Wikipedia

Eskubide zibilen mugimendua

XX. mendean sortutako mugimenduak

Eskubide zibilen aldeko mugimendua esamoldeak, historikoki, 1954tik 1980ra bitarteko gutxi gorabeherako aldian mundu osoan garatutako gizarte-jardueren multzo zabal bati egiten dio erreferentzia. Jarduera horiek oinarrizko eskubide zibil jakin batzuk eskatzera eta sustatzera bideratu ziren, batez ere, herritar guztiek legearen aurrean duten berdintasunarena.

Martin Luther King eta eskubide zibilen aldeko beste lider batzuk Abraham Lincolnen estatuaren aurrean, 1963ko abuztuaren 28an.
Austin Currie irlandarra.

Prozesuak ezarritako boterearen aurrean herri matxinada kasu ugari agertzea eragin zuen. Prozesua luzea, konplexua eta gatazkatsua izan zen hainbat herrialdetan, eta lortutako emaitzak ezberdinak izan ziren. Eskubide zibilen aldeko mugimenduaren adierazpen ezagunena, eta askotan horren sinonimo gisa erabiltzen dena, beltzen eta zurien arteko berdintasuna eskatzeko eta eskuratzeko prozesua izan zen Ameriketako Estatu Batuetan.[1][2] Baina ez zen bakarra izan. Eskubide zibilen aldeko beste mugimendu sozial askoren helburu nagusia pertsona guztien eskubideak legeak berdin babestea eta bermatzea zen. Horien artean daude gutxiengoen eskubideak, emakumeen eskubideak, ezgaituen eskubideak, LGBT eskubideak. Euskal Herrian ere horrelako mugimenduak ezagutu dira.[3]

Ipar Irlandan aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Ipar Irlandako gatazka »
 
Bloody Sunday gograrazteko murala Ipar Irlandan.

Ipar Irlanda hamarkada askotan indarkeriaren lekuko izan den Erresuma Batuko lurraldea da. Gertatutakoak Troubles (Arazoak) (ingelesez The Troubles, eufemistikoki) izenez ezagutzen dira, britainiar gehiengoaren (unionista, protestantea) eta irlandar gutxiengoaren (nazionalista, katolikoa) arteko tentsioetatik eratorria, 1920an Irlandaren zatiketaren ostean. Urtetan katolikoen gutxiengoak bazterketa handia ezagutu du eta hori izan zen The Toubles horien jatorria. Testuinguru horretan eskubide zibilen mugimendu indartsua sortu zen.

Ipar Irlandako eskubide zibilen aldeko borroka Dungannoneko aktibistengandik zetorren, Austin Currie buru, komunitate katolikoko kideek etxebizitza publikorako sarbidea berdintasunaren alde borrokatu zutenetik. Barne-arazo hau ez litzateke eskubide zibilen aurkako borroka bihurtuko, Ipar Irlandako tokiko gobernuen sufragioa izateko baldintza bat izan ez balitz familia-buru erregistratua izatea, eta hortik etxearen garrantzia.

1964ko urtarrilan, Belfasten, Gizarte Justiziaren aldeko kanpaina (CSJ) abiatu zen.[4] Helburu nagusiak etxebizitzea duinagoak lortzea eta lanaren araberako bazterketarekin amaitzea ziren. CSJk komunitate katolikoari agindu zion bere oihuak entzungo zirela. Erronka bota zioten gobernuari, eta agindu zuten kasua Estrasburgoko Europako Kontseiluko Giza Eskubideen Batzordera eta Nazio Batuetara eramango zutela.[5] Ondoren, Ipar Irlandako eskubide zibilen aldeko borroka eskala handiko mugimendu bihurtu zen, eta Ipar Irlandako Eskubide Zibilen Elkartean gorpuztu zen, ingelesez Northern Ireland Civil Rights Association, NICRA. NICRAk hirurogeiko hamarkadaren amaieran eta hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran egin zuen kanpaina, AEBetako eskubide zibilen mugimenduaren ereduari kontzienteki jarraituz eta erresistentzia zibileko antzeko metodoak erabiliz. NICRAk martxak eta protestak antolatu zituen eskubideen berdintasuna eta diskriminazioaren amaiera eskatzeko.

Bost ziren NICRAren hasierako eskaerak:

  • pertsona bat, boto bat
  • etxebizitzako diskriminazioaren amaiera
  • tokiko gobernuan diskriminazioarekin amaitzea
  • boto katolikoaren eragina mugatzen zuen barrutietako mugen manipulazioaren amaiera
  • Ulster Special Constabulary erakundea desegitea; poliziaren erreserba protestantea zen hau eta sektariotzat hartua zen.

Ipar Irlanda osoko eskubide zibilen aldeko ekintzaileek berehala abiatu zuten erresistentzia zibileko kanpaina bat. Lealisten oposizioa, Royal Ulster Constabulary (RUC), Ipar Irlandako poliziaren laguntzarekin, gogorra izan zen. Garai hartan, RUC %90 baino gehiago protestantea zen. Indarkeria areagotu egin zen, eta, horren ondorioz, komunitate katolikoan Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikazalea (IRA) sortu zen. Talde horrek 1920ko hamarkadan gertatutako Independentzia Gerra eta Gerra Zibila gogora ekartzen zituen, Ipar Irlandan britainiarren nagusitasunarekin amaitzeko indarkeria kanpaina bat abiarazi baitzuten. Paramilitar lealistek indarkeriazko defentsa-kanpaina batekin kontraeraso zuten, eta gobernu britainiarrak IRAko ustezko kideak epaiketarik gabe barneratzeko politikarekin erantzun zuen. 300 pertsona baino gehiagoko barneratzeak urte batzuk iraun zuen. Britainiar indarrek barneratutako gehienak katolikoak ziren.

IRAk errepublikarrak animatu zituen eskubide zibilen aldeko mugimenduarekin bat egitera, baina ez zuen inoiz NICRA kontrolatu. Ipar Irlandako Eskubide Zibilen Elkarteak katolikoenganako diskriminazioaren amaieraren alde borrokatu zuen eta ez zuen Estatuaren legitimitatearen gaineko iritzirik eman.[6]

Ipar Irlandako prozesuko gertaera garrantzitsuenetako bat Derryn gertatu zen: harekin gatazka desobedientzia zibil baketsutik gatazka armatura igaro zen. Bogsideko gudua abuztuaren 12an hasi zen, Apprentice Boysen desfile bat, agindu protestante bat, Waterloo Placetik igaro zenean, non jendetza handia bildu zen William Streeteko bokalean, Bogside ertzean. Liskarrak izan ziren protestanteen eta katolikoen artean. Indarkeria areagotu egin zen eta barrikadak altxatu ziren. Barruti hau Free Derry bezala aldarrikatuz, Bogsidersek RUCi aurre egin zioten egunetan harriak eta molotov koktelak erabiliz. Britainiar gobernuak, azkenean, RUC erretiratu zuen eta Britainiar Armadarekin ordezkatu zuen, Bogsiden gotortutako katolikoen jendetza desegin zuena.[7] 1972ko urtarrilaren 30eko Igande Odoltsua, Derryn, eskubide zibilen aldeko mugimenduaren inflexio-puntutzat hartzen dute historialariek. Barneratzearen aurka protesta egiten ari ziren armarik gabeko hamalau manifestari katoliko hil zituzten armada britainiarreko Paraxutisten Erregimentuko soldaduek. Ondoren hamarkadak iraun zuen gatazka ireki zen.[7]

Quebeceko Iraultza Lasaia aldatu

1960ko hamarkadak aldaketa politiko eta sozial biziak ekarri zituen Quebeceko Kanadako probintzian, Jean Lesage lehen ministro liberala hautatu zen Maurice Duplessis hil ondoren, bere gobernua usteltzat jo baitzuen. Aldaketa horien artean, hezkuntza- eta osasun-sistemen sekularizazioa izan zen, Eliza Katoliko Erromatarrak oso kontrolatuta zeudenak, Duplessis-en eta haren ustezko ustelkeriaren laguntzak Quebectar asko haserretu baitzituen. Gobernu liberalaren politikak Quebeci autonomia ekonomiko handiagoa ematea ere izan zuen helburu, hala nola, Hydro-Québec nazionalizatu eta probintziako meatzaritza, basogintza, siderurgia eta petrolio industrietarako enpresa publikoak sortzea. Beste aldaketa batzuen artean, Régie des Rentes du Québec (Quebec Pentsio Plana) eta sindikalizazioa erraztu eta langileei greba eskubidea ematen zieten lan kode berriak sortu ziren.

Iraultza Lasaiaren aldaketa ekonomiko eta sozialek bizia eman zioten Quebeceko burujabetza mugimenduari, gero eta kebetar gehiagok kulturalki bereizten baitzuten Kanadako gainerako herrialdeetatik. Parti Québécois segregazionista 1968an eratu zen eta Quebeceko hauteskunde orokorrak irabazi zituen 1976an. Probintziako frantsesa negozio-hizkuntza gisa jasotzeko xedea zuen legedia ezarri zuten, eta, aldiz, seinaleetan ingelesaren erabilera polemikoki mugatu zuten eta ikasleen hautagarritasuna mugatu zuten.

Frantziako Kanadako nazionalismoaren adar erradikal batek Front de Libération du Québec (FLQ) sortu zuen, 1963az geroztik biolentzia Quebec nazio burujabe bihurtzeko erabili zuena. 1970eko urrian, urte hasieran bertako kide batzuen atxiloketari erantzunez, FLQk James Cross diplomazialari britainiarra eta Pierre Laporte Quebeceko Lan ministroa bahitu zituen, geroago hil zituztenak. Orduko Kanadako lehen ministro Pierre Elliott Trudeau frantziar kanadarrak Gerra Neurrien Legea aldarrikatu zuen, lege martziala aldarrikatu zuen Quebecen eta urte amaierarako bahitzaileak atxilotu zituen.[8] 1970eko urriko gertaerek indarkeriaren aurkako laguntza bultzatu zuten Quebecen subiranotasunaren aldeko ahaleginetan eta autonomia eta independentzia handiagoa lortzeko bide politikoaren aldeko mugimendua nabarmendu zuten, Quebecois Alderdi subiranistaren laguntza barne, zeina lurraldeko gobernua osatu zuenean, 1976an.[9]

Eskubide zibilen aldeko mugimenduak Estatu Batuetan aldatu

 
Washingtoneko martxan bildutako jendetzaren ikuspegi bat.

Afroamerikarren bazterketaren aurkako mugimendua aldatu

1954 urtetik 1968 urtera bitartean gauzaturiko afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua Estatu Batuetan izandako gizarte mugimendu eraldatzaile zenbaiten multzoa izan zen, helburu gisa zeukatenak hasieran afro-amerikarrek pairatzen zuten arraza-diskriminazioa legez kanpo uztea eta Estatu Batuen Hegoaldeko estatuetan boto-eskubidea berrezartzea. Denborarekin beste gutxiengoen defentsan ere aritu zen mugimendua.

1890aren ondoren, Jim Crow legeak, eskubide-gabetzeak eta bigarren mailako hiritartasunak afroamerikarren herritartasun-eskubideak hondatu zituzten, bereziki hegoaldean. Hiru alderdi nagusi izan ziren:

  • Arraza-segregazioa – Plessy auzian Estatu Batuetako Auzitegi Gorenak 1896an Fergusonen aurka hartutako erabakiak abalatua–.
  • Hegoaldeko gobernuen lege-agindua, hegoaldeko estatuetan boto-emaileak ezabatuz.
  • Afroamerikarren aurkako arraza-indarkeria, indarkeria masiboko ekintza pribatuak, gobernu-agintariek eragotzi gabe.

Arraza-bereizkeria AEB osoan zegoen arren, hegoaldeko estatuetan afroamerikarrei zuzendutako legeen, diskriminazio-egintza publiko eta pribatuen, aukera ekonomiko marjinalen eta indarkeriaren konbinazioa Jim Crowren legeak bezala ezagutu ziren.[10]

1955. urtea baino lehen, hainbat estrategia erabili ziren gauzen egoera horren aurka. Azpimarratzekoak dira National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) erakundearen (Koloredun Pertsonen Aurrerabiderako Elkarte Nazionala) presio-saiakerak. Ahalegin hauek Estatu Batuetako Eskubide Zibilen aldeko lehen Mugimenduaren zigilu bereizgarria izan ziren, 1896tik 1954ra. Hala ere, 1955ean, gobernu federal eta estatalen desegregazioa eta zurien "erresistentzia masiboa" aplikatzeko ikuspegi mailakatuek beltzak zapuztu zituzten. Buruzagi beltzek ekintza zuzeneko eta indarkeriarik gabeko estrategia konbinatu bat hartu zuten, batzuetan indarkeriarik gabeko erresistentzia eta desobedientzia zibila ekarri zituena.

Eskubide Zibilen aldeko Mugimenduaren funtsezko gertaera bat Washingtongo Enpleguaren eta Askatasunaren aldeko Martxa izan zen, 1963ko abuztuan. Martin Luther King Jr.-en "Amets bat dut" diskurtsoagatik gogoratzen da batez ere. Hitzaldi horretan, diskurtsoa testu nazional bihurtu zen, eta antolatzaileek martxa aurrera ateratzeko izan zituzten arazoak eklipsatu zituen.

Txikanoen aldeko mugimendua aldatu

 
Txikanoen mugimenduak poliziaren basakeria salatu zuen.

Mugimendu Txikanoa eskubide zibilen aldarrikapenaren urteetan gertatu zen, oro har ideia nazionalista baten inguruan mexikar-amerikarren ahalduntze politikoa eta gizarteratzea bilatzen zituen urteetan. Mugimendu txikanoa 1960ko hamarkadan loratu zen, eta AEBko hainbat eskualdetan 1970eko hamarkadaren amaierara arte egon zen aktibo. Mugimenduak bere sustraiak zituen eskubide zibilen aldeko borroketan; horri garaiko kultura- eta belaunaldi-politika gehitu zitzaion. Mugimenduko lehen heroiek - Rodolfo Gonzales Denverren eta Reies Tijerina Mexiko Berrian - historia mexikar-amerikarraren zati handi bat ilundu zuten aurreko ehun eta hogeita bost urteetako kontakizun historikoa hartu zuten. Gonzalesek eta Tijerinak Ameriketako Estatu Batuetako gobernuak Guadalupe Hidalgoko Itunean egindako promesak betetzean izandako porrota identifikatzen zuen nazionalismoa besarkatu zuten. Kontakizun horretan, mexikar-amerikarrak herri konkistatu bat ziren, jaiotza-eskubidea eta kultura-oinordetza erreklamatzea besterik behar ez zuena, gerora Aztlan bezala ezagutuko zen nazio berri baten zati gisa.

Iraganeko bertsio horrek ez zuen kontuan hartzen Estatu Batuetara emigratu zuten mexikarren historia. 1960ko hamarkadan Estatu Batuetan agiririk gabeko etorkinen eskubideei ere arreta gutxi eskaini zitzaien, baina hori ez da harritzekoa, immigrazioak ez baitzuen gerora hartu zuen garrantzi politikoa. Hamarkada bat geroago, Kaliforniako Bert Corona bezalako aktibistek paperik gabeko langileen eskubideak besarkatu zituzten eta mugimendua zabaltzen lagundu zuten beren arazoak sartzeko.

1960ko hamarkadan ekintzaile gehienak mexikar-amerikarrek aurre egin behar zieten arazo hurbilenetan zentratu ziren: hezkuntza- eta lan-aukeren desberdintasunean, eskubide politikoen gabezian eta poliziaren basakerian. 1960ko hamarkadaren amaierako euforia egunetan, ikasle mugimendua mundu osoan aktibo zegoenean, mugimendu txikanoak ekintza espontaneoak egin zituen, hala nola Denverreko eta East Los Angeleseko bigarren hezkuntzako ikasleen geldialdi masiboak, 1968an, eta Moratoria Chicana Los Ángelesen 1970ean.

Mugimendua bereziki indartsua izan zen unibertsitate mailan, non ekintzaileek MEChA eratu zuten, Aztlango Ikasle Mugimendu Chicanoa, ikasketa txikanoen programak eta agenda etno-nazionalista orokortua sustatzen zituena.[11][12]

Beste mugarria eskubide zibilei buruzko legedia izan zen. Nahiz eta John Kennedy presidenteak eskubide zibilei buruzko legedi bat proposatu zuen, eta Estatu Batuen iparraldeko kongresukideen babesa izan, Estatu Batuen Hegoaldeko senatariek legearen izapidetzea blokeatu zuten, legearen bozketa atzeratu edo bertan behera uzteko maniobren bitartez. Hala ere, Lyndon Johnson presidenteak azkenean lortu zuen legeak bere izapideak amaitzea Kongresuan, eta 1964ko uztailaren 2an Johnson presidenteak 1964ko Eskubide Zibilei buruzko Legea sinatu zuen, zeinak "arrazan, kolorean, erlijioan edo jatorri nazionalean" oinarrituriko diskriminazioa debekatzen baitzuen enplegu-prozeduretan eta instalazio publikoetan. Legeak Estatu Batuetako Fiskal Nagusiari baimena ematen zion legea aplikarazteko demandak aurkezteko. Halaber, lege berri horrek deuseztatu egin zituen bereizkeria inposatzen zuten estatu- eta udalerri-mailetako arauak.

Amerikako Mugimendu Indigena aldatu

 
Seattlen (Washington) estatubatuar indiarren protesta.

Eserialdi baketsuak ohiko protesta-taktika ziren garai batean, Ameriketako Mugimendu Indiarraren (American Indian Movement AIM) ekintzak oso bortitzak izan ziren hasieran. Bazirudien batzuk protesta-bileren bat-bateko emaitza zirela, baina beste batzuek instalazio publikoak armaz hartzea barne hartzen zuten. 1969ko Alcatraz uhartearen okupazioa, eskuarki AIMrekin lotzen den arren, gertaera erakundearen aurrekoa da, baina hura AIM eratzeko katalizatzaile bat izan zen. 1970ean, AIMk jabetza abandonatu bat okupatu zuen Minneapolisetik gertu dagoen Itsas Aireko Estazioan. 1971ko uztailean, Winter urtegia hartzen lagundu zuen, Lac Courte Oreilles eta Wisconsin. Ekintzaileek 1972ko azaroan Washingtongo Indigenen Gaietarako Bulegoa hartu zutenean, eraikina arpilatu eta, ondorioz, 24 pertsona atxilotu zituzten. Ekintzaileek Custer Countyko (Hego Dakota) auzitegiak okupatu zituzten 1973an, baina poliziak okupazioa zapuztu zuen matxinada baten ondoren. 1973an, ekintzaileek eta indar militarrek aurre egin zioten Wounded Kneeren okupazioaren gertakariari (ez nahastu Wounded Kneeko 1890eko sarraskiarekin). Borrokak 71 egun iraun zuen, eta bi gizon hil ziren indarkeriaren ondorioz.[13]

Emakumeen aldeko mugimenduak aldatu

 
Washingtonen egindako emakumeen aldeko martxa 1970ean.

Lehen olatuko feminismoari lotutako aldia eskubide absolutuetan oinarritu zen, hala nola sufragio femeninoan (emakumeak bozkatzeko eskubidea lortzera eraman zituena XX. mendearen hasieran), baina Bigarren olatuko feminismoaren garaia hainbat gaiz arduratu zen, hala nola jarrera sozialen aldaketaz eta berdintasun ekonomikoaz, ugalketakoaz eta hezkuntzakoaz (amatasunaz gain karrerak izateko gaitasuna barne, edo seme-alabarik ez izatea aukeratzeko eskubidea barne) generoen artean, eta gutxiengo femeninoen eskubideei heldu zien. Mugimendu feminista berriak, 1963tik 1982ra bitartekoak, berdintasun ekonomikoa, maila guztietako botere politikoa, berdintasun profesionala, ugalketa-askatasunak, familiarekin izandako arazoak, hezkuntza-berdintasuna, sexualitatea eta beste hainbat gai aztertu zituen.[14]

Pragako Udaberria aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Pragako Udaberria »

Pragako Udaberria Gerra Hotzaren garaian Txekoslovakian erreforma eta liberalizazio politikoa lortzeko saiakera baketsua izan zen. Alexander Dubceken gidaritzapean, 1968ko urtarrilaren 5ean hasi eta abuztuae 20ean amaitu zen, herrialdea SESBak eta haren aliatuek inbaditu zutenean, Varsoviako Itunean adostutakoari esker.[15][16]

Alexander Dubcekek Txekoslovakiaren autonomia areagotu eta erreforma ekonomiko eta sozial batzuk egin nahi zituen. Gainera, askatasunak ere eman nahi zizkien herritarrei, esaterako adierazpen askatasuna, prentsa askatasuna eta mugikortasun askatasuna. Dubceckek “giza aurpegiko sozialismoa” deritzona lortu nahi zuen, hau da, demokratizazio eta askatasun politiko maila jakin batzuk ezartzea, baina benetako boterea Alderdi Komunistak mantenduta.

Azkenik, 1968ko abuztuaren 20ko gauean, Varsoviako Ituneko lau herrialdetako armadek (Sobietar Batasuna, Bulgaria, Polonia eta Hungaria) Txekoslovakiako Errepublika Sozialista inbaditu zuten, aurreko egoerra berrezarriz.[17]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Aldon D. Morris. The Origins of the Civil Rights Movement: Black Communities Organizing for Change (1986) 354 or., ISBN 0029221307, ISBN 978-0029221303
  2. ↑ Hourly History. Civil Rights Movement: A History from Beginning to End (2021) 62 or., ISBN 979-8537915942
  3. ↑ https://lizarrakogaztetxea.wordpress.com/2010/12/09/badator-euskal-herriko-eskubide-zibilen-aldeko-mugimendua/
  4. ↑ O'Dochartaigh, Niall. From Civil Rights to Armalites: Derry and the Birth of the Irish Troubles (Cork: Cork University Press, 1997), 1-18 eta 111-152.
  5. ↑ Dooley, Brian. "Second Class Citizens", Black and Green: The Fight for Civil Rights in Northern Ireland and Black America. (Londres:Pluto Press, 1998), 28-48.
  6. ↑ Dooley, Brian. "Second Class Citizens", Black and Green: The Fight for Civil Rights in Northern Ireland and Black America. (Londres:Pluto Press, 1998), 28-48
  7. ↑ a b O'Dochartaigh, Niall. From Civil Rights to Armalites: Derry and the Birth of the Irish Troubles (Cork: Cork University Press, 1997), 1-18 y 111-152.
  8. ↑ http://faculty.marianopolis.edu/c.belanger/quebechistory/chronos/october.htm
  9. ↑ Fournier, Louis. FLQ: Anatomy of an Underground Movement, 256. or.
  10. ↑ https://www.nytimes.com/1892/12/21/archives/republican-hopes-shattered-he-will-be-professor-harrison.html?scp=1&sq=jim+crow+December+21%2C+1892&st=p
  11. ↑ http://depts.washington.edu/civilr/Chicanomovement_part1.htm
  12. ↑ https://revolutionaryfrontlines.wordpress.com/2010/03/26/30-years-after-the-chicano-moratorium/
  13. ↑ https://www.britannica.com/topic/American-Indian-Movement
  14. ↑ Paul N. Smith; Feminism and the Third Republic: Women's Political and Civil Rights in France, 1918-1940 Clarendon Press, 1996
  15. ↑ Saila, Kultur. (2011-07-18). «Pragako Udaberria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
  16. ↑ Santxo, Joseba et al. (2015). “Gerra hotza”, Joseba Santxo et al. Mundu Garaikidearen Historia. Bilbo: Zubia Santillana. (272-289).
  17. ↑ Bezunartea, Mª Josefa et al. (1968). Checoslovaquia Invadida. Zalla: Gran Enciclopedia Vasca.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eskubide_zibilen_mugimendua&oldid=9391484"(e)tik eskuratuta