Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak

Ipar Euskal Herria, oro har, ez zen azaldu [[Antzinako Erregimena]]ren amaieraren aurka, baina desadostasuna zegoen antolaketa politiko eta administratibo berriarekin.<ref name=":1" /> Dena den, gerra piztu orduko, Iraultzaren aldeko herri-mugimendua sortu zen [[Garazi]] eta [[Baigorri]] aldean, muga babestea helburu zuena; izan ere, [[Arnegi]]-[[Aldude]]-[[Orreaga]] arteko muga finkatu berria zen, [[1785]]eko Elizondoko itunaren bitartez,<ref>{{erreferentzia| izena= Joan|abizena= Capdevilla i Subirana |url=http://www.ub.edu/gehc/pdf/Deslinde.pdf | izenburua =Historia del deslinde de la frontera hispano-francesa |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento, Gobierno de España, ub.edu}}</ref> eta jendea beldur zen “espainiarrek” (hots, [[baztan]]darrek eta [[erroibar]]tarrek) berenganatuko zituztela bertako oihan eta bazkalekuak. Horrenbestez, herritarrak [[Euskal Herriko Ehiztariak]] izeneko [[infanteria]] konpainietan antolatu ziren. Kapitainetako bat [[Jean Isidore Harizpe]] baigorriarra zen, gerra honen ondoren ere karrera militar arrakastatsua izan zuena.<ref name="manex">{{erreferentzia| izena= Manex|abizena= Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b | izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Jakin 51, 1989ko martxoa-apirila, 55-67. orrialdeak, jakin.eus}}</ref> [[Aldude|Aldudarrak]], berriz, aspalditik zeuden etsaiturik baigorriarrekin, Aldude mendiko bazkalekuak zirela-eta. Hortaz, gogo onez hartu zuten 1793ko espainiar okupazioa, eta herria Espainiako Koroari anexionatzeko eskatu zuten.<ref name="amis">{{erreferentzia| izena= Albert|abizena= Chabagno |url=http://www.amisvieillenavarre.fr/wp-content/uploads/2015/12/Les-Aldudes-ou-Pays-Quint.pdf | izenburua =Les Aldudes ou Pays-Quint en Basse-Navarre |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= amisvieillenavarre.fr}}</ref><ref name="hedatuz"></ref> [[Lapurdi]]n, muga ondoko herrietan batez ere, ez zuten berotasunik agertu gerraren alde; horren ondorioz, aristokraten eraginpean eta Iraultzaren aurka egotea egotzi zitzaien, eta errepresio gogorra jasan zuten.<ref name=":1" />

Gerra hasi zelarik, 9.000 soldadu zituen Mendebaldeko Pirinioetako frantziar armadak, [[infanteria]]ko 14 batailoi eta erdi, infanteria arineko batailoi bat, 18 konpainia aske, eta [[artilleria]]ko 15 konpainiatan antolaturik.<ref name="francemil"></ref> Ipar Euskal Herriko konpainia askerik garrantzitsuenak [[Euskal Herriko Ehiztariak]] izan ziren, 1793ko udaberrirako 10 baitziren, horietako zortzi [[Nafarroa Behere]]ko mugaldean hedatuak. Boluntarioz osaturik zeuden, eta hasieran muga zaintzea zuten eginbeharra.<ref name="hedatuz">{{erreferentzia| izena= Jean|abizena= Etcheverry-Ainchart |url=http://hedatuz.euskomedia.org/3206/1/08207216.pdf | izenburua =La Vallée de Baïgorri sous la Révolution |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Eusko Ikaskuntzaren VIII. Kongresua (8. 1954. Baiona, Uztaritze), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 2003, 207-216. orrialdeak, ISBN: 84-8419-932-0, hedatuz.euskomedia.org}}</ref><ref name="manex">{{erreferentzia| izena= Manex|abizena= Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b | izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Jakin 51, 1989ko martxoa-apirila, 55-67. orrialdeak, jakin.eus}}</ref> Ondoko hilabeteetan frantziar soldaduen kopurua emendatuz joan zen, Konbentzioak errekrutatze masiboa ({{lang-fr|Levée en masse}}) agindu baitzuen 1793ko abuztuan; horri esker, 1794an 60.000 gudari zituen Mendebaldeko Pirinioetako armadak.<ref name="balparda">{{erreferentzia| izena= Gregorio|abizena= Balparda |url=http://hedatuz.euskomedia.org/746/1/01715734.pdf | izenburua =Bosquejo histórico |sartze-data=2018-11-26 |argitaletxea= hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Buruzagitzan aldaketa franko izan zen; [[Joseph Servan|Servan]] (1793ko maiatza-uztaila), [[Jacques Léonard Muller|Muller]] (1793ko urria-1794ko abuztua) eta [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Moncey]] (1794ko iraila-1795eko urria) jeneralek iraun zuten gehien karguan.

Nafarroa Behereko mugari dagokionez, apirilaren amaieran espainiarren esku zeuden [[Baigorri-Ortzaize|Baigorri]] aldeko mendi lepo guztiak, Izpegitik [[Lindus]]eraino. Horiek horrela, frantziarrak ohartu ziren eremu osoa defendatzeko adinako indarrik ez zutela; beraz, maiatzaren 27an, [[Luzaide]] eta [[Aldude]]tik atera, eta atzerantz egin zuten [[Baigorri]] eta [[Garazi]]raino. Aldudarrek ongi hartu zuten espainiar okupazioa, eta haien ondoan borrokatu ziren ondoko hilabeteetan.<ref name="beaulac"></ref> Ventura Caroren ondorengo helburua [[Château-Pignongo gudua|Château-Pignon]] ([[Eiheralarre]]) izan zen; gotorleku estrategikoa zen, Garazi eta [[Orreaga]] arteko bidea zaintzen zuena. Frantziarren arreta desbideratzeko asmoz, [[Bankako kobre meategi eta burdinola|Bankako burdinola]] eta [[Arrolako Harria]] eraso zituzten espainiarrek ekainaren 3an; Arrolan, alabaina, suharki egin zieten aurre [[Jean Isidore Harizpe|Harizperen]] Euskal Herriko Ehiztariek. Hiru egun geroago, Caroren indarrek Château-Pignon hartzea lortu zuten, gerrako batailarik odoltsuenetako baten ondoren; hala ere, ez zioten onurarik atera garaipen horri, eta hilaren 18an gaztelutik erretiratu ziren.<ref name="hedatuz"></ref><ref name="beaulac"></ref>

File:Général_Jean_Isidore_Harispe.png|[[Jean Isidore Harizpe]], [[Euskal Herriko Ehiztariak]] gidatu zituen