkarraldean, gerrian, bi joare lotzen dituzte; Iturenen, gainera, beste bi joare txiki ere bai bizkarrean.
Azpikogona zuri bat, galtza urdinen gainetik.
Isipua eskuineko eskuan, zaldi buztaneko ilez egina.

Antzekotasunak

Joaldunak Euskal Herriko pertsonaiatzat hartzen dira baina Europa osoan aurki daitezke antzeko kasuak. Adibidez, Kantabrian eta Asturiasen Zamarraco eta Zamarro daude, Almiuretan (Guadalajara) Botarga eta Mascaritak, Bulgariako Perni herrian ere joaldun antzeko batzuk daude, Sardiniako Mamuthones... eta abar^[10].