Benandanti

Benandantiak, italieraz "ibiltari onak", XVI. eta XVII. mendeen artean Friuliko lurraldean zehar zabaldutako kultu Kristau landatar baten partaideak ziren. Haien oinarria lurraren emankortasuna bermatzea zen.

Italiar Penintsula 1600. urtean.

Benandantien oinarrizko helburua zorginen gaiztakerien aurka egitea zen, maiz Malandanti izena jasotzen zutenak. Honekin, Benandanti goitizenak beste zentzu bat hartzen zuen: "Ona egiten dutenak".

Benandantien tradizioak lehenengo aldiz eta sakonen aztertu zituen historialariak Carlo Ginzburg izan zen. Italiar historialariak geratzen ziren garaiko erregistroak ikertu zituen 1960ko hamarkadaren hasieran, "Gaueko guduak: sorginkeria eta nekazari-kultuak XVI. eta XVII. mendetan" liburuan aurrerago argitaratu zituenak. Ginzburgek egindako interpretapenaren ustez, Benandantiek "lurraren emankortasunarekiko kultua" jarraitzen zuten eta "uzten zein nekazal eremuaren emankortasunaren defendatzaile" gisa identifikatzen zuten bere burua. Are gehiago, haren ustez kultu honek osatzen zuen talde txiki bat soilik, europar tradizio aurrekristauan oinarritutako sinesmen talde handiagoaren barne, garaiarako nagusiki galduta. Antzekotasunak aurkitu zituen garai berean Livonian garatu zen gizotsoen sinesmenean.

Kultuaren jatorri Paganoa

Kultua Ipar-Erdialdeko Europatik garraiatutako tradizio paganoetan oinarritzen zen, germaniar zein eslaviar esparruetan zabaldu egin zirenak. (Hala nola Frau Holleren pertsonaia germaniar kasuan eta krasinikien sinesmena Dalmazia aldean, "Espirituaren borrokalariak"). Sinesmena Italiako Ipar-Ekialdeko lurraldetara iritsi egin zen, garaian nagusiki Habsburgotarren zein Veneziarren kontrolpean, eta Friulitik Vicenza, Verona, Istria eta Dalmaziara zabaldu egin zen. Ginzburgek sinesten du Benandantien kultu zehatza, aldaketa txikiekin, "Alsaziatik Hessenera eta Bavariatik Suitzara" zabaltzen zela.

Frau Holleren estatua, Frau-Holle-Teichetik hurbil. (Arreba Holleren putzua)

Kultuaren jatorri paganoa ikusi dezakegu baita 1600. urtetik aurrera aipatutako "Hildakoen Prozesioak" aztertzerako orduan. Hildakoen Prozesioak, dirudienez, hasiera bateko gaueko bateratzetatik garatutako sinesmen berri bat zen, non Kristautasunaren aurreko jainkosa batek, normalean Diana ala Holda (Diana jainkosa erromatarra eta Holda jainkosa germaniarra izanda, biek funtzio bera zeukaten.) Dianaren kultu "prozesionala" ez zen Benandantiek asmatutako zerbait, jada aurretik Italian hainbat kasu aurkitzen dira antzeko gertakizunei buruz. 899. urtean aurkitzen ditugu Prümeko Reginoren idatzietan, Diana ala Herodias jainkosa jarraituz, normalean emakumeak gauetan landetara ateratzen. 1310 urterako jainkosek bat egin zuten "Herodiana" izena hartu arte. Momentu honetan apaiz Kristauek Herodiana deabruarekin lotzen hasi ziren, bien aurka aldi berean egiteko. Ikusi daitekeenez, emaitza pobreak izan zuten sinesmenen aurka egiterako orduan. Posiblea da, baita, Diana eta prozesioen arteko lotura hasiera batean Elizak berak egin izanda, aurrerago barneratuta geratu arte, Sabina Magliocco historialariak proposatzen duen bezala.

Testuinguru sozio-erlijiosoa

Benandantien sinesmena zabaldu zen garaia, XVI. eta XVII. mendeak, errepresio erlijiosoaren zabalkundeaz markatutako garai bat izan zen. 1517an Martin Luterok argitaratutako tesien ostean, aurretik Mendebaldeko Europan egondako batasun erlijiosoa kolokan jarri egin zen. Katolizismoaren banatzearen ondorioz aurreko laxotasun eklesiastikoa alde batera utzi egin zen "etsai erlijiosoa-herejea" hurbilago zegoelako mendebaldeko monarkiengan baita Aita Santuarengan ere. Honengatik, hainbat mendez existitutako eliza lokala, apezpikuengatik aldenduta eta Aita Santuarengatik are gehiago banatuta, presio berria, oso handia, jaso zuen lurralde katolikoak ziren guneetan errituak amankomunean jartzeko. Gainera, Elizak "paganoak" uste zituen praktikak amaitzeko agindua eman zuen, tradizio kristaua sortu zenetik amalgamatu egin zirenak lurraldetan zehar. Benandantien gorakada testuinguru honetan erakusten du tradizio hauek ez zirela azkar desagertuko.

Superstizio, sinesmen edo kultu hauei Martín Gelabertó Vilagran historialariak hiru jatorri ezberdin eman zizkien: "diaboliko-sorgindarra" (diabólico-brujeril), "natural-paganotarra" (natural-pagano) eta Kristaua (Cristiano). Benandantien kultua, ondorioz, bigarren jatorria zeukala baieztatu daiteke, haren oinarrizko funtzioak tradizio pagano naturalean aurkitzen ditugulako. Benandantien gorenaldiaren testuinguruan Gelabertók beste hainbat adibide ematen ditu bere idatzietan sinesmen tradizionaletan oinarritutakoak, hala nola ekaitzak (eta barnean zeramaten sorginak) uxatzeko zaratak egitea, Espainian zehar oso zabalduta. Honekin, ikusten da aurretik aipatutako elizaren deszentralizazioa Erreformara arte, sinesmen hauen kontrolgabeko zabalpena zein Kristautasunaren aurreko sinesmenen biziraupena baimendu zuena.

Ezaugarriak eta garapena

Benandantiek kongregazio txikietan antolatu egin ziren herrixken inguruan, haien babesa bermatzeko sorginen zorigaitzengan. Ginzburgek aztertutako iturrietan deskribatzen da nola "Benandantiek gauetan ateratzen ziren herrietatik hurbil kokatutako belardietara eta, emakumeak zein gizonak, mihilu adarrekin eskuetan dantzak, jolasak etab. egiten zutela, haien ustez 'sorginak' uxatzeko. Jarraian herrietara igarotzen zuten ura edo ardoa 'sorgin' haietatik babesteko." Gertakizun hauek normalean ostegunetan gertatzen ziren. Benandantiek zin egiten zuten "sorginak" existitzen zirela, eta haiek haien aurka egiten zutela haien borroka erritualen bidez. Dirudienez, bere burua "sorgin" gisa identifikatzen zutenak bazeuden ere. Hala ere, 1575. urte inguruan Friuliko inkisidoreak aipatuko zuen bezala; Benandanti hauek ez zuten "ez deabruaren alde egiten (deabrua ez da aipatuta agertzen), ez da fedearen aurka egiten, ezta sakramentuen aurka ere." eta aske utzi zituen.

Benandantien errepresentazioa garaiko liburu batean.

Hala ere, 1580an beste inkisidore batek haien aurka gogor ekiten dio, "sekta diaboliko" gisa identifikatuz sorginekin izandako erlazioagatik. Aipatu beharra dago baita preso hartutako Benandanti batek sorginen izenak eman nahi izan ez zituela "ez etsai ez aldekoen aurka egin nahi zuelako." Honek inkisidorearen begietan Kristautasunaren aurkako garapen bat zen. Gainera, galdetutako beste Benandanti batzuek "aingeru gidari" baten figura aipatzen zuten, jainkoa ez zena baizik eta gizona. Honek jada erakusten zuen kultua eboluzionatu egin zuela zabaltzen ari zen bitartean. Aipatzen da baita nola, zabalkunde honetan, inkisidoreek hainbat partaide atxilotu zituela Friul osoan zehar denbora gutxian.

Benandantiak errekrutatzeko orduan, Carlo Ginzburgek errekrutatu guztiek "alkandorarekin" jaio zirela, hau da, mintz amniotikoaz babestuta, aipatzen du. Garaian mintz amniotikoa garrantzi magikoa zeukan arlo askotan, ez soilik Benandantientzat. Mintz amniotikoak, dirudienez, hainbat botere ezberdin ematen zien parte-hartzaileei, hala nola gauean ikusteko erraztasuna eta "animali-forma" lortzeko ahalmena, gizaki gorputza alde batera utzita gauetan zehar. Aipatzen du baita nola partaide berriek, 20 urte ingurukoak, mintz hura eraman behar dutela haien borroketara eta soilik hamar urtez borrokatu egon eta gero aske geratzen zirela.

Bere idatziaren hurrengo puntu batean Ginzburgek aipatzen du nola Inkisizioak harrapatutako Benandanti gehienek zigor nahiko malguak jaso zituztela, ala zigorrik ez kasu batzuetan. Historialariak ulertarazi nahi digu momentu honetan Inkisidoreek arazo larriagoak zituztela, hala nola Erreformaren aurka egitea, ondorioz, haiek "heresia pagano landatarra" gisa identifikatu zutena bigarren maila batean geratu egin zen. Guztiarekin ere, Benandantiak 1620rako, jada lurralde zabal batean zabaldurik eta nahiko ospe sozialarekin sorgin akusazioak egiten hasi ziren, aurreko "ez etsai ez aldekoen aurkatasuna" alde batera utziz. Dirudienez, Inkisidoreek ez zieten Benandantien salaketei kasu gehiegirik egin. Ezin dugu ahaztu Inkisidoreek beraiek Benandantiei ere "deabruaren aldekoak" eta "sorginak" deitu zietela kasu batzuetan. Oso zaila da zehaztea zein gradutan Benandantiek ere haien burua sorgin sinisten zuten ere. (Batzuen ustez haiek "sorgin onak" ziren, sorgin gaiztoen aurka borrokan.)

Benandantien amaiera eta ondarea

Ezin dugu zehaztu azken Benandantia noiz hil zen, baino badakigu 1640ko hamarkadan oraindik ere hainbat Benandanti bazeudela, oraindik ere Inkisizioaren begietan hereje gisa identifikatuta. Prozesuak garai hauetan normalean gartzelarekin amaitzen zuten; hala ere, aipatu behar da bahitutako Benandanti gehienek ez zirela bahituta haien sinesmenengatik baizik eta lapurtzeagatik edo antzeko krimen txikiengatik. Gainera, badakigu ohitura berdinak jarraitzen zituzten oraindik; ostegunetan zelaietara ateratzea eta "jainkoaren gurtza", baita Mintz Amniotikoaren erabilera ere. 1678ra, hala ere, Ginzburgek azken prozesu bat aipatzean, garaiko Inkisidoreen interes falta nabaritzen du, gertakizun lokal gisa identifikatuz. Honekin, suposatu dezakegu Benandantiek denboran aurrera ikuspegi txarra jaso zutela eta motelki desagertzen joan zirela, hala ere, aipatu bezala, ezin dugu zehaztu noiz guztiz desagertu ziren.

Benandantiak desagertu izan arren, haien izena denbora luzez mantendu egin zen, Italiako leku zehatzetan "Sorgin" hitzaren sinonimoa bihurtuz jarraitzaileen pertsekuzioen ondorioz.

Kanpo estekak

• Mircea Eliade Erlijio-sinesmen eta ideien historia III. Mahomatik erreformen garaira Paidós Orientalia. Itzulpena Jesus Valiente Mallaren eskutik. 1984. or. 294 eta hurrengoak. Google Books-ek eskaneatutako edizioa. 2011ko otsailean kontsultatua. (Gaztelaniaz).

• Datuak: Q2560905