Wikipedia

Kata Pejnović

partisano jugoslaviarra

Kata Pejnović (serbieraz zirilikoz: Ката Пејновић) –Smiljan, Kroaziako Erresuma, Austro-Hungariar Inperioa (egun, Kroaziako Errepublika), 1899ko martxoaren 23-Zagreb, Kroaziako Errepublika Sozialista, Jugoslaviako Errepublika Sozialista Federala (egun, Kroaziako Errepublika); 1966ko azaroaren 10- jugoslaviar komunista eta partisanoa izan zen. Kroaziako serbiar etniako familia batean jaioa, Jugoslaviako Emakumeen Fronte Antifaxista sortzearren ezagun egin zen eta Jugoslaviako Herriaren Heroi izendatua izan zen.

Kata Pejnović

Bizitza
JaiotzaSmiljan (en) Itzuli, 1899ko martxoaren 23a
HerrialdeaKroazia-Eslavoniako Erresuma
 Jugoslavia
HeriotzaZagreb, 1966ko azaroaren 10a (67 urte)
Hobiratze lekuaMirogoj
Hezkuntza
HizkuntzakKroaziera
Jarduerak
Jarduerakkomisario politikoa eta politikaria
Jasotako sariak
Graduapodpolkovnik (en) Itzuli

Gazte aroa aldatu

Kata Bogić (Ката Богић) izenez jaio zen Smiljan herrian (Nikola Tesla jaio zen herri berdinean), Kroaziako Krajina eskualdean –konkretuki Lika eskualdean-, serbiar etniako familia batean. Sei seme-alaba ziren guztira[1], beste iturri batzuen arabera, bederatzi izan baziren ere[2]. Aita, Dimitar, austrohungariar poliziako kide izan zen Donji Lapac herrian, eta gaixotu ostean, bere jaioterri Smiljanera itzuli eta erretiratu eta indemnizazioa kobratuta, baserritar lanean hasi zen[3][4]. Ama, Jelena, Donji Lapacekoa, jantzi-egilea eta jostuna zen, ofizioa berak bere buruari irakatsia[1]. Familian eskolarako dirurik ez zutela, 1911n, Lehen Hezkuntza egin ostean, eskola utzi eta lanean hasi zen, familia dirudunen etxeetan eta gerora, esne-salmentan[1]. Beste iturri batzuen arabera, amari lagundu zion –bere ahizpekin batera- jostun eta jantzigile lanetan[3][4][5][6][7].

Gazte zela ezkondu zen Pejnović abizeneko gizon batekin, eta berarengandik hartu zuen abizena. Gutxi ezagutzen dugu gizon horren gainean (Maja Brkljac̆ićen arabera, Kata Pejnovićek ez zuen gogoko bere bizitza pribatuaz hitz egitea eta saihestu egiten zituen hari egin beharreko erreferentziak), baina badakigu bost ume izan zituztela: bi alaba eta hiru seme[1][8].

Militantzian hasiera aldatu

Kata Pejnovićek, eskola utzi arren, irakurtzeko zaletasuna betidanik izan zuen eta besteen artean zaletasun hori zabaltzen saiatu zen[3][4][5][6][7][9]. 30eko hamarkadan pixkanaka erakunde politiko-kulturaletarantz hurbiltzen hasi zen. Irakurri zuen lehen liburu “elegantea”, bere arabera, Maksim Gorkiren Ama elaberria izan zen, eta horrek bere ezkerreko ideiak sakondu besterik ez zituen egin[1]. 30eko hamarkada horretan baserritarrentzako klub politiko kulturalen kide egin zen: Kroaziar Baserritarren Alderdiaren gertuko Seljačka sloga (Baserritarren Batasuna) zein Serbiar Alderdi Demokratikoaren gertuko Seljačko kolo (Baserritarren Zirkulua)[10] elkarteen kide egin zen[11].

1938ko apirilaren 10ean Alderdi Komunistako kide egin zen. Hala ere, zenbait iturriren arabera, 1936an hasi zen Gospić inguruko eskualdeko zelularekin kolaboratzen[11][12][13], besteak beste, boluntarioak Espainiara bidaltzeko lanetan[1]. Kata Pejnovićek bere esne-saltzaile lana baliotzen zuen Gospić hiritik herrietara material komunista banatzeko[3][4][5][6][7]. Pejnovićen arabera, Alderdi Komunistan batez ere bi interesgune izan zituen, alde batetik, Likako serbiarren eta kroaziarren arteko etnia-tentsioak murriztea eta bi herriak askapen amankomunera bideratzea; eta bigarrenik emakumeen alde lan egitera. Kata Pejnovićen ustez, emakumeen egoera okertu egin zen Likan eta Kroaziako baserriguneetan jabetza pribatua sartzearekin batera sexuen arteko parekidetasuna desagertu egin zen, beraz emakumeen askapenerako askapen soziala beharrezkoa zen eta sozial auzian borrokatu behar zen, ikuspuntu marxistak defendatzen zuen moduan, ikuspuntu feministak lehenesten zuen eskubide legal edo juridikoen arloan borrokatu baino[14]. 1940an, Kroaziar Alderdi Komunistaren Lika eskualderako komiteko kide aukeratu zuten[12][13].

Partisanoa aldatu

Guda hasieran ustashek Pejnovićen senarra eta hiru semeak hil zituzten[15], antza denez senarra torturatu egin zuten Pejnovićen ezkutalekuaren inguruko informazioa eman zezan. Hori zela eta Pejnović lepoko beltzaz jantzi zen horik aurrera[14]. Bai Jelena Batinićen zein Ivana Pantelićen arabera halako profila, genozidioaren biktimarena, “arketipikoa zen Emakumeen Fronte Antifaxistan eta partisanoekin bat egin zuten emakumeengan”[16].

Likako matxinada aldatu

Matxinadaren testuingurua aldatu

1941eko uztailaren 27an, egungo Kroaziako Krajinako Lika, Banija eta Kordun eskualdeetan, eta egungo Bosniako Krajinako (Bosanska Krajina), Bihać-Kulen Vakuf-Drvar eskualdean matxinada piztu zen ustashen aurka. Pejnovićek Likako matxinada prestatzen lagundu zuen, bai baserritarrak ustashekin bat ez egiteko konbentzituz eta bai partisanoentzat armak eta janaria lortuz[3][4][5][6][7][12][13].

Matxinada hau 1941ko lehen asteetan Kroaziako Estatu Independentean (NDHn) gertatu ziren beste matxinaden sorta baten barruan sar dezakegu: Sanski Mosteko Matxinada (maiatzean) edo Eki Herzegovinako Matxinada (ekain bukaeran). Lika-Krajinako Matxinadaren helburuak eta haien konposizio soziala ere nahiko antzekoak ziren: indar nagusia modu espontaneoan matxinatutako baserritarrak izan ziren, etnikoki serbiarrak, ustashen genozidioaren kontra altxatutakoak. 1941an Serbian eta Montenegron ez bezala, partisanoek eta txetnikek apenas zuten maila nazionaleko antolakuntzarik Kroaziako Estatu Independentearen peko lurretan 1941an. Hori dela eta, Serbiako eta Montenegroko matxinadetan ez bezala, NDHren peko lurretan batez ere “behetik piztutako” matxinadak izan ziren[17][oh 1].

Matxinada gertatu aurretik ustashek genozidiorako lehen neurriak hartu zituzten: apirilean lehen kontzentrazio eremua, “Danica”, sortu zuten Koprivnica hirian[18], apiril-maiatzean 400 bat serbiarren hilketa gertatu zen Bjelovarren[19][20], maiatz hasieran zirilikoa debekatua izan zen[21], maiatzaren 8an serbiarrak –eta judutarrak- Zagrebetik bota zituzten[21], maiatzean eta ekainean Bosanska Krajinan[22][23], Banijan[20][24], Kordunen[22][25] eta Likan[26] lehen hilketak masiboak gertatu izan ziren (Bihaćen, Blagajn, Glinan, Donji Lapacen eta abar)[17][21][27][28] eta serbiar populazioa jada ehundaka milaka kanporatua izaten ari zen[29]. Gainera, matxinada hasi baino pixka bat lehenago, uztailaren 23tik aurrera, beste garbiketa operazio bat izan zen Kordunen[30]. Bestetik kontzentrazio-eremuak (edo hilketa-eremuak) ere ezarri izan ziren: Gospićen, Jadovnon eta Pagen, masazko hilketarako konplexu bateratua sortu zen ekainean[21][31][32]. Milovan Žanić, Mile Budak edo Lovro Sušić bezalako buruzagi ustashek ekainean Kroaziako Krajina garbitzera deitzen zuten mitin publikoak ere oihukatu zituzten[21][33][34]. Uztailean Vjekoslav Luburić –gerora Jasenovaceko esterminio-eremuko zuzendaria- bera Lika eta Bosanska Krajina inguruetan ibili zen garbiketa etnikoarekin jarraituz[21][35].

Matxinadaren garapena eta estrategia ezberdinak aldatu

Honela, matxinada piztu zen uztailean NDHko aipatutako eskualdetan, hiru ezaugarrirekin: etnikoki serbiarra[36][37], konposizio sozialez landagunekoa eta programatikoki espontaneoa[38]. Haatik, 1941ko uztailean jada NDHk okupatutako lurretan ere, militante komunistak eta txetnikak agertu ziren matxinadari nolabaiteko norabide ideologiko bat eman nahian. Hala ere, horrek ez du esan nahi matxinadara bildutako gehienak matxinatzerakoan ildo ideologiko batean bildu zirenik, edo masazko izaera espontaneoa desagertu zenik (bestetik, bazegoen ezberdintasun bat: mugimendu partisanoaren ordezkariak matxinada gertatu aurretik gerturatu ziren gerora matxinatu ziren eskualdetara, ordezkari txetnikak ordea, matxinada hasi ostean gerturatu ziren[39][40][41][42][43][44]). Beraz, matxinatzeko arrazoi eta helburuak, matxino askorentzat, “tokikoak” eta “berehalakoak” ziren, adibidez, ustashen tropak botatzea, erresistentzia jartzea, mendeku hartzea, bizirautea edo gehienez “eskualdea askatzea”; Jugoslavia osorako askapen-programa bat (zeinak okupaziozko beste indarren kontra jotzea ere exijitzen zuen) baino gehiago[45][46][47]. Halako programa bat –aurrerakoia partisanoen kasuan, atzerakoia txetniken kasuan- ezarri nahi zuten antolakundeek –nahiz eta maiatzeko edo ekaineko matxinadetan baino indartsuago izan- masen espontaneismo hori gainditu edo etxekotu beharra zuten, askotan bi mugimenduok, matxinadaren zuendaritzaren burutzagatik lehiatuz, militanteak, komisarioak edo ordezkariak bidaliz –eta horrek mugimendu matxino espontaneoa bi mugimendu politiko antolatu eta elkarrekiko antagonikotan zatituz-[48][49][50][51]. Partisanoek nolabait, mugimendu matxinoak kroaziar eta musulman baserritarrekin Ardatz osoaren kontra bat egitea asmo zuten[52][53][54][55][56][57][58], bestetik, txetnikek mugimenduaren izaera “serbiarrari” eutsi nahi zioten, eta matxinada anti-Ardatza baino anti-ustasha soilik izatea nahi zuten, okupatzaileen aurkako borroka bigarren mailan utziz.  

Irailaren bukaeran, Alderdi Komunistako Komite Zentralak matxinoen unitate guztiei “partisano” deitzea agindu zien, “matxino” edo “gerrillari” bezalako denominazioak alde batera utziz[59]. Honek mugimendu partisanoaren barneko diziplina handitu zuen eta matxinada askapen-programa antifaxista batetara lerratzea lortu zuen; halaber, beste alde batetik, mugimenduaren barneko zatiketa handitu egin zuen, programa baten inguruan definitzea eskatzen ziolarik[60]. Txetnik mugimendua, ordea nahiko desantolatuagoa izan zen, krajinetako unitateen eta zentruaren artean oso kontaktu txikia zegoelarik[61]. Beraz, nolabait eskualde hauek, erresistentzia mugimenduan arteko dialektikari dagokionez, partisanoen esku geratu ziren: txetnikak baino gehiago ziren Likan eta Bosanska Krajinan[62], eta gainera Kordun eta Banijan apenas zegoen txetnikik[63].

Matxinoen arteko beste eztabaida puntu bat italiar okupatzaileekin izan beharreko harremanak izan ziren. Izan ere, zenbait matxinok, italiarren “Okupazio zonaldea” handitzea ez zuten guztiz gaizki ikusten, horrek ustashak gune horietatik kanporatzea ekar zezakeenaren itxaropenez –horrek esan nahi zuenarekin, hau da, jazarpenak gelditzea, askorentzat bizirik jarraitzea eta agian lurra berreskuratzeko aukera-[64]. Halako estrategia –nolabait baserritar batzuek babestu eta are bultzatu zezaketena, “epe laburreko helburuak”, jazarpenak gelditzea eta nolabaiteko askatasun pertsonalak berreskuratzea, betetzen zituena- batez ere txetnikek defendatzen zuten[65], “serbiar herria defendatzeko” balio zuelakoan[66]. Ez dago hain argi itun horiek Txetnik Mugimenduaren zuzendaritza nagusiak[67] epe luzerako estrategia gisa ikusten ote zituen edo une batetarako sueten gisa, zenbat eta lehenago kendu beharreko zama gisa ikusten ote zituen, baina egia da eskualde hauetako buruzagi txetnikek ondo ikusi zituztela[68]. Bestetik, nahiz eta partisanoen mugimendua italiarren kontrakoa izan (euren programan ustashen kontrako borrokaz gain “Okupatzaile denen aurkako borroka” agertzen zen[69][70]) zenbait unitate partisanok ere italiar kolaborazioa edo neutralitatea bilatu zuten[71][72][73]; baina ez ordea txetnikek egin bezala modu sistematikoan eta hedatuan.

Matxinada honek, lehenengo asteetan, 3000-4000 kilometro karratu inguruko onaldea askatu zuten matxinoek, Drvar, Bihać, Donji Lapac, Srb, Knin, Bosasnki Petrovac edo Kulen Vakuf bezalako hiriak askatuz. Lur horiek faxistez garbitzea lortu zuten, eta lehen erasoak geldiaraztea baita[21], nahiz eta ustashek zortzi batailoi bidali matxinada zapaltzeko[74]; horrez gain, asanblada politikoak egiteko eta egituraketa politiko minimoa eraikitzeko gai izan ziren[75]. Hala ere, egia da baita momentu batzuetan kroaziar edo musulman etniako zibilen kontrako gehiegikeriak egin zituztela matxinoek, batez ere hauek “ustashen aldeko” edo “ustashen agintearen onuradun” bezala ikustearren edo aurreko krimenetan parte-hartzea kolektiboki leporatzearren[76][77]. Egia da komunistak krimen horiek ekiditen saiatu zirela[52][56][78][79][80], baina batzuetan masa kontrolagaitz bihurtu zen, eta beste alde batetik, ustashen krimenen oroimenak (matxino askok hildako senideak zituzten) herri ezberdinen arteko internazionalismoa ez zuen laguntzen[81]. Halako gehiegikeriak ez zituzten soilik txetnikek edo matxino txetnikzaleek egiten, partisanoekin bat egindako edo gerora bat egin zuten matxinoek ere parte hartu zuten batzuetan[50][82][83][84]: Alderdia ekiditen saiatu arren, askotan “masen sentipen berezkoak” –espontaneoak, mendekuzkoak, matxino asko matxinadara Alderdiaren ideologiak edo programak baino gehiago eraman zituenak- gaina hartu zion Alderdiaren politikari[85]. Halako baldintzetan, Kata Pejnovićen etnien arteko ahaidetasuna bultatzearen aldeko lan politikoa oso garrantzitsua bihurtu zen partisanoentzat.

Matxinadaren inguruko irakurkerak aldatu

Egun historiagile errebisionista edo kroaziar nazionalista batzuek halako matxinadetan gertatutako gehiegikeriek Kroaziako Estatu Independentearen jazarpen politika probokatu zutela diote[86]. Hala ere, historiografia zientifikoak behin eta berriz ihardetsi du baieztapen hori, serbiarren kontrako jazarpenak matxinaden aurretik izan zirela frogatuz, hau da, matxinada horiek jazarpenei eta genozidioari emandako erantzuna dira, eta matxinoen gehiegikeriak Estatu faxistaren eta honen aldekoen jazarpenagatiko mendekua (ustezko aldekoen aurka egindako gehiegikeriak baita), ez alderantziz[28][87]: lehen esan bezala lehen masazko hilketak gertatu izan ziren jada, erabateko suntsipenezko planak egin zituzten serbiarren kontrako neurri legalak ere hartu zituzten eta kontzentrazio eremuak ezarri zituzten (eta buruzagi ustasha batzuk, Viktor Gutić esaterako, 1941ko maiatzean jada publikoan harro agertzen ziren egindako triskantzez)[21][33]. Slavko Goldsteinen arabera, maiatzean Pavelićek “une batez triskantzak geratzeko ordena” eman zuen (Goldsteinen arabera, NDHko “eragin zonaldeak” banatzeko italiarren eta alemaniarren negoziazioak hasi ziren orduan)[88], baina hori ez da ulertu behar politika-aldaketako edo “lehen egunetako (ustezko) anabasa” zuzentzeko asmoko erabaki gisa, izan ere apirilean bertan Koprivnicako kontzentrazio-eremua eginda baitzegoen, eta ekainean, “Hitlerrek argi berdea erakutsi ondoren” esterminio-eremuak egiten hasi baitzen[89] (bestetik, esan bezala, ekain bukaeran masazko hilketak itzuli ziren).

Matxinadaren bukaera eta ondorena aldatu

1941ko urrian, italiarrek euren okupazio militarreko zonaldea handitu egin zuten, ustashak lekutuz, eta beraz matxinada hein batean baretuz[90][91][92]. Egia esan, bai txetnikek italiar okupazioaren hedapena, horrek eskualde hauetatik ustashak desagertzea ekarri zuelarik, onirizten zutenez, eta matxinoen masa handi batek ere zalantza eta duda-muda handiak erakutsi zutenez (are gehiago italiarren kontra borrokatzeko nahikoa batasunik ez zegoenez), urrirako zonalde matxinatua berriz okupatua izan zen[75] (italiarren sarrerak egia da ustashen bistako masakreak geldiarazi zituela, baina beste ondorio bat ekarri zuen: 1941ko udazkenean Jasenovaceko esterminio-eremua eraikitzea eta masakreak han jarraitzea)[93][oh 2]. Nahiz eta lehenengo momentuan Ardatzaren indarrek lurralde matxinoa berriz okupatu, 1941ko uztaileko matxinada piztu zuten lurralde horiek partisanoen indargune izan ziren; 1942ko udazkenean berriz askatu zituzten, partisanoen base iraunkor berri bihurtuz[94][95][96] (1942ko eta 1943ko partisanoen asanblada nagusiak bertan izan ziren, adibidez AVNOJren lehen Asanblada Bihaćen, AVNOJren Bigarren Asanblada –Jugoslavia berriaren fundaziotzat hartzen dena Jajcen, Emakumeen Fronte Antifaxistaren sorrera Bosasnki Petrovacen edo Titoren base iraunkorra Drvarren)[97].

Matxinada hau hasi zen eguna, uztailaren 27a, guda ostean, Kroaziako Errepublika Sozialistan, “Kroaziako Herriaren Matxinada Eguna” bezala ospatzen zen.

Ordezkaritza karguak aldatu

1942an Bihaćen, partisanoen organu politiko-administratibo gorena zen Jugoslaviaren Nazio-Askapenerako Kontseilu Antifaxistako (AVNOJ) –partisanoek ordezkaritzarako eta askatutako lurrak administratzeko zuten organu gorena- lehen Asanbladan parte hartu zuen, emakume bakarra zelarik[3][4][5][6][7][8][11][16][98]. Hala ere, beste iturri batek, Emakumeen Fronte Antifaxistak, Asanblada horretan bi emakume zirela (Pejnović eta Spasenija Babović “Cana”) aipatzen du bere datu ofizialetan[99].

1943an Jajcen izan zen AVNOJren bigarren asanbladan, AVNOJren lehendakaritzarako aukeratua izan zen. Asanblada honetan emakume kide gehiago baziren ere (11 guztira, ehuneko lau[100]), soilik bi izan ziren lehendakaritzarako hautatuak: Pejnovićekin batera Mara Natseva mazedoniarra izan zen (baina azken hau garai honetan kartzelan zegoen)[16][101][102]. Ivana Pantelićen arabera, nahiz eta partisanoengan emakume asko egon, zuzendaritzarako postuetan soilik kopuru sinbolikoetan aukeratzen zituzten[16][103]. Gainera, Kroaziako Nazio-Askapenerako Lurraldeko Kontseilu Antifaxistako –ZAVNOH, AVNOJren Kroaziarako besoa- kide ere izan zen. Erakunde honen Hirugarren Asanbladan, 1944an, ZAVNOHren lehendakaritza-kontseiluko kide ere aukeratu zuten[9][11][12][13].

1944ko abenduan gudan larriki zauritu zuten, bonbaketa baten ondorioz[14].

Emakumeen Fronte Antifaxista aldatu

Gudan zehar Pejnovićek emakumeen eskubideak defendatu zituen, eta horrez gain, emakumeak partisanoen alde errekrutatzeko propaganda egin zuen. Helburu horiekin sortu zuen 1942an Žene u borbi (Emakumeak Borrokan) agerkaria[104], etsaien ofentsiba baten erdian sortu zuena (gero Emakumeen Fronte Antifaxistaren egunkaria izango zena)[104]. 1942ko irailean, Lika eskualdeko emakumeen kontseiluaren buru aukeratu zuten[3][4][5][6][7][9].

Hala ere ezagunagoa da beste ekarpen bat: Pejnovićek Jugoslaviako Emakumeen Fronte Antifaxista (AFŽ siglez ezaguna; serbokroazieraz: Антифашистички фронт жена/Antifašistička fronta žena, mazedonieraz: Антифашистички фронт на жените Antifaxistitxki front na zhenite, eslovenieraz: Protifašistično fronta žensk) fundatzen lagundu baitzuen, 1942ko abenduan, Bosanski Petrovac herrian (egun, Bosnia eta Herzegovina) izandako konferentzia batean, Jugoslaviako emakumeen 166 ordezkarik parte hartu zuten konferentzia batean[105], zeinetan Dušanka Kovačević egilearen arabera “emakumeen arazoez, baina baita partisanoen politikaren arazoez” hitz egin zuten[106]. Gainera, erakundeko lehendakari aukeratu zuten[11][107]. Hala aritu zen konferentzia hartan Pejnović: “Ustashek nire senarra eta hiru semeak hil dituzte. Nire bihotza minak eta tristurak hartuta zegoen. Baina norbere sagar ederrak eta hildako hamarkada milaka horiek mendekatu beharrean nago. Beraz, nire bihotza eta nire ukabila estutu nituen”[15][108]. Kata Pejnović hain ezaguna izan zen eta bere diskurtsoak hain motibagarriak ziren, ezen partisanoen prentsan “ama Kata” bezala zen ezaguna[4][15][109]. Konferentzia horretan Titok berak ere parte hartu zuen, zeinek “borroka honetan, beren ausardiarekin, emakumeak lehen lerroan egon dira” eta “harro nago bere kideen artean hainbeste emakume dituen armada baten buru izateaz” esan zuen[105][110].

AFŽren aurrekariak, guda aurretik eta gudako lehen urtean aldatu

Guda aurretik, emakumeen mugimendua nahiko azkar hazi zen Jugoslavian, bai feminismo interklasistaren barruan eta baita mugimendu sozialistaren baitan. Jelena Batinićen arabera, bi tradizioen artean nahiko ezinikusia zegoen, lehenak bere burua klase guztietako emakumeak bildu nahi zituelako eskubide amankomunen inguruan –lege berdintasuna, bozka eskubidea[111] eta abar- eta bigarrenak klase ikuspegia zuelako, hau da kapitalismoa gainditzea ezinbesteko baldintza zen eta emakumeek eginkizun horretan bat egin behar zuten[112][113][114][115].

Halako elkarketak gudan zehar masa-erakunde emakumezko bat sortzea ahalbideratu zuen. AFŽren baitan, Jelena Batinićek dioenez, “bai guda aurreko emakume antolatuen tradizio feministak zein tradizio sozialistak bat egin zuten”. Bi tradizioak historikoki antagonikoak baziren ere –Europa osoan garai hartan izan ziren moduan-, Batinićek dio 30ko hamarkadaren erdialdetik aurrera emakume komunistek feministekin lan egitea onartu zuten. Bi arrazoi izan ziren horretarako: alde batetik Alderdi Komunista eta bere menpeko erakundeak legez kanpo egoteak honen kideak masa-mugimenduetan lan egitera bultzatu zuela –baita ere emakumeen auzian- eta bestetik, Alderdiak berak, Fronte Popularraren politika hasi zuela eta mugimendu zabaletan lan egiteko mesfidantza murriztu zuela[116][117]. Kooperazio horren fruitu izan ziren komunisten eskutik 1936an Belgraden Žena danas (Жена данас, Emakumea gaur) eta Zagreben 1938an Ženski svijet (Emakumeen Mundua) agerkariak ateratzea, zeintzuek emakumeen auziaz arduratzen ziren eta nolabait emakumezko sektore anitzei ateak zabaldu zizkieten[116][118][119]. Halako urratsek gerora AFŽ bezalako elkarte bat sortzea erraztu zuten. Hala ere, Batinićek dioenez, “Jugoslaviako Alderdi Komunistak AFŽ baitan feminismoaren lorratza mesfidantzaz ikusi zuen”[120]. Batinićen arabera, “Emakumeen Fronte Antifaxista autonomoegia zen Alderdi Komunistaren irizpideetarako”[121], nahiz eta AFŽk ez zuen inoiz ere Alderdi Komunista kritikatu[122]; kezka horien adibide bat izan zen 1943ko abenduan Alderdi Komunistak bultzatu zuen Emakumeen Fronte Antifaxistaren berregituraketa[123][124]. Kroaziako Alderdi Komunistak bitan, 1942an eta 1944an, luzatu zizkion AFŽren inguruko kexak Jugoslaviako Alderdi Komunistari: 1942an “Alderdiaren kontrol faltak joera feministak ugaltzen zituela” esanez[125][126], eta bigarrenean AFŽn “antolakuntza-zentralizazioaren kontrako joerak nagusi zirela”[127].

Guda hasterakoan, AFŽ sortu baino arinago ere, partisanoak emakumeak erakartzen eta armadan antolatzen saiatu ziren. Lehen momentutik batu ziren emakumeak borrokara; Barbara Jancarren arabera, 1941an borrokan batutako emakume horien, batez ere hiritarrak, gazteak eta Alderdi Komunistako militanteak izan ziren, batez ere irakasle moduan lan egindakoak (zeina Jugoslavian lan feminizatu bat zen, eta horrez gain komunismoaren ideiak errotutako lanbide bat zen)[128].

Hala ere, 1941ko udako matxinadek Jugoslaviako lur batzuk askatzea lortu zutelarik, mugimendu partisanoko emakumeen profila aldatu egin zen: kasu honetan baserritar jatorriko eta aurretik militanteak izan ez ziren emakumeak erakarriz. Ekitaldi politiko publikoak egiten ere hasi ziren, adibidez, uda horretan, Serbiako matxinadaren testuinguruan, Čačak hirian, txetniken kontra protestatu zuten bi fakzioen arteko “anaien arteko guda zibila” geratu zezaten[129]. 1941ko abuztuan Drvarren, lur askatu batetan, burutu zen emakumeen lehen konferentzia. Momentu horietan, partisanoek emakumeak borrokarako baino “atzeguardia antolatzeko lanetarako” bideratu nahi zituzten. Batinićek dioenez, Drvarreko konferentzia oso arrakastatsua izan zen, izan ere, Drvar partisanoek askatu zuten lehen lurraldeetako bat izan zen, eta gainera ustashek euren etxetatik botatako serbiar errefuxiatu asko zeuden bertan, beraz politikarako eta matxinadarako gogo handia zegoen zonalde hartan[130][131]. Drvarreko konferentziaren ondoren, emakumeen tokiko erakunde gehiago sortzea izan zen. Emakume Antifaxisten Komiteak zen lehen aldiz zabaldu zen izena[132], batez ere NDHk –Kroaziako Estatu Independenteak- okupatu eta partisanoek askatutako lurretan (Kroazian eta Bosnian) hedatu ziren, lehen une honetan tokiko egitura gainditu gabe[133]. Titok emakumeen borrokak egindako aurrerapausuak komentatu zituen 1942an: “Ondo ari gara emakumeekin lanean (…) Bosnian, serbiar zein musulman emakumeek hartzen dute parte gure emakumezko taldeetan (…) Bosniako herri atzeratuenetan ere gure nazio-askapen borrokaren inguruan entusiasmo handia dago (…) Hau gure destakamenduetako emakumeei esker lortu dugu”[134].

Emakumeen Fronte Antifaxistaren sorrera eta funtzioak aldatu

Hurrengo urratsa, jakina, emakumeen tokiko komite horiek Jugoslavia mailako antolakunde batean batzea izan zen. Batinićen arabera, 1941ko abenduan, Kroaziako Alderdi Komunistaren Komite Zentralaren dokumentu batean agertu zen halako emakumezko masa-mugimendu handi bat sortzeko beharra[135]. Esan bezala 1942ko abenduan sortu zen AFŽren eginbeharrak, Batinićen arabera, Emakumeen Fronte Antifaxistaren epe luzeko eginbeharrak bitan laburtzen ziren: lehenik, gudako ahaleginean laguntzea (lehen uneetan atzeguardiako lanak eginez), eta bigarrenik heziketan laguntzea, etorkizuneko gizartea sortzen laguntzeko (alfabetismoa hedatzea, kontzientzia politikoa handitzea, sexu-berdintasunaren alde lan egitea[136] eta abar). Lehenari dagokionez, produkzio lanak (soroak ereitea, uzta biltzea, partisanoen jantziak egitea, industri lana baita), osasun-lanak (zaurituentzako erietxeak sortzea, gudak atzean utzitako umeen eta umezurtzentzat haurtzaindegiak antolatzea eta abar), arropa eta arma-bilketak, heziketa-lanak, gudako faxisten aurkako sabotaia ekintzak[137] (adibidez armada faxistentzako arropa edo janaria biltzea boikotatzea), herriaren zaintza edo polizia herrikoiaren antzeko lanak[138], Alemaniara emakumeak langile bezala bidaltzea boikotatzea eta abar ziren[139]. Bigarrenari dagokionez, Batinićen arabera, Emakumeen Fronte Antifaxistaren propaganda “oso eraginkorra izan zen (…) balkaniar folklorea, baserriguneetan erreferentzialtasun handia zuena, eta lexiko iraultzaile berria, zeinak genero-berdintasuna baitan zekarrena, bilbatzen zituelako”[140]. Adibidez, propagandarako emakumeentzako agerkariak atera zituzten –Pejnovićek sortutako Žene u borbi egunkaria bihurtu zen AFŽren agerkari nagusia, hala ere Batinićek dioenez “dozena bi inguru agerkari atera zituen AFŽk”[141] –edo emakumeentzako asanbladak eta mitinak antolatzen zituzten, baina baita ere balkaniar baserriguneetan baziren emakumeen biltze-mota tradizionalak, prelo edo sijelo deitutako emakumeen lan kolektiborako eta bilketarako jarduera tradizionalak aprobetxatzen zituzten[138][141]. Propaganda ekintzen artean emakume baserritarrei idazten eta irakurtzen irakasten zuten eskolak zabaltzea ere bazegoen, eta honekin batera eskola politikoak zabaltzea -honek, emakumeak askatzeko tresnak emateaz gain, partisanoei propaganda tresna paregabea ematen zien, gizarte berria eraikitzearen inguruan-[142]. Parte-hartze politiko honi zegokionez nekazarien kultura tradizionalaren patriarkalismoa, emakumeak asanbladan parte hartzearekiko errefraktarioa, apurtzea beharrezkoa izan zen[143]: Nevenka Petrić AFŽko beteranoak esan zuen moduan “hasiera batean asko kostatu zitzaigun, emakume askok mitinetara etortzeko senarren baimena behar zuten (…) kasu askotan herri askotan emakumeok tokiko AFŽ sortu aurretik, tokiko Herri-Askapenereko Komitea sortu behar izaten genuen, eta gero AFŽren tokiko komitea[144]”. Ivana Pantelićek dionaren arabera, AFŽ eta borroka partisanoa mugarri izan ziren emakumeen emantzipazioan, kontuan izanik gehienak baserritar testuinguru sozialetik etorrita zirela “sobietar emakumezkoentzat izan zena baino jauzi handiagoa izan zen, han, gero partisanoak izan ziren emakumeek guda aurretik gizartean jada paper publiko bat zuten eta”[145]. Garaiko zuzendari komunista batek, Vladimir Dedijerrek esan zuen bezala, “emakumeak borrokara gehien bildu dituzten tokiak guda aurretik kontserbakorrenak ziren tokiak dira, emakumeak esklabu bezala tratatuak ziren tokiak”[146].

AFŽko kide ziren emakumeen beste egintza bat, partisanoek askatutako lurretan emakumeen kontrako bortizkeria saihestea eta gertatzerakoan zigortzea izan zen, batez ere tokiko kontseilu politikoko kideak zirelarik. Halako lana Titok berak aintzatetsi zion Pejnovići[147][148][149][150].

Emakumeen Fronte Antifaxisraren kideen profila aldatu

Emakume Antifaxisten Frontearen zuzendaritzan, “emakume gehienek hezkuntza maila altua izan zuten” beraz Pejnović, baserritar jatorrikoa, salbuespen bat izan zen. Gehienak Alderdi Komunistako kideak izan ziren gudaren aurretik (azken ezaugarri honetan honetan bai hurbiltzen zela profila Pejnovićen profilera[16][117]); lehen aipatu dugun Barbara Jancarren analisiaren arabera “lehen unean” – AFŽ sigla horiekin sortu aurretik- bat egindako jendearen profilera gerturatzen direnak[151]. Jelena Batinićen arabera, Pejnovićen antzeko profilak nahiko errepikatzen ziren AFŽren tokiko zuzendaritzetan (seme-alaba askoren amak, “ama burkideak”, askotan biktimen amak edo emazteak izandakoak[152]), baina ez zuzendaritza nagusietan[153]. Kontuan izan behar dugu batez ere AFŽ, izen horrekin, lehen momentutik baserriguneetan zela indartsua, hau da, partisanoek askatutako zonaldeetan, ez hirietan, beraz AFŽren oinarrizko kide gehienek baserritar profila zuten, asko “kidetzara gudak ekarri hondamendia eta sufrikarioa bukatzeko modu bezala hurbildu ziren, komunismoaren aldekotasunez baino gehiago”[154]. Kontutan izan behar dugu guda aurretik Alderdi Komunistaren militantziaren %6 osatzen zutela emakumeek, orduko Europako politikaren testuingurua kontuan hartuta ez zen kopuru eskasa, baina gudan izandako emakumeen mobilizazioak ekarri zuena baino proportzio txikiagoa zen[151]. Beste alde batetik, AFŽn sartutako emakume gehienek ez zuten Alderdi Komunistara pasatzeko pausua eman, guda bukaeran Alderdian sartu ziren emakumezko militante berri gehienak hirietatik zetozen, ez AFŽ indartsu zen herrietatik (guda bukaeran hiru alderdikideetatik bat zen emakumezkoa)[127].

Kidetzarren kokapen geografikoari zegokionez, AFŽ lehenik Kroazian eta Bosnian eratu zen, eta Serbia osoan 1943an zehar ezarri zen[144]. Batinićen arabera, Kroazia izan zen AFŽk antolakunde handiena eta hobea lortu zuen tokia, bere arabera, Bosnian eta Serbian nahiz eta azkar hedatu, 1945 arte ez zuten Errepublika osorako antolakundea eratu[155][156]. Montenegron 1943an sortu ziren tokiko AFŽk –Montenegro italiarren peko lurra zenez, hauek guda uzteak erraztu egin zuen lan politikoa-[132]. Mazedonian are arazo gehiago izan zituen AFŽk, adibidez Bosanski Petrovaceko sorrera-konferentzian ez zen Mazedoniako ordezkaririk izan -bai zailtasun geografikoengatik eta bai han borroka partisanoa beranduago garatu zelako-[132]. Etnikoki gehienbat serbiarrak ziren kideak Batinićek dioenez: Kroaziako, Bosniako Herzegovinako eta Sremgo serbiarrak; nahiz eta “italiarrek okupatutako Dalmazian kroaziar asko ere bildu ziren”, NDHk okupatutako lurretan emakume kroaziarrak eta musulmanak erakartzeko oztopoak izan zituzten[157][158].

Emakume partisanoak aldatu

Hala ere, laster AFŽk borrokarako emakumeak masan errekrutatzeari ekin zion, eta ez soilik osasun-langile edo erizain gisa[159]; baizik eta baita ere borrokako unitateetan, komunikazio sektorean –Barbara Jancarren arabera, Jugoslavia Askea Irratia emakumeen ardurapean zegoen[160]- edo inteligentzia sektorean. Partisanoentzat AFŽren lana oso errentagarria izan zen, ez soilik hasieran uste bezala atzeguardia antolatzeko mugimendu bat zelako, baizik eta laster gudan borrokatzeko aukera emanez, emakume askok mugimenduarekin bat egiteko aukera eman zutelako[140], modu honetan “gizarte berriaren” –besteak beste, parekidea izango zenaren- aldeko propaganda ekintza bidez ere bistaratuz[161][162][163]. Emakume borrokalariaren fenomenoa batez ere 1942an egin zen masazko, 1941ko lehen brigadetan egon baziren, baina nahiko kopuru irregularrean unitate ezberdinetan (unitate batzuetan %2 ziren, eta beste batzuetan %20)[144]. Jelena Batinićen arabera, hori 1941an emakumeak borrokara batzeko deialdi orokorrik ez izanaren ondorio da, halako deialdiak “tokikoak” edo “unitate mailakoak” ziren, baina oro har, 1941an oraindik ez zituzten emakumeak borrokalari gisa errekrutatzen[164].

Masa-errekrutamendua 1942an hasi zen, otsailean Jelena Batinićek dioen moduan, parte batean Sobietar Batasuneko emakumeen errekrutamenduak eraginez. Tito berak esan zuen kanpaina hor hasi zuela “emakume askok parte hartu nahi zutelako (…) eta lotsagarria zatekeelako debekatzea”[165]. Ivana Pantelićen arabera, “emakumezko partisanoen fenomenoa ez zen jugoslaviarren berezitasuna izan, baina Jugoslaviako fenomenoak hartu zuen dimentsioa ustekabekoa izan zen”[166][167]. Hala ere, Batinićen arabera, borrokarako emakumeen masa-errekrutamendua ez zen gauza oso erraza izan (adibidez, 1943ko urtarrilean partisanoek atera zituzten errekrutatzeko arauetan, euren errekrutatzea ez zen beharrezkotzat jotzen, bai ordea gizonena[168]), hasieran mesfidantza asko zegoelako, eta askotan berez emakumeak armak hartzera ordez beste egiteko batzuetara bidaltzeko joera zegoelako[169]. Emakumeen errekrutatzearen garairik handiena, Batinićen esanetan, 1943ko bukaeran izan zen, “partisanoen morala, garaipen politiko eta militarren ostean, oso goian zegoenean”[170]. Estatistika ofizialen arabera, guztira 100.000 emakumezko partisanok egin zuten bat, guztira 800.000 partisano zirelarik[171], hau da %13 inguru emakumezko borrokalariak izan ziren, eta horietatik 25.000 izan ziren borrokan hilak (%25, gizonezkoena baino proportzio handiagoan)[172], eta beste 40.000 zaurituak –guztira frontean edo okupatutako zonaldeak batuz, 600.000 bat emakume edo atxilotuak, kartzelaratuak edo kontzentrazio eremuetan sartuak izan ziren-[132]. Beraz ehunekotan Sobietar Armada Gorrian baino emakume borrokalari gehiago zeuden, Europako proportziorik handiena soilik greziar partisanoen atzetik[161][173]. Bestetik, borrokalariez gain, bi milioi emakumek parte hartu zuten borroka partisanoan[171][174]. AFŽren eta emakumeen garaipenarekiko ekarpena oso baloratua izan zen, bai zenbakiei dagokionez, eta baita ere kualitatiboki, emakumeak baloratuz. Batinićek dioenez, emakume partisanoen profila etnikoki AFŽko kideen antzekoa zen –serbiarrak gehiengoa, nahiz eta kroaziarrek Dalmazian eta esloveniarrek eta mazedoniarrek euren lurretan presentzia handia izan; lanbideari dagokionez, baserritarra-, baina bazegoen ezberdintasun bat: emakume borrokalaria bataz besteko AFŽko kidea baino askoz ere gazteagoa zen[175][176]. Barbara Jancarren arabera, emakume gehienek euren eskualdean borrokatu zuten, normalean ez zituzten martxa handiak egiten[177], hala ere Batinićek hori ihardesten du eta emakumeak martxa luzeak egiten zituzten brigada eta unitate mobilen parte zirela ere esaten du[178]. Emakumezkoen brigadak izan baziren, Lika eskualdean kasu[179], baina emakume gehienek brigada mistoetan borrokatu zuten (Jancar-Websterren arabera, emakumeko brigada ez-mistoek ez zuten askorik iraun)[180][181]. Guda ostean, bai AFŽren zein emakumezko partisanoen ekarpena “erabakigarri” bezala kalifikatu zuten Alderdi Komunistak zein Jugoslaviako eskola-kurrikulumak, zein partisanoen buruzagi zein oinarrizko borrokalarien oroimen-liburuek, adostasuna izan zen horretan[182].

Hala ere, nahiz eta sexu-berdintasuna mugimendu partisanoak bere helburu ofizial egin eta guda ostean emakumeen ekarpena goratu, kontuan izan behar da zenbait aurreiritzik iraun egin zutela, eta ezberdintasunerako joera bat izan bazela; adibidez, estereotipo matxista eta sexistak –adibidez emakumezko partisanoen borroka-gaitasuna zalantzan jartzean, AFŽren lana gutxiestean-[183][184], edo kasu batzuetan emakumeak erizain izatetik soldadu izatera emateko saltoaren aurka agertzen ziren gizonezko burkideak, Danica Milosavljević partisanoak kontatzen duen moduan[185]. Alderdia halako aurreiritzien kontra saiatu zen, baina beti ez zuen lortu hauek desagertaraztea. Izan ziren baita ere atzegoardiako lana gutxiesten zuten emakumezko partisanoak, borrokatzea “emakumeen lana” baino nahiago zutelako[186]-. Beste diskriminazio mota bat sexu-jarrera desegokien inguruan emakumeek zigor-kopuru handiagoak jasotzean zetzan, halako kasuetan arduradun gisa emakumea jotzeko joera handiagoa zegoen[187][188]. Bestalde, kontuan izan behar da, AVNOJren ordezkaritza-aukeraketarekin bezala, karrera militarrean antzeko zerbait gertatu zela: ofizialtasunean aurrera egiteko zailtasunak izan zituzten eta askotan, guda ostean karrera militarra utzi egin behar izan zuten[189][190][191][192]. Soilik 2.000 emakume izan ziren ofizial kargura promozionatuak[193] eta soilik 93 emakumek lortu zuten Jugoslaviako Herriaren Heroi titulua (1.300 bat izan ziren guztira)[194], %7k, borrokalarien %13 zirenean[161][195]. Barbara Wiesinger austriarra ikerlari jugoslaviarrak baino askoz ere kritikoago agertzen da emakumeek partisanoen mugimenduan izan zuten paperarekiko, bere ustez “emakumeek iniziatiba-gaitasun indibiduala galdu zuten, kolektiboaren mesedetan (…) eta kolektiboaren nahiak gizonezkoek definitzen zituzten”[196].

1945an Pejnovićek Emakume Antifaxisten Frontearen lehendakaritza utzi zuen, Vida Tomšič esloveniarrak ordeztu zuelarik[197].

Guda ostea aldatu

Guda ostean Kata Pejnovićek politika karrera egin zuen. 1948an Kroaziako Alderdi Komunistako Komite Zentralerako izendatu zuten, eta Kroaziako Herri Langilearen Aliantza Sozialistako (Alderdi Komunistaren masa-erakundea) exekutibako kide ere izan zen[3][4][5][6][7][11][12][13][104]. Kroaziako Errepublika Sozialistako parlamentuko lehendakariorde[11] zein Jugoslaviako Errepublika Sozialista Federaleko parlamentuko kide izan zen[104]. Kroaziako Herri Errepublikaren arartekotza-Kontseiluaren lehendakari ere izan zen[11]. Kroaziako Emakumeen Elkarteko lehendakaritzako kide ere izan zen[12][13]. Urte batez Jugoslaviako Gurutze Gorriko lehendakaria ere izan zen[104]. Jugoslaviako Herri Armadako lotinant-koronel maila ere izan zuen[3][4][5][6][7][11][12][13].

1963an erabat gaixorik geratu zen ezen ohean lotuta pasa izan zituen bere azken urteak[104]. 1966an hil zen Zagreben.

Oroimena aldatu

Pejnovićek hainbat sari irabazi zituen bere borrokagatik: Partisanoen Oroimeneko Saria, Anaitasunaren eta Batasunaren Lehen Klaseko Ordena, Ausardiaren Ordena edo Errepublikaren Lehen Klaseko Ordena[3][4][5][6][7][12][13][104].

Hala ere, saririk ezagunena, Jugoslaviako Herriaren Heroiaren titulua izan zen, hil ostean, 1968ko ekainaren hiruan, eman ziotena izan zen[198].

Pejnovićen izenean hainbat kale-izen daude, adibidez Kroaziako Sisak, Novo Selo Mošćenićko edo Poreč hirietan, edo Serbiako Apatin hirian. Gospić hirian, bere sorterri den Lika eskualdean, eskola bat dago Pejnovićen izena daramana. Likako Lički Osik herrian elkarte kultural-artistiko batek ere haren izena darama. Zagreben enparantza bat eta busto bat zeuden bere omenez, baina biak Jugoslavia desagertu osteko hamarkadan kendu egin zituzten; Sanja Horvatinčićen arabera, Zagrebeko espazio publikoaren egungo ordenamenduaren misoginiaren erakusle da Pejnovićen eta bestelako emakume heroi askoren izena ezabatzea[199].

Bere eta bere borrokaren omenez herri abesti bat ere egin izan dute Krajinako baserritarrek, gerora hainbat artistak (adibidez, Dobrivoje Pavlicak) interpretatu duten[200]. Lika-Kordun eskualdeko partisanoen bestelako herri-abestietan ere agertzen dira Pejnovići buruzko aipuak[201].

Oharrak aldatu

  1. ↑ Max Bergholzen arabera, “Matxinatzea beste aukerarik ez zuten” eskualde hauetako serrbiar baserritarrek. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 145. or. Djordje Piljevićen arabera, matxinadara bultzatu zuten arrazoiak, espontaneoak izanik, sarraskiei erantzuna emateaz gain, faxismoarekiko gorroto espontaneoa, Errusiarekiko hurbiltasuna (1941eko ekainean naziek SESB eraso zuten) eta inguru horietan serbiarrek zuten matxinadarako tradizio historikoarekiko jarraikortasuna izan ziren.  PILJEVIĆ, Djordje: “Ustanak u Hercegovini juna 1941” (“1941ko matxinada Herzegovinan”) in Vojno-istorijski Glasnik (Agerkari historiko-militarra) 1990ko urtarrila-apirila, pp. 29–93. Redžićek tradizio hone existentzia ere aipatzen du. REDŽIĆ, Enver: Bosnia and Herzegovina in the Second World War. Frank Cass. AEB/Kanada, 2005, 132. or. Baita ere Marx Bergholzek Kulen Vakuf hiriaren (Bosanska Krajina) inguruko liburuan. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 146. or.
  2. ↑ Slavko Goldsteinen arabera, Jadovnoko (eta Pageko) esterminio-konplexua italiarrek okupatu beharreko zonaldean izatea izan zen ustashek hau desegiteko arrazoia, esterminio-konplexu berria, Jasenovacekoa, NDHko ekialdean, ezarriz. GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The Year That Keeps Returning. New York Review Books. New York, 2013 [2007], 169. eta 179. orr. Goldsteinen arabera ez dakigu Jadovnoko eremua zehatz-mehatz zein egunetan desegin zuten, baina jakina da abuztuan izan zela (182. or.). Beste alde batetik Goldsteinek badio italiarren sarrerak (nahiz eta ez izan faktore bakarra) hilabete horietan ustashek aurrera eramandako “bistako masakreak” geratzearen ondorioa izan zuela, ez ordea hauek esterminio-eremuetan hiltzea geratzeko ondorioa; “honek ez zuen esan nahi ustashek NDHren izaera genocida aldatu zutenik” (231-234. orr.).

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f (Ingelesez) «BRKLJAC̆IĆ, Maja: "Pejnović, Kata" (420-422. orr.)» Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries.. New York: Central European University Press, 420 or..
  2. ↑ Informazio honetarako iturriak: ASKOREN ARTEAN: Ката Пејновић монографија. (Kata Pejnović, monografia) Kroaziako Errepublika Sozialistako Langile Mugimenduaren Historiarako Institutua. Zagreb, 1977; ASKOREN ARTEAN: Лексикон Народноослободиначког рата и револуцији у Југославији 1941-1945 (Jugoslaviako Herri-Askapen Guda eta Iraultza, 1941-1945). Народна Књига (Herriaren Liburua). Belgrad, 1980; PREDRAGOVIĆ, Milenko: Ката Пејновић — животни пут и револуционарно дело (Kata Pejnović: bizitzaren bidea eta kausa iraultzailea). НИРО „Дечје новине” (Haurren egunkaria). Gornji Milanovac (Serbia), 1978; BIJELIĆ, KRSTE: Хероине Југославије. (Jugoslaviako Emakumezko Heroiak). Spektar. Zagreb, 1980; eta ASKOREN ARTEAN: Народни хероји Југославије (Jugoslaviako Herriaren Heroiak), 2. lib. Народна Књига (Herriaren Liburua). Belgrad, 1982. Hala ere, Maja Brkljac̆ićen arabera, ez dago hau baieztatzerik. BRKLJAC̆IĆ, Maja: "Pejnović, Kata" (420-422. orr.) in DE HAAN, Francisca; DASKALOVA, Krassimira; LOUTFI, Anna (ed.): Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries. Central European University Press. New York, 2005, 420. orr.
  3. ↑ a b c d e f g h i j (Serbokroazieraz) ASKOREN ARTEAN. (1977). Ката Пејновић монографија. (Kata Pejnović, monografia). Zagreb: Kroaziako Errepublika Sozialistako Langile Mugimenduaren Historiarako Institutua..
  4. ↑ a b c d e f g h i j k (Serbokroazieraz) PREDRAGOVIĆ, Milenko. (1978). Ката Пејновић — животни пут и револуционарно дело (Kata Pejnović: bizitzaren bidea eta kausa iraultzailea). Gornji Milanovac (Serbia): НИРО „Дечје новине” (Haurren egunkaria).
  5. ↑ a b c d e f g h i (Serbokroazieraz) BIJELIĆ, Krste. (1980). Лексикон Народноослободиначког рата и револуцији у Југославији 1941-1945 (Jugoslaviako Herri-Askapen Guda eta Iraultza, 1941-1945). Belgrad: Народна Књига (Herriaren Liburua).
  6. ↑ a b c d e f g h i (Serbokroazieraz) ASKOREN ARTEAN. (1980). Хероине Југославије (Jugoslaviako Emakumezko Heroiak). Zagreb: Spektar.
  7. ↑ a b c d e f g h i (Serbokroazieraz) ASKOREN ARTEAN. (1982). Народни хероји Југославије (Jugoslaviako Herriaren Heroiak). 2 Belgrad: Народна књига (Herriaren Liburua).
  8. ↑ a b (Serbokroazieraz) Ката Пејновић, народни херој (Kata Pejnović, herriaren heroia). gospic.rs.
  9. ↑ a b c (Serbokroazieraz) “Heroina: Kata Pejnović” (Kata Pejnović heroia). Mreža za izgradnju mira (Bakea Eraikitzeko Sarea).
  10. ↑ “Kolo” hitza, berez, baserritar dantza-mota bat izendatzen duen hitza da. Dantza hori zirkuluan dantzatzen denez, “Zirkulu” itzulpen hurbila erabili dugu hemen.
  11. ↑ a b c d e f g h i (Serbokroazieraz) Kata Pejnović – narodna heroina (Kata Pejnović, herriaren heroia). Srpsko Narodno Vijeće/Српскo Нaрoднo Виjeћe (Kroaziako Serbiarren Kontseilu Nazionala).
  12. ↑ a b c d e f g h (Serbokroazieraz) GAŽEVIĆ, Nikola. (1973). Vojna enciklopedija (Entziklopedia Militarra).. 6 Belgrad: Jugoslaviako Herri Armada.
  13. ↑ a b c d e f g h (Serbokroazieraz) ASKOREN ARTEAN. (1975). Narodni heroji Jugoslavije (Jugoslaviako Herriaren Heroiak). Belgrad: Mladost (Gazteria).
  14. ↑ a b c (Ingelesez) «BRKLJAC̆IĆ, Maja: "Pejnović, Kata" (420-422. orr.)» Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries.. New York: Central European University Press, 421 or..
  15. ↑ a b c (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 55 or..
  16. ↑ a b c d e (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41: 4-5..
  17. ↑ a b (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 11-12 or..
  18. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning. New York: New York Review Books, 38-39 or..
  19. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning. New York: New York Review Books, 76-79 or..
  20. ↑ a b (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 100 or..
  21. ↑ a b c d e f g h (Ingelesez) GOLDSTEIN, Ivo. (2018). «“Ustaški zločin, partizanski ustanak, četnička osveta, ili: što se doista zbilo u Srbu 27. srpnja 1941” (Krimen ustasha, matxinada partisanoa, mendeku txetnika edo Srben 1941ko uztailaren 27an benetan gertatu zena).» Jutarnji List.
  22. ↑ a b (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 104-106 or..
  23. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community.. New York: Cornell University Press, 104-106 or..
  24. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning. New York Review Books, 86-94 or..
  25. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning. New York: New York Review Books, 80-85 or..
  26. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning. New York: New York Review Books, 101-105 or..
  27. ↑ (Ingelesez) MANHATTAN, Avro. The Vatican’s Holocaust. Holocaust in Yugoslavia. , 46-55 or..
  28. ↑ a b (Ingelesez) BIONDICH, Mark. (2001). The Balkans. Revolution, War and Political Violence since 1878. Oxford/New York: Oxford University Press, 136-139 or..
  29. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 214 or..
  30. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The Year That Keeps Returning.. New York: New York Review Books, 228-229 or..
  31. ↑ GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The Year That Keeps Returning. New York Review Books. New York, 2013 [2007], 97-101. eta 170-177. orr. Esparru honetarako lehen presoak ekainararen 24an iritsi ziren Jadovnora, baina lehenago iritsi ziren ondoko Gospić herrira, 18an. Konplexu hau egiteko ordenak ekainaren 8koak dira (97-101. eta 170-171. orr.).
  32. ↑ (Ingelesez) TOMASEVICH, Jozo. (2001). War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration.. Stanford (AEB): Stanford University Press, 399 eta 747 or..
  33. ↑ a b (Ingelesez) YEOMANS, Rory. (2013). Visions of Annihilation. The Ustasha Regime and the Cultural Politics of Fascism 1941-1945.. Pittsburgh (AEB): University of Pittsburgh Press, 15-17 or..
  34. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning. New York: The New York Review of Books, 157-158 or..
  35. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 170-174 or..
  36. ↑ Slavko Goldsteinen arabera, Kordungo kasuan, 1941an “herrixka kroaziarretan soilik 10 bat partisano zeuden, eta 20 laguntzaile aktibo”. Hala ere, ondoko Banija eskualdean kroaziar gehiago zeudela dio, asko Sisak hiritik etorriak. Matxinadaren buruzagitzako koadro komunistetan, Kordunen zein Banijan kroaziarrak hobeto ordezkatuta zeuden. Goldsteinen arabera, partisanoen artean “kroaziarren masa errekrutatzea 1943an hasi zen”. GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The Year That Keeps Returning. New York Review Books. New York, 2013 [2007], 238-239. orr.
  37. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 155 or..
  38. ↑ Matxinada hau Bosanska Krajinan (batez ere Kulen Vakufen inguruetan) ikertu duen Max Bergholzen arabera, hain zen espontaneoa, ezen “matxinoen hiru laurdenak armarik gabe zeuden” (147. or.) BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 145. eta 147-150. orr.
  39. ↑ Slavko Goldsteinen arabera, komunistak uztailaren 27a baino egun batzuk lehenago saiatu ziren matxinada Kordunen eta Banijan antolatzen, baina huts egin zuten. Uztailaren 27an eginiko matxinadara batu ziren gero. Honek bi gauza erakusten ditu: alde batetik komunistak matxinadarako prest zeudela (beraz euren aldetik ez zela oportunismo hutsa), baina bestetik masen bulkada espontaneo gabe matxinadak ez zukeela aurrera egingo. GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The year that keeps returning. The New York Review of Books. New York, 2013 [2007], 212-215. orr.
  40. ↑ Ivo Goldsteinen arabera, matxinada “genozidio ustashak bizitza arriskuan zuten serbiarrek espontaneoki altxatzeak, eta komunisten antolaketa energikoak” eragin zuten txetnikek “bazterreko parte hartzea izan zutelarik”. Goldsteinen arabera, militante komunistak hasiera batean egon ziren matxinadaren prestaketan, txetnikak “geroago” batu zirelarik. GOLDSTEIN, Ivo: “Ustaški zločin, partizanski ustanak, četnička osveta, ili: što se doista zbilo u Srbu 27. srpnja 1941” (Krimen ustasha, matxinada partisanoa, mendeku txetnika edo Srben 1941ko uztailaren 27an benetan gertatu zena). https://www.jutarnji.hr/globus/za-globus-pise-ivo-goldstein-ustaski-zlocin-partizanski-ustanak-cetnicka-osveta-ili-sto-se-doista-zbilo-u-srbu-27-srpnja-1941-7656321 Jutarnji List (2018).
  41. ↑ Max Bergholzen arabera, ordea, Bosanska Krajinan komunistek oso eragin gutxi izan zuten matxinada piteko orduan. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 4.,146. eta 148-149. orr.
  42. ↑ Enver Redžićen arabera “matxinada ezin da soilik Alderdi Komunistaren produktu bezala ikusi (…) matxinada hasi eta aste batzuen buruan hasi ziren matxinoak “partisano” edo “txetnik” bezala euren buruak definitzen”. Hala ere, Redžićek badio Drvar bezalako hirietan “Matxinadaren antolaketa Alderdi Komunistaren koadroen egintza” izan zela. REDŽIĆ, Enver: Bosnia and Herzegovina in the Second World War. Frank Cass. AEB/Kanada, 2005, 130. eta 217. or.
  43. ↑ HOARE, Marko Attila: The Bosnian Muslims in the Second World War. Oxford University Press. Oxford/New York, 2013, 21. or. Hoare berak matxinada hau “serbiar matxinadatzat” jotzen du (24. or.).
  44. ↑ Milazzoren arabera, txetnikek ere ez zuten matxinada hau gidatzeko baldintzarik biltzen. Milazzok hala hitz egiten du txetniken kasuan: “Serbian ez bezala, Estatu ustasharen peko lurretan, txetnikek euren antolakuntza ezerezetik sortu ordez, aurretik matxinatutako mugimendu nazionalista zabal eta heterogeneo baten oinarrian eraikitzen saiatu ziren”. MILAZZO, Matteo: The Chetnik Movement and the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. Baltimore (AEB), 2019, 48-49. orr.
  45. ↑ PETROVIĆ, Aleksandar: The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas. Doktorego-tesia. Simon Fraser Unibertsitatea. 2011, 40-41., 108-109., 116. , 166. eta 172. orr. Petrovićek “nahiz eta geroago fakzio txetnik eta partisanoan zatitu, hasiera batean matxinada hau apolitikoa zen” esan zuen, “hasierako helburua bizirautea eta NDH barnean geratu ziren serbiarrak erabateko triskantzatik salbatzea izan zen”.
  46. ↑ Egile batzuen arabera, arabera, komunistak hasieratik zeuden matxinada honen buruan. HOARE, Marko Attila: The Bosnian Muslims in the Second World War. Oxford University Press. Oxford/New York, 2013, 9. or.; eta GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The year that keeps returning. The New York Review of Books. New York, 2013 [2007], 105. orr.
  47. ↑ (Ingelesez) GLENNY, Misha. (2012). The Balkans 1814-2012. Nationalism, War and the Great Powers. Toronto: Anansi Press, 486 or..
  48. ↑ (Ingelesez) PETROVIĆ, Aleksandar. (2011). The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas. SImon Fraser Unibertsitatea (Doktorego-tesia), 65 eta 260 or..
  49. ↑ Bergholzek azaltzen duenez, hasiera batean, udan, unitate askotan batera borrokatzen zuten “partisano-joerako” borrokalariek eta “txetnik-joerako” borrokalariek. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 147. eta 180. orr.
  50. ↑ a b (Ingelesez) BIONDICH, Max. (2001). BIONDICH, Mark: The Balkans. Revolution, War and Political Violence since 1878. Oxford/New York: Oxford University Press, 145 or..
  51. ↑ TOMASEVICH, Jozo: War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration. Stanford University Press. Stanford (AEB), 2001, 253-255. or. Tomasevichen arabera “bi mugimenduen arteko zatiketa Jugoslaviako beste matxinadetan baino lehenago eman zen hemen (NDHk okupatutako lurretan)”. Hau egia da baldin eta "zatiketa" "antagonismo" bezala ulertuz gero, baina "bereizketa" bezala ulertzen badugu, ñabartu behar dugu, Serbian partisanoak eta txetnikak ekainetik zeudela berezita (han euren arteko lehen istiluak abendua arte gertatu ez baziren ere).
  52. ↑ a b (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 215-217 or..
  53. ↑ (Ingelesez) HOARE, Marko Attila. (2013). The Bosnian Muslims in the Second World War.. Oxford/New York: Oxford University Press, 21 eta 37 or..
  54. ↑ (Ingelesez) TOMASEVICH, Jozo. (2001). War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration. Stanford (AEB): Stanford University Press, 253-255 or..
  55. ↑ (Ingelesez) SHOUP, Paul. (1968). Communism and the Yugoslav National Question. New York/Londres: Columbia University Press, 65 or..
  56. ↑ a b (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning. New York: The New York Review of Books, 261 or..
  57. ↑ (Ingelesez) JELAVICH, Barbara. (1983). History of the Balkans. Twentieth Century. 2 Cambridge: Cambridge University Press, 269 or..
  58. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 156-157 or..
  59. ↑ Bosanska Krajinan, matxinoen lehen izendapena hain zuen “Matxinoak” (ustanici) edo “gerrillariak” (gerilci) izan zen. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 147. or.
  60. ↑ Bergholzen arabera, Jugoslavia Sozialistako historiografiak, krajinetako 1941ko udari buruz hitz egiterakoan, matxinoen artean “txetnik-joerako borrokalariak” esapidea erabiliko zuten; modu honetan, partisanoen burutza aldarrikatzen zuten matxinada batzuetan geroago txetnikak izango zirenak barne zirela, mugimendu honekin alianza formalik onartu gabe, onartzeko; eta baita ere gerta zitekeen gehegikeriak azaltzeko. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 247. or.
  61. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 132 or..
  62. ↑ BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 260. orr. Hala ere, kontuz ibili behar gara gauza batekin: askotan, 1941ko testuinguruan, bai NDHren dokumentazio ofizialak zein ustashek matxinatu guztiei “txetnk” izendapena ezartzen zieten, hala izan edo ez, eta izendapen hori kroaziar eta musulman herritarrek ere izendapen hau erabiltzen zuten. Beraz, zeinbait iturrik eman dezaketen inpresioa “txetnikek” benetan zuten indarra baino indar handiagoa zutenekoa da. (Adibidez: 48, 108-109, 125-126, 148, 163,  238 eta 365. orr.).
  63. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning.. New York: The New York Review of Books, 237 or..
  64. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 18-19 or..
  65. ↑ Aleksandar Petrovićen arabera, NDHn, serbiar matxinoen eta italiarren arteko lehen elkarrizketak, zonalde horretako serbiar nazionalista ez-komunistak “txetnik” bezala (hau, Ravna Goratik zuzendutako mugimendu baten kide zentzuan) identifikatu aurretik gertatu ziren. PETROVIĆ, Aleksandar: The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas. Doktorego-tesia. Simon Fraser Unibertsitatea. 2011, 66. or. Beste momentu batean dio lehen kontaktuak “serbiar matxinoek” hasi zituztela, mugimendua “Txetniken eta partisanoen artean zatitu baino lehenago”, “Italiarrek errefuxiatu serbiar eta judutarrak onartzen zituztela ikusirik” (75. or.). Iritzi berekoa da Jozo Tomasevich: “Italiar okupazio peko NDHren zatian, italiar-txetnik kolaborazioa ustashek serbiar asko mendietan gordetzea probokatu zutenean hasi zen. Lehenik euren asmoa euren bizitzak salbatzea zen. Gerora partida nazionalista serbiarrak Mihailović jeneralaren Txetnik Mugimenduarekin lerrokatu ziren”. TOMASEVICH, Jozo: War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration. Stanford University Press. Stanford (AEB), 2001, 253-255. orr.
  66. ↑ MILAZZO, Matteo: The Chetnik Movement and the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. Baltimore (AEB), 2019, 50-53. orr. Berdin dio Tomasevichek: TOMASEVICH, Jozo: War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration. Stanford University Press. Stanford (AEB), 2001, 254. or.
  67. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 216 eta 218 or..
  68. ↑ Matteo Milazzoren arabera itun hauek onartu egin zituen Draža Mihailovićek. MILAZZO, Matteo: The Chetnik Movement and the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. Baltimore (AEB), 2019, 60. eta 96-98. orr. Hala ere, Milazzok ere badio halako kolaborazioa ez zela beti modu uniformean gertatzen (58-59. orr.), iradokitzen duenaren arabera, “goitik agindutako plan” baten emaitza baino, tokiko itunen ereduaren errepikatze sistematikoa zatekeen. Aleksandar Petrovićek bestelako irudi bat eskaintzen du, bere ustez, Bosnian, Krajinan eta Dalmazian tokiko txetnikek modu errepikakorrean kolaboratu bazuten ere, kolaborazioaren hedapen hori modu “beharrezko baina deserosoan” ikusten zuen Txetnik Mugimenduaren Ravna Gorako zuzendaritzak. PETROVIĆ, Aleksandar: The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas. Doktorego-tesia. Simon Fraser Unibertsitatea. 2011, 236., 269-291.  eta 293-297. orr. Petrovićek datu interesgarri bat ematen digu: bere arabera, tokiko txetnikek italiarrekin elkarrizketak hasterakoan beti ukatzen zuten Draža Mihailovićekin harremana zutenik (ukapena egiazkoa izan ala ez), hau italiar eta alemaniarrek etsaitzat zutelako (106., 209. eta 212. orr.).
  69. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning. New York: The New York Review of Books, 105 or..
  70. ↑ (Ingelesez) HOARE, Marko Attila. (2013). The Bosnian Muslims in the Second World War. Oxford/New York: Oxford University Press, 95 or..
  71. ↑ (Ingelesez) PETROVIĆ, Aleksandar. (2011). The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas.. Simon Fraser Unibertsitatea (Doktorego-tesia), 218 or..
  72. ↑ (Ingelesez) SHOUP, Paul. (1968). Communism and the Yugoslav National Question. New York/Londres: Columbia University Press, 68 or..
  73. ↑ Slavko Goldsteinek aipatzen ditu halako kasuren bat, Kordunen, baina partisanoen zuzendaritzak honen kontra ebatzi zuela ere badio. GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The year that keeps returning. The New York Review of Books. New York, 2013 [2007], 237-238. orr.
  74. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 14 eta 217 or..
  75. ↑ a b (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 219 or..
  76. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 133 or..
  77. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 4, 151-153, 160-169, 194 eta 208-210 or..
  78. ↑ (Ingelesez) SHOUP, Paul. (1968). Communism and the Yugoslav National Question. New York/Londres: Columbia University Press, 64-65 or..
  79. ↑ (Ingelesez) Biondich, Mark. (2001). The Balkans. Revolution, War and Political Violence since 1878. Oxford/New York: Oxford University Press., 147 or..
  80. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 156-158, 178-181, 191-196, 213-216, 223-230 eta 257-258 or..
  81. ↑ Max Bergholzek azaltzen duenez, serbiar matxinoek auzokide kroaziar eta musulmanak “aliatu potentzial” eta “etsai potentzial” edo “errudun”, bi moduetan, tratatzen zituzten proklamen eta eskuorrien kasuak baziren. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 159-160. orr.
  82. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 159 eta 161 or..
  83. ↑ (Ingelesez) HOARE, Marko Attila. (2013). The Bosnian Muslims in the Second World War. Oxford/New York: Oxford University Press, 23 or..
  84. ↑ (Ingelesez) SHOUP, Paul. (1968). Communism and the Yugoslav National Question.. New York/Londres: Columbia University Press, 66 eta 69 or..
  85. ↑ Bergholzek badu azalpen interesgarri bat matxinoen aldetik une konkretu ezberdinetan zibil kroaziar eta musulmanekiko zein jarrera mota, mendekuzkoa edo elkartasunezkoa, gailentzea azaltzeko: bere ustez “mendekuzko jarreraren” eta “elkartasunezko jarreraren” aldeko eta kontrako faktoreak zeuden kasu ezberdinetan, eta kasu konkretu bakoitzean horietako zeinek faktore gehiago pilatu, kasu hori modu batean edo bestean ebatziko zen. Bere ustez dena ez zen batailoiaren buru komunista bat edo “txetnik” bat ote zegoen, horrek garrantzia bazuen ere. Komandantearen iritziez gain, adibidez erasoa “politikoki” prestatzeko denbora bazegoen, “elkartasunezko” joera gailentzeko faktore bat zen; aldiz, erasoa kaotikoa bazen, ziurrenik, matxinoek zibil kroaziar eta musulmanak eta ustashen indar armatuak nahas zezaten (beraz “mendekuzko” jarrera gailentzeko) aukera handiagoak zeuden. Bestetik, “elkartasunaren” edo “kontentzioaren” aldeko buruek zein jarrera zuten ere kontutan izan behar da, prest ote bazeuden arrisku pertsonala onartzera (adibidez publikoki, beren borrokalarien aurrean, beste etniako zibilei hurbiltzera, eta hurbiltasunezko keinuak egitera). Ordea, epel aritzen baziren, ziurrenik “bortitzek” gaina hartuko zieten eta mendekua inposatuko zuten. Bestetik, matxinoek zibil talde handi batekin topo egitean, ezagunen batekin edo estimatutako norbaitekin topo egiten bazuten, hori “elkartasunezko” jarreraren aldeko faktore izan zitekeen, inor ere ezagutzen ez bazuten denak “ustasha multzo” bezala ikusteko (beraz, “mendekuzko jarrerarako”) faktore bihur zitekeen -gehiago "ustasha" fama zuen herrixka batetako zibilak baziren-. Azkenik, matxinoek herri bat askatu ostean bertan ustashek hildako serbiarren fosa komunik edo berriki hildakoen hilotzik topatzen bazuten, herri hortako zibil kroaziar eta musulmanen kontra mendekua hartzeko aukerak handitu egiten ziren. BERGHOLZ, Max: Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. Cornell University Press. New York, 2016, 17 or. 221-222, 229, 232-235. eta 245-250. orr.
  86. ↑ (Serbokroazieraz) JAREB, Mario. (2001). «“Prilog raspravi o karakteru ustanka od 27. srpnja 1941. godine” (1941eko uztaileko 27ko matxinadaren izaeraren gaineko eztabaidari ekarpena)» Časopis za suvremenu povijest (Historia Garaikidearen agerkaria) 3 (751-771. orr.).
  87. ↑ Slavko Goldsteinek esaten duen moduan, “garrantzitsua da azpimarratzea Lika eta Krajinako matxinadak ez zuela Jadovno eta Suvajako izua ekarri, alderantziz izan zela, Jadovno eta Suvajak ekarri zutela Lika eta Krajinako matxinada”. GOLDSTEIN, Slavko: 1941. The year that keeps returning. The New York Review of Books. New York, 2013 [2007], 106. or.
  88. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning.. New York: The New York Review of Books, 94 or..
  89. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning.. New York: The New York Review of Books, 97-101 or..
  90. ↑ (Ingelesez) PETROVIĆ, Aleksandar. (2011). The Transformation of Mihailović’s Chetnik Movement: From Yugoslav Royalist Forces to Serb Nationalist Guerrillas.. Simon Fraser Unibertsitatea (Doktorego-tesia), 116-117 or..
  91. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War.. AEB/Kanada: Frank Cass, 18 or..
  92. ↑ (Ingelesez) BERGHOLZ, Max. (2016). Violence as a generative force. Identity, Nationalism and memory in a Balkan Community. New York: Cornell University Press, 113-115 or..
  93. ↑ (Ingelesez) BIONDICH, Mark. (2001). The Balkans. Revolution, War and Political Violence since 1878. Oxford/New York: Oxford University Press, 140 or..
  94. ↑ (Ingelesez) REDŽIĆ, Enver. (2005). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. AEB/Kanada: Frank Cass, 100, 187 eta 229 or..
  95. ↑ (Ingelesez) BIONDICH, Mark. (2001). The Balkans. Revolution, War and Political Violence since 1878. Oxford/New York: Oxford University Press, 147-148 or..
  96. ↑ (Ingelesez) TOMASEVICH, Jozo. (2001). War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Occupation and Collaboration. Stanford (AEB): Stanford University Press, 251 or..
  97. ↑ (Ingelesez) PIRJEVEC, Jože. (2018 [2011]). Tito and his comrades. Wisconsin (AEB): University of Wisconsin Press, 90 or..
  98. ↑ (Serbokroazieraz) «“Žene članovi AVNOJ” (AVNOJko emakumezko kideak)» Žena danas (Emakumea gaur) 35.
  99. ↑ (Serbokroazieraz) Jugoslaviako Emakume Antifaxisten Frontea (AFŽJ):. (1950). Period rada 1941–1945 (Lan garaia: 1941-1945). Jugoslavia: AFŽJ, 141 or..
  100. ↑ Neda Božinovićek AVNOJren bigarren asanblada honetan %3,7an, kalkulatzen du emakumezko ordezkarien kopurua. BOŽINOVIĆ, Neda: Zensko pitanje u Srbiji u 19. i 20. Veku (Emakumeen afera Serbian 19. eta 20. mendeetan). Feministička. Belgrad, 1996, 135. or.
  101. ↑ (Serbokroazieraz) NEŠOVIĆ, Slobodan (ed.). (1953). Drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije 1943–1953 (Jugoslaviaren Nazio-Askapenereko Kontseilu Antifaxistaren Bigarren Asanblada, 1943). Belgrad, 190-193 or..
  102. ↑ Barbara Jancarrek lau emakumezkoren zifra ematen du. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 157. or. Honen iturria Dušanka Kovačević da. KOVAČEVIĆ, Dušanka: Women of Yugoslavia in the National Liberation War. Pregled. Belgrad, 1977, 64-65. orr.
  103. ↑ AVNOJren lehendakaritzaren iraunkorreko 17 kidetatik bat bera ere ez zen emakumezkoa. NEŠOVIĆ, Slobodan (ed.): Drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije 1943–1953 (Jugoslaviaren Nazio-Askapenereko Kontseilu Antifaxistaren Bigarren Asanblada, 1943). Belgrad. 1953, 190-193. orr.
  104. ↑ a b c d e f g (Ingelesez) «BRKLJAC̆IĆ, Maja: "Pejnović, Kata" (420-422. orr.)» Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries. New York: Central European University Press, 422 or..
  105. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 93 or..
  106. ↑ (Ingelesez) KOVAČEVIĆ, Dušanka. (1977). Women of Yugoslavia in the National Liberation War. Belgrad: Pregled.
  107. ↑ Jancarren arabera, 160 izan ziren ordezkariak. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 154. or.
  108. ↑ (Serbokroazieraz) Pejnović, Kata. (1942-XII-13). Borba (Borroka): 1..
  109. ↑ (Serbokroazieraz) ŠOLJAN, Marija. (1955). Žene Hrvatske u narodnooslobodilačkoj borbi (Kroaziako emakumeak nazio-askapen borrokan). Zagreb: Izdanje glavnog odbora, Savez Ženskih Društava Hrvatske (Kroaziako Emakumen Elkarteen Aliantza: Zuzendaritza-Nagusia), 184-185 or..
  110. ↑ (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41.
  111. ↑ Jugoslaviako Erresumako 1921ko Konstituzioak emakumezkoen bozka ez zuen aintzatesten, “lege berezi batek” onartu behar zuela esaten zuen. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 145. or.
  112. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 79-87 or..
  113. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview”» Studies in Comparative Communism 142.
  114. ↑ (Ingelesez) «EMMERT, Thomas: “Ženski Pokret; The Feminist Movement in Serbia in the 1920s” (33-49. orr.).» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press.
  115. ↑ (Ingelesez) «JALUŠIČ, Vlasta: “Women in Interwar Slovenia” (51-66. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press.
  116. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 87-88 or..
  117. ↑ a b (Ingelesez) “Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa; 11-20. orr.), Jelena. (2016). Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (Rijeka) 11: 14-15..
  118. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» Studies in Comparative Communism 142: 147-148..
  119. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 85 or..
  120. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 76-77 eta 116-118 or..
  121. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance.. AEB: Cambridge University Press, 116-120 or..
  122. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 119 or..
  123. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 119-112 or..
  124. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 81 or..
  125. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance.. AEB: Cambridge University Press, 116 or..
  126. ↑ (Ingelesez) ŠOLJAN, Marija. (1955). Žene Hrvatske u narodnooslobodilačkoj borbi (Kroaziako emakumeak nazio-askapen borrokan).. Zagreb: Izdanje glavnog odbora, Savez Ženskih Društava Hrvatske (Kroaziako Emakumeen Elkarteen Aliantza: Zuzendaritza Nagusia), 162-163 or..
  127. ↑ a b (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» n Studies in Comparative Communism 142.
  128. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» in Studies in Comparative Communism 142.
  129. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» Studies in Comparative Communism 142.
  130. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. Cambridge University Press, 89-90 or..
  131. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, Slavko. (2013 [2007]). 1941. The year that keeps returning.. New York: The New York Review of Books, 102 or..
  132. ↑ a b c d (Serbokroazieraz) STOJAKOVIĆ, Gordana. (2011). Родна перспектива новина Антифашистичког фронта жена (1945—1953) (Emakumeen Fronte Antifaxistaren egunkarien genero-ikuspegia (1945-1953)).. Novi Sad: Asociacija Centara za Interdisciplinarne i multidiscplinarne studije i istraživanja (Diziplina-arteko eta diziplina-anitzeko ikasketa eta ikerketen zentruen elkartea).
  133. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 90-91 or..
  134. ↑ (Serbokroazieraz) AFŽ-EMAKUMEEN FRONTE ANTIFAXISTA. (1945). «BROZ TITO, Josip: “Govor na Prvoj Zemaljskoj Konferenciji Antifašističkog Fronta Žena, 6-12-1942” (“Emakumeen Fronte Antifaxistaren lehen Lurralde-Konferentzian eginiko hitzaldia, 1942-12-6”)» Tito-Ženama Jugoslavije (Tito jugoslaviar emakumeei). Belgrad: Centralni odbor Antifašističkog Fronta Žena Jugoslavije (Jugoslaviako Emakume Antifaxisten Frontearen Komite Zentrala), 6 or..
  135. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 90 or..
  136. ↑ Barbara Jancarren arabera, 1941ko uztailean emakumeen bozka eskubidea aintzatetsi zuten partisanoek. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 151. or. Hala ere, Ivana Pantelićen arabera, hasiera batean, 1941ean, mugimendu partisanoen helburuen artean sexu-berdintasuna ez zen agertzen edo ez zen guztiz argi agertzen. 1942ko otsailean agertu ziren emakumeen berdintasuna helburu bezala argi eta garbi agertzen zituzten lehen dokumentuak. PANTELIĆ, Ivana: “Yugoslav female partisans in World War II” in Cahiers Balkaniques, 41. zkia, 2013, 4. or.
  137. ↑ Ekintza hauek baita ere “Okupatutako lurretan”; hirietan, askatu gabeko guneetan egiten zituzten. BATINIĆ, Jelena: “Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa) in Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (11-20. orr.), 11. zkia., Rijeka, 2016, 16. or.
  138. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 101 or..
  139. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press., 100 eta 154 or..
  140. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2016). «“Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa; 11-20. orr.)» Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (Rijeka) 14.
  141. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2016). «“Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa; 11-20. orr.)» Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (Rijeka) 11.
  142. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 97 eta 101-102 or..
  143. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 113 or..
  144. ↑ a b c (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41.
  145. ↑ (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41.
  146. ↑ (Ingelesez) DEDIJER, Vladimir. (1951). With Tito Through the War; Partisan Diary, 1941-1944.. A. Hamilton, 241 or..
  147. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 112 or..
  148. ↑ (Serbokroazieraz) HUREM, HUREM. (1977). «PEJNOVIĆ, Kata: “Istorijskih dana u Bihaću i Bosanskom Petrovcu” (“Egun historikoak Bihaćen eta Bosanski Petrovacen”)» Žene Bosne i Hercegovine u narodnooslobodilačkoj borbi 1941–1945. godine: Sjećanja učesnika (Bosniako emakumeak 1941-1945 urte arteko herri-askapen borrokan: parte-hartzaileen oroitzapenak). Sarajevo: Svjetlost, 514 or..
  149. ↑ (Ingelesez) DEDIJER, Vladimir. (1990). The War Diaries of Vladimir Dedijer. 2 Michigan (AEB): Ann Arbor: University of Michigan Press, 38 or..
  150. ↑ (Ingelesez) DEDIJER, Vladimir. (1961). The Beloved Land. Londres: MacGibbon & Kee, 318 or..
  151. ↑ a b (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» in Studies in Comparative Communism 142: 148-149..
  152. ↑ Ivana Pantelićek bat egiten du honekin: “AFŽ batez ere 30 urtetik gorako emakumeak –ezkonduak, familien amak- errekrutatzen saiatzen zen, gazteagoak zuenean Alderdi Komunistan sartzen baitziren” PANTELIĆ, Ivana: “Yugoslav female partisans in World War II” in Cahiers Balkaniques, 41. zkia, 2013, 4-5. or.
  153. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 96-97 or..
  154. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 95-96 or..
  155. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 91, 102 eta 116 or..
  156. ↑ Barbara Jancar-Websterrek ere bat egiten du iritzi horekin: JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” in RAMET, Sabrina eta MAGAŠ, Branka: Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states (67-89. orr.). Penn State Press. Pennsylvania (AEB). 1999, 80. or.
  157. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance.. AEB: Cambridge University Press, 103-104 or..
  158. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 81 eta 83 or..
  159. ↑ Kasu askotan, partisanoen lerroetan “borrokalari” eta “erizain” arteko paperen muga nahiko malkartsua zen, emakume askok paper biak aldi berean bete zituztela. BATINIĆ, Jelena: “Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa) in Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (11-20. orr.), 11. zkia., Rijeka, 2016, 16. or.; PANTELIĆ, Ivana: “Yugoslav female partisans in World War II” in Cahiers Balkaniques, 41. zkia, 2013, 2. or.; eta BATINIĆ, Jelena: Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. Cambridge University Press. AEB, 2015, 149. or.
  160. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview”(143-164. orr.)» Studies in Comparative Communism 142.
  161. ↑ a b c (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav feale partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41.
  162. ↑ (Serbokroazieraz) MLADENOVIĆ, Stanko. (2011). Spasenija Cana Babović. Belgrad: Rad, 211 or..
  163. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 69 or..
  164. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 127-128 or..
  165. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 128-129 or..
  166. ↑ (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41: 2-3..
  167. ↑ Geroagoko artikulu batean, 1999an, Barbara Jancar 1981an baino askoz ere kritikoago agertzen da Alderdi Komunistarekin eta mugimendu partisanoarekin. “Emakume partisanoaren irudia, propaganda partisanoaren sorkuntza bat izan zen. Egia zen emakume asko gudara batzeko deia jaso zutela partisanoen brigada baten behartuta, eta boluntarioak baziren, askotan ez zuten entrenamendurik eta izan bazuten erizaintza-kurtsoren bat izango zen (…) Erizainak ez ziren gehienak mezulariak, propaganda aktibistak, kazeta-langileak eta abar izan ziren (…) gutxi batzuei eman zitzaien borrokatzeko aukera”. JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” in RAMET, Sabrina eta MAGAŠ, Branka: Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states (67-89. orr.). Penn State Press. Pennsylvania (AEB). 1999, 73. or.
  168. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 130 eta 189 or..
  169. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 142-148 or..
  170. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 189 or..
  171. ↑ a b (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 2 or..
  172. ↑ Barbara Jancarrek %25ean hildako gizonezko partisanoenen kopurua ezartzen du, eta %31 emakumezkoena. Jancarrek ere badio hildako zibilen kopuru handiagoa zela gizonezkoengan: Jugoslaviaren populazioaren %11 hil zen, eta emakumezko populazioaren %8,5. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 144-145. orr. JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” in RAMET, Sabrina eta MAGAŠ, Branka: Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states (67-89. orr.). Penn State Press. Pennsylvania (AEB). 1999, 70. or.
  173. ↑ Barbara Wiesingerrek dionez, zenbaki horiek handizkatuak dira, eta guztira %5 eta %10 artean soilik izan ziren emakumezko borrokalariak. WIESINGER, Barbara: »... denn die Freiheit kommt nicht von alleine«. Frauen im jugoslawischen »Volksbefreiungskrieg« 1941–1945 (“Askatasuna berez ez datorrelako”. Emakumeak Jugoslaviako “Herri-Askapen Gudan”, 1941-1945). Doktorego-tesia. Salzburg, 2005.
  174. ↑ JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 144., 156. eta 158. orr. Beste une batean Jancarrek milioi baten zenbakia ematen du (149. or.).
  175. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 134-135 or..
  176. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 71-72 or..
  177. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states .. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 73-74 or..
  178. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 153 eta 157 or..
  179. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 139 or..
  180. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 128 eta 130 or..
  181. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 72 or..
  182. ↑ (Ingelesez) «JANCAR-WEBSTER, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement” (67-89. orr.)» Gender politics in the Western Balkans. Women and Society in Yugoslavia and de Yugoslav sucesor states. Pennsylvania (AEB): Penn State Press, 84 or..
  183. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 103, 107-112 eta 135 or..
  184. ↑ Jancarrek dio “zaila dela emakumezko partisanoekiko gizonezko partisanoaren bataz besteko jarrera zein zen identifikatzea, eta ziur asko, unitatez unitate aldatu egin zela”. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 154. or.
  185. ↑ (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41: 7-8..
  186. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 103 eta 146-148 or..
  187. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 189-194 or..
  188. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2016). «“Interview with Jelena Batinić” (Andrea Roknić Bežanićen elkarrizketa; 11-20. orr.)» Časopis za Povijest Zapadne Hrvatske (Mendebaldeko Kroaziako Historiako Agerkaria) (Rijeka) 11.
  189. ↑ (Ingelesez) PANTELIĆ, Ivana. (2013). «“Yugoslav female partisans in World War II”» Cahiers Balkaniques 41.
  190. ↑ (Serbokroazieraz) SLAPŠAK, Svetlana. (2001). Ženske ikone XX veka (XX mendeko emakumezko ikonoak). Belgrad, 208 or..
  191. ↑ (Ingelesez) JANCAR, Barbara. (1981). «“Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” (143-164. orr.)» Studies in Comparative Communism 142.
  192. ↑ Jelena Batinićen arabera, emakumeak armadatik apartatzeko prozesua guda bukatu baino lehen hasi zen, gudaren azken urtean. BATINIĆ, Jelena: Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. Cambridge University Press. AEB, 2015, 158-162. eta 222. orr.
  193. ↑ Zenbaki hau Tito berak aipatu zuen 1975ean. BROZ TITO, Josip: "Najlepsi spomenik zeniucesniko nase revolucianarne borbe jeste dosledno ostvarivanje ideala, za koje su se nesebicno, herojski borile” ("Gure borroka iraultzaileko borrokalarien omenezko monumenturik ederrena eurek dena emanda eta heroikoki borrokatu zuten ideialen gauzatze etengabekoa da") in ASKOREN ARTEAN: Zena danas: 1945-75 Triideset godina pobede nad fasizmom medunarodna godina zena (Zena danas: 30 urte faxismoaren garaipenetik emakumearen nazioarteko egunean).307. lib., 275. zkia., 1975, 16. or Jancarrek, zenbaki hori aipatzen duenak, soldaduekiko proportzioan, emakumezko baino gizonezko %30 ofizial gehiago zeudela dio. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 144. eta 153. orr.
  194. ↑ Batinićek dio 92 izan zirela. BATINIĆ, Jelena: Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. Cambridge University Press. AEB, 2015, 96-97. orr.
  195. ↑ Barbara Jancarrek gainera beste datu bat gehitzen du: emakumezko heroi hauetatik soilik bost ez ziren Alderdi Komunistako edo Gazteria Komunistako kide (bostak gudan hildakoak), eta gudan zehar militante eginak kenduta ere, are erdia baino gehiago, 53, izango lirateke “guda aurreko komunistak”; hau da, emakume partisanoen “elite politikoa” gainordezkatua zegoen emakume heroien artean. Emakume heroietako soilik %7 ziren baserritarrak lanbidez. Hots, “baserriguneko emakumearentzat”, gudan zehar mobilizatuarentzat eta batez ere alderdiaren kide ez zenarentzat, hau da, emakume partisanoaren profil nagusiarentzat, oso zaila izan zen titulu hori lortzea, eta ezinezkoa gudan hil ez balitz (gainera, normalean hauek titulua beranduago jaso zuten). Hala ere Jancarrek badio ez zuela gizonezko heroien inguruko daturik titulu honen ematean sexu-joera markatua bazegoen jakiteko, baina atzeman daiteke nolabaiteko joera bazegoela. JANCAR, Barbara: “Women in the Yugoslav National Liberation Movement: An Overview” in Studies in Comparative Communism, 14. lib., 2. zkia. (143-164. orr.), 1981, 158-159. orr.
  196. ↑ (Alemanez) WIESINGER, Barbara. (2005). »... denn die Freiheit kommt nicht von alleine«. Frauen im jugoslawischen »Volksbefreiungskrieg« 1941–1945 ("Askatasuna ez duelako beste inork ekartzen". Emakumeak Jugoslaviako "Herri-Askapen Gudan", 1941-1945).. Salzburg: Salzburgko Unibertsitatea (Doktorego-tesia), 208 or..
  197. ↑ (Ingelesez) BATINIĆ, Jelena. (2015). Women and Yugoslav Partisans. A History of World War II Resistance. AEB: Cambridge University Press, 97 or..
  198. ↑ (Mazedonieraz) «“ОДЛИКУВАЊА-ПРЕТСЕДАТЕЛОТ НА СОЦИЈАЛИСТИЧКА ФЕДЕРАТИВНА РЕПУБЛИКА ЈУГОСЛАВИЈА СО ОРДЕН НА НАРОДЕН ХЕРОЈ” (“DEKORAZIOAK-JUGOSLAVIAKO ERREPUBLIKA SOZIALISTA FEDERALEKO LEHENDAKARIAK, HERRIAREN HEROIAREN ORDENA EMATEN DIO”)» Службен Лист на СФРЈ (Jugoslaviako Errepublika Sozialista Federalaren Kazeta Ofiziala) 36: 1090..
  199. ↑ (Ingelesez) «HORVATINČIĆ, Sanja: “Erased: On the Circularity of Misogyny on the Example of Female Representation in the Public Space of Zagreb” (90-101. orr.)» Back to the Square! Art, Activism and Urban Research in Post-Socialism. Zagreb: Blok, 94 eta 98 or..
  200. ↑ (Serbokroazieraz) PAVLICA, Dobrivoje. Pjesma Narodnom Heroju Kati Pejnović (Abestia Kata Pejnović Herriaren Heroiari). youtube.com.
  201. ↑ (Serbokroazieraz) ZORIĆ "LIČANIN", Boris. «Sivi soko sa kapele kliče (Belatz grisa eliz-dorretik deika ari da)» youtube.com.

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kata_Pejnović&oldid=9018381"(e)tik eskuratuta