Zefalea edo buruko mina buruko intentsitate aldakorreko sentipen mingarri gisa definitzen da. Garunak ez du minik ematen, eta, beraz, sentipen mingarria zainetako sinu handiek, meningeek, duramaterreko arteriek eta inguruko gainerako egiturek eragiten dute[1].
Zefaleak nerbio sistemako nahasmendu ohikoenetariko bat dira. Munduko prebalentziari dagokionez, % 50 ingurukoa da helduen artean (18-65). Helduen erdiek eta hiru laurdenek zefalea bat jasan dute azken urtean, eta talde horren % 30ek edo gehiagok migraina izan du[2].
Eskualdeen aldaketak gorabehera, zefalea adin, arraza, diru-sarrera maila eta eremu geografiko guztietako pertsonei eragiten dien mundu mailako arazoa da[2].
Oro har, bi zefalea talde bereizten dira: primarioak eta sekundarioak.
Primarioa: Zefalea primarioa sintomatologia azaltzen duen kausa estruktural edo metabolikorik ez duena da[3]. Buruko minen % 95 dira, eta ohikoa da goragalea edo oka egitea buruko minarekin batera. 4 eta 72 ordu arteko iraupena izaten dute. Primarioen artean, hauek dira nagusienak: migraina, tensioagatiko buruko mina eta buruko mina luku-forman[4].
Migraina. Zefalea primarioa da, eta, nagusiki, pubertaroan agertu ohi da, eta, batez ere 35 eta 45 urteko helduei eragiten dio. Emakumeetan ohikoagoa da. Mekanismo entzefaliko baten aktibazioaren ondorioz gertatzen da; aktibazio horrek hanturazko substantzien eta mingarrien askapena eragiten du buruko nerbio eta odol-hodien inguruan. Buruko minak errepikakorrak izaten dira, eta bizitza guztia irauten dute[2].
Tentsioagatiko buruko mina. Lehen mailako zefalearik ohikoena da. Tentsioagatiko buruko min episodikoa, hilean 15 egun baino gutxiagokoa, zenbait biztanleria-talderen % 70ean baino gehiagotan ikusten da. Nerabezaroan hasten da askotan, eta gehiago eragiten die emakumeei gizonei baino. Ordu gutxi batzuk irauten dute, hala ere, egun batzuk iraun dezakete. Pazienteak askotan deskribatzen du buruko presio edo zapalkuntza banda bat gisa, batzuetan lepora edo lepotik irradiatzen dena[2].
Buruko mina luku-forman edo Cluster. Nahiko arraroa da; 1.000 heldutik, bati baino gutxiagori eragiten die; ohikoagoa da gizonen artean emakumeen artean baino, 6:1eko erlazioarekin. Normalean, hogeitabost urtetik aurrera agertzen da. Gertakari errepikakorrak eta ohikoak izaten ditu (egunean hainbat aldiz), laburrak, baina oso mingarriak, zefalea, eta, normalean, begi baten inguruan kontzentratzen dira, gorritasuna eta malko-jarioarekin batera. Errinorrea edo ukitutako aldeko sudur-hobiaren buxadura izaten da aldi berean, eta betazala erorita egon daiteke. Episodikoa edo kronikoa izan daiteke[2].
Sekundarioa: Zefalea sekundarioa azpiko beste patologia baten sintoma besterik ez da[3][5].
Buruko, lepoko, begietako, belarrietako, sudurretako, sinu paranasaletako, hortzetako, ahoko edo aurpegiko edo garezurreko beste egitura batzuetako nahasmenduagatik eragindako zefalea edo aurpegiko mina.
Garuna bera ez da minarekiko sentikorra minaren errezeptorerik ez duelako. Hala ere, buruko eta lepoko hainbat eremuk minaren errezeptoreak dituzte, eta, beraz, mina suma dezakete. Horien artean, garezurreko arteria, erdiko meninge-arteria, zain handiak, sinu benosoak, garezurreko eta bizkarrezurreko nerbioak, buruko eta lepoko muskuluak, meningeak, garuneko igitaia, garun-enbor zatiak, begiak, belarriak, hortzak eta ahoaren estaldura[6][7]. Pial arteriak, pial zainak baino, minaren ekoizpenaren arduradunak dira[8].
Buruko minak, maiz, meningeen eta odol-hodien trakzio edo narritaduraren ondorioz sortzen dira[9]. Minaren hartzaileak buruko traumatismo edo tumoreek estimulatu ditzakete, eta buruko minak sor ditzakete. Odol-espasmoek, odol-hodi dilatatuak, meningeen hanturak edo infekzioak eta muskulu-tentsioak minaren hartzaileak ere estimula ditzakete[7]. Behin estimulatuta, nozizeptore batek mezu bat bidaltzen du, nerbio-zuntzaren luzeran gora, garuneko nerbio-zeluletara gorputzaren zati batek min hartzen duela adieraziz[10].
Zailagoa da zefalea primarioak ulertzea sekundarioak baino. Migrainak, tentsio-buruko minak eta luku gisako buruko minak eragiten dituzten mekanismo zehatzak ez dira ezagutzen[11]. Denboran, hipotesi desberdinak egon dira burmuinean zer gertatzen den buruko min horiek eragiteko azaltzen saiatzen direnak[12].
Gaur egun, migrainak garuneko nerbioen disfuntzioak direla uste da[13]. Lehen, migrainak garuneko odol-hodien arazo nagusi batek eragindakoak zirela uste zen[14]. Wolff-ek XX. mendean garatu zuen teoria baskular horrek iradoki zuen migrainetako aura garezur barneko hodien uzkurtzeak eragiten duela eta buruko mina bera garezur kanpoko hodien errebotearen dilatazioak. Garezur kanpoko odol-hodi horien dilatazioak inguruko nerbioetako min-errezeptoreak aktibatzen ditu, eta horrek buruko mina eragiten. Teoria baskular hori, jada ez da onartzen[13][15]. Hainbat ikerketek frogatu dute migrainen buruko mina ez dela gertatzen garezur kanpoko basodilatazioarekin batera, baizik eta garezur barneko basodilatazio arina[16].
Gaur egun, espezialista gehienek uste dute migrainak garuneko nerbioen arazo nagusi baten ondoriozkoak direla[13]. Aurak garuneko kortexaren (garunaren zati bat) neuronen jarduera areagotu batek eragindakoa dela uste da, hedapen kortikalaren depresioa izenez ezagutzen dena[17], eta, ondoren, depresioaren jarduera aldi batez jarraitua[18]. Batzuek uste dute buruko minak peptidoak edo serotonina askatzen dituzten zentzumen-nerbioen aktibazioan sortzen direla, arterietan, duran eta meningeetan hantura eragiten dutena eta, gainera, basodilatazioa ere eragiten dutena. Triptanoak, migrainak tratatzen dituzten sendagaiak, serotonina-hartzaileak blokeatzen dituzte, eta odol-hodiak estutzen dituzte[19].
Buruko minik gabe migrainak jasateko joera handiagoa duten pertsonak dira: migrainen familia-historia dutenak, emakumeak eta aldaketa hormonalak jasaten dituzten edo jaiotza-kontrolerako pilulak hartzen ari diren edo hormona ordezko terapia agindutako emakumeak[20].
Tentsio-buruko minak buruko eta lepoko muskuluetako nerbio periferikoen aktibazioan sortzen direla uste da[21].
Zefalearen kasuan, historia klinikoak bideratzen du diagnostikoa kasu gehienetan. Lehenik eta behin, minaren denbora-profila argitu behar da, batez ere hasteko modua eta, zehazki, ezarpena bat-batekoa izan den ala ez.
Denbora-profilaren barruan, krisiek zenbat irauten duten jakin behar da, batez ere zefalea primario desberdinak bereizteko: migraina-krisiek 4 ordu baino gehiago irauten dute tratamendurik gabe, eta, zefalea mordoetan, 180 minutu baino gutxiago. Hala ere, iraupenak berak ezin du bigarren mailako etiologiarik baztertu.
Bestalde, garezur barruko presioa handitzearen ondoriozko zefaleek (tumoreak, adibidez) ibilbide kronikoa eta progresiboa dute.
Funtsezko beste gai bat pazientearen adina da. 50 urte bete ondoren hasten den zefaleak aldi baterako arteritisa edo bigarren mailako beste etiologiak izateko aukera kontuan hartzea eragiten du.
Halaber, krisialdien kokapena, intentsitatea eta sintoma edo zeinu lagungarriak jaso behar dira, hala nola goragalea, gorakoak, argiaren eta zarataren hipersentikortasuna, jarduera fisikoarekiko okertzea edo zefalea-mota bakoitza behar bezala sailkatzea ahalbidetuko duten sintomak.
Azkenik, funtsezkoa da jakitea zein izan den azkenean pazientea medikuarengana joateko arrazoia, batez ere minak ikastaro kronikoa duenean.
Miaketa fisikoak konstanteak, hau da, tentsio arteriala eta tenperatura, neurtu behar ditu; oinarrizko miaketa orokorra eta neurologiko osoa egin behar da.
Kontuan hartu beharrekoak zefaleak sailkatzeko:
Sukarrak edo larruazaleko rash bat egoteak meningitis baten diagnostikora eraman dezake.
Begiaren hondoa espezifikoki baloratu beharko da papila-edema bat dagoen ikusteko, tumore edo zain-tronbosi baten ondorioz sortu daitekeena. Horner sindromea agertzea (ptosia eta miosia, minaren ipsilateralak) zefalearen ezaugarria da mordoetan, baina baita disekzio karotideoarena ere.
50 urtetik gorako pazienteetan, aldi baterako arteriak haztatzea (aldi baterako arteritisaren susmoaren aurrean).
Sinu paranasaletan, mina izatea sinusitis bat izan daiteke.
Garondoko zurruntasuna, infekzio-prozesuei ez ezik, hemorragia azpiaraknoidearen, kartzinomatosi meningeoaren edo meningitis aseptikoaren aurkikuntza tipikoa ere bada.
Zefalea larrialdi zerbitzuko kontsulta guztien arrazoi ohikoenetariko bat da (% 1-4). Larrialdi zerbitzu batean zefaleen etiologia aztertzen denean, zefalea primarioak % 64-98 dira. Hala ere, larrialdietan, zefalea duen paziente bati aurre egin behar dion osasun-profesionalaren helburu nagusia pazientearen bizitza arriskuan jar dezaketen bigarren mailako zefaleak identifikatzea da. Horretarako, anamnesiak eta esplorazio fisikoak ahalbidetutako alarma-zeinuak identifikatzea oso garrantzitsua da[3].
Alde bakarreko kokapen hertsia (buruko mina luku forman, hemikranea paroxistikoa, neuralgia okzipitala, trigeminoaren neuralgia, hemikraneo jarraitua eta aldebakarreko beste zefalea primario batzuk izan ezik)
Zefalea beste sintoma batzuekin batera:
Jokabide- edo portaera-nahasmenduak
Krisi epileptikoak
Alterazio neurologiko fokala
Papiledema
Sukarra
Goragaleak eta gorakoak, lehen mailako zefalea batek (migraina) eta gaixotasun sistemiko batek azaldu ezin dituztenak
Zeinu meningeoak egotea
Ahalegin fisiko batek, eztulak edo jarrera-aldaketak arinegi eragindako zefalea
Ezaugarri atipikoak dituen zefalea
Zefalea erregogorra, teorikoki zuzena den tratamendu batean
Buruko mina bizitzako muturreko adinetan
Batez ere gauez aurkezten den zefalea
Zefalea paziente onkologiko edo immunokonprometituetan
Larrialdi-zerbitzuetan hurrengo algoritmoa jarrai daiteke (1. algoritmoa).
Edozein zefalea-mota tratatu aurretik, diagnostiko egokia egin behar da, eta faktore eragileak identifikatu behar dira. Tratamendua indibidualizatua izan behar da.
Jokabide-aldaketak: janarien eta loaren ordutegi erregularra eta ariketa fisiko erregularra.
Saihestu txokolatea, alkohola eta tiramina edo glutamato monosodiokoa duten elikagaiak.
Kafeinaren kontsumoa mugatzea.
Emozioak jokabidez maneiatzea.
Neurri fisikoak: Min-krisian geldirik egotea, etzanda, burua altxatuta, gela ilun batean, zaratarik gabe, kopetan oihal hotz bat duela eta lo egiten saiatzea.
Tratamendu farmakologikoa: Zefaleak tratatzeko erabiltzen diren substantziak honela sailkatzen dira: terapia espezifikoa eta terapia zehaztugabea. Espezifikoaren barruan, deribatu ergotikoak eta triptanteak daude. Zehaztugabeen artean, aldiz, analgesikoak, AIEE, antiemetikoak, antsiolitikoak eta hipnotikoak daude.
Analgesikoak: Lehen aukeratzat hartzen dira intentsitate ertaineko koadroetan: azido azetilsalizilikoa eta parazetamola. Koadro biziagoetan, adibidez, ibuprofenoa, naproxenoa eta ketoprofenoa erabil daitezke, edo parazetamol-asoziazioak kodeinarekin.
Ergotaminikoak: Aspaldi arte medikaziorik erabiliena izan da. Eragin luzea dute. Hala ere, krisiaren hasieran baino ez dira eraginkorrak, eta hainbat ondorio kaltegarri dituzte.
Triptanteak: Garezur barruko hodietan dauden 5HT motako hartzaile serotoninergikoak estimulatzen dituzte, migraina-erasoetan dilatatuak daudenak. Migrainentzako tratamendurik onena dira. Hala ere, nahiko garestiak dira, eta hainbat albo-ondorio dituzte, batez ere kardiobaskularrak; beraz, aurreko tratamenduekin hobera egiten ez duten pazienteetan erabili behar dira.
Antiemetikoak: Farmako antiemetikoak goragaleak eta gorakoak tratatzeko erabiltzen dira[25].
Intentsitate gutxikoa izaten da, eta analgesiko txikiagoarekin, erlaxazioarekin eta lo eginez amore ematen du. Nahasmendu hori onbera da, eta, pazienteari, hura kontrolatzen irakatsi behar zaio.
Ez da sindrome oso arrunta, baina intentsitate handikoa eta alde bakarrekoa da. Migrainan ez bezala, pazienteak nahiago du nora ezean ibili. Kasu akutuetarako tratamendua honako hau da: oxigenoa, triptanteak (sumatriptan), analgesia (dihidroergotamina) eta anestesia lokala. Prebentzio-metodo gisa, kortikoideen edo ergotaminikoen bidezko tratamenduak erabil daitezke.
Erregistratutako lehen sailkapen sistema Areteo Kapadoziakoak, antzinateko greko-erromatar mediku jakintsuak, argitaratu zuen. Hiru buruko min mota bereizi zituen: i) Zefalea, bat-bateko agerpena eta aldi baterako buruko mina adierazten duena; ii) zefalea, buruko min kroniko bati erreferentzia egiten diona, eta iii) heterokrania, buruko min paroxistikoa buruko alde batean. Gaur egungoen antza duen beste sailkapen sistema bat Thomas Willis-ek argitaratu zuen De Cephalalgian, 1672an. 1787an, Christian Baur-ek, orokorrean, buruko minak idiopatikoak (buruko min primarioak) eta sintomatikoak (buruko min sekundarioak) banatu zituen, eta 84 kategoria definitu zituen[27].
Oro har, haurrek helduek dituzten buruko min mota berak izaten dituzte, baina haien sintomak apur bat desberdinak izan daitezke. Haurren buruko minen diagnostikoa helduenaren antzekoa da. Hala ere, haur txikiek ezin dute mina ondo adierazi[28].[83] Ume txiki bat urduri bada, baliteke buruko mina izatea[29].
Haurren larrialdietarako bisiten % 1, gutxi gorabehera, buruko minagatik da[30][31]. Buruko min horietako gehienak ez dira arriskutsuak. Pediatriako larrialdietan ikusten den buruhausterik ohikoena katarro batek eragindako buruko mina da (% 28,5). Larrialdietan diagnostikatzen diren beste buruko min batzuk honako hauek dira: buruko min postraumatikoa (% 20), deribazio bentrikulo-peritonealaren bati lotutako buruko mina (LCE gehiegi kentzeko eta garuneko presioa murrizteko garunean jartzen den gailua) (% 11,5) eta migraina (% 8,5)[31][32]. Haurrengan aurkitu ohi diren buruko min larrienak garuneko odoljarioak (hematoma subdurala, hematoma epidurala), garuneko abzesuak, meningitisa eta deribazio bentrikulo-peritonealaren funtzionamendu okerra dira. Buruko mina duten haurren % 4-6,9k bakarrik dute zergati larria[29].
Helduetan bezala, buruko min gehienak onberak dira, baina buruko mina beste sintoma batzuekin batera (esate baterako, mintzamen arazoak, muskuluen ahultasuna eta ikusmen-galera) azpiko kausa larriago bat egon daiteke: hidrozefalia, meningitisa, entzefalitisa, abszesua, odoljarioa, tumorea, odol-koagulazioa edo buruko traumatismoa. Kasu horietan, buruko minaren ebaluazioak har dezake barne ordenagailu bidezko tomografia edo erresonantzia magnetikoa, nerbio-sistema zentraleko egitura-nahasmendu posibleak bilatzeko[33]. Buruko min errepikakorra duen umeak azterketa fisiko normala badu, ez da gomendagarria neuroirudirik egitea. Jarraibideek adierazten dute neuroirudia egin behar dutela: azterketa neurologiko anormalak, nahasmena, krisi eta beren bizitzako buruko min larriena agertzea, buruko min motaren aldaketa edo arazo neurologikoak iradokitzen dituzten seinaleak dituzten haurrek[29].
Haurrak buruko minez kexatzen direnean, guraso asko garuneko tumore batek kezkatzen ditu. Orokorrean, garun-masek eragindako buruko minak ezgaitu egiten dute, eta oka eginarazten dute[29]. Ikerketa batek aurkitu zuen haurren garuneko tumorearekin lotutako ezaugarriak hauek direla: 6 hilabete baino gehiagoko buruko mina, loarekin lotutako buruko mina, oka, nahasmena, ikusmen-sintomarik ez, migraina-aurrekari familiarrik eta azterketa neurologiko anormalik ez izatea[34].
Neurri batzuek haurrengan buruko minak saihesten lagun dezakete. Buruko minak saihets ditzakete: egunean zehar ur asko edateak, kafeina saihesteak, lo nahikoa eta erregularra egiteak, otordu orekatuak une egokian jateak eta estresa eta gehiegizko jarduerak murrizteak[35]. Haurrentzako tratamenduak helduentzakoen antzekoak dira, hala ere, narkotiko gisako botika batzuk ez zaizkie haurrei eman behar[29].
Buruko minak dituzten haurrek ez dute zertan helduaroan buruko minik izan behar. Buruko mina zuten 100 umeren ikerketa batean, zortzi urte geroago, tentsio buruko mina zutenen % 44k eta migrainak zituztenen % 28k ez zuten buruko minik[36]. Eguneroko buruko min kronikoa zuten pertsonei egindako beste ikerketa batean, % 75ek ez zuten eguneroko buruko min kronikorik bi urte geroago, eta % 88k ez zuen eguneroko buruko min kronikorik zortzi urte geroago[37].
Buruko min kardiakoa[38] miokardioko infartuan gertatzen den buruko min mota arraroa da; buruko bat-bateko min larria du ezaugarri, eta, normalean, bihotzekoa izan edo izan eta berehala garatzen da. Mina leku okzipitaletan edo frontaletan koka ohi da, eta beste bihotzeko sintoma batzuekin batera ager daiteke, hala nola bularreko minarekin, arnas laburrekin edo besoko min erradiatzailearekin. Buruko min zehatz hori, bihotzeko ondoezaren seinale potentziala da, eta berehalako arreta medikoa behar du bizia arriskuan jar dezaketen konplikazioak saihesteko[39].
↑ abcdeToledo, J. B.; Riverol, M.; Martínez-Vila, E.; Irimia, P.. (00/2008). «Cefalea en urgencias»Anales del Sistema Sanitario de Navarra 31: 75–85. ISSN1137-6627. (kontsulta data: 2023-03-05).
↑Edlow JA, Panagos PD, Godwin SA, Thomas TL, Decker WW. (2008-10). «Clinical policy: critical issues in the evaluation and management of adult patients presenting to the emergency department with acute headache» Annals of Emergency Medicine 52 (4): 407–436. doi:10.1016/j.annemergmed.2008.07.001. PMID18809105..
↑ abGreenberg D, Aminoff M, Simon R. (2012-05-06). Clinical Neurology 8/E:Chapter 6. Headache & Facial Pain. McGraw Hill Professional ISBN978-0-07-175905-2..
↑Goadsby PJ, Raskin NH (2012). "Chapter 14. Headache". In Longo DL, Fauci AS, Kasper DL, Hauser SL, Jameson J, Loscalzo J (eds.). Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). New York, NY: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-174890-2
↑Goadsby PJ. (2009-01). «The vascular theory of migraine--a great story wrecked by the facts» Brain 132 (Pt 1): 6–7. doi:10.1093/brain/awn321. PMID19098031..
↑Amin FM, Asghar MS, Hougaard A, Hansen AE, Larsen VA, de Koning PJ, Larsson HB, Olesen J, Ashina M. (2013-05). «Magnetic resonance angiography of intracranial and extracranial arteries in patients with spontaneous migraine without aura: a cross-sectional study» The Lancet. Neurology 12 (5): 454–461. doi:10.1016/S1474-4422(13)70067-X. PMID23578775..
↑Tintinalli JE, Stapczynski J, Ma O, Cline DM, Cydulka RK, Meckler GD. (2011). «Chapter 159. Headache and Facial Pain.»Tintinalli's Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide. (7. ed.. argitaraldia) New York, NY: The McGraw-Hill Companies jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2015-05-31)(kontsulta data: 2015-05-30).
↑Rothner AD. (1995-06). «The evaluation of headaches in children and adolescents» Seminars in Pediatric Neurology 2 (2): 109–118. doi:10.1016/s1071-9091(05)80021-x. PMID9422238..
↑ abcdeTintinalli JE, Stapczynski J, Ma O, Cline DM, Cydulka RK, Meckler GD. (2011). «130: Headaches in Children»Tintinalli's Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide. (7. ed.. argitaraldia) New York, NY: McGraw-Hill jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2016-12-23).
↑Medina LS, Kuntz KM, Pomeroy S. (2001-08). «Children with headache suspected of having a brain tumor: a cost-effectiveness analysis of diagnostic strategies» Pediatrics 108 (2): 255–263. doi:10.1542/peds.108.2.255. PMID11483785..
↑American Headache Society Committee on Headache Education.. Headaches in Children. American Headache Society jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2008-05-16) (kontsulta data: 2010-06-30).
↑Guidetti V, Galli F, Fabrizi P, Giannantoni AS, Napoli L, Bruni O, Trillo S. (1998-09). «Headache and psychiatric comorbidity: clinical aspects and outcome in an 8-year follow-up study» Cephalalgia 18 (7): 455–462. doi:10.1046/j.1468-2982.1998.1807455.x. PMID9793697..
↑Wang SJ, Fuh JL, Lu SR. (2009-08). «Chronic daily headache in adolescents: an 8-year follow-up study» Neurology 73 (6): 416–422. doi:10.1212/WNL.0b013e3181ae2377. PMID19605771..
_RMG_PW3879.jpg)
, doxylamine (en) 
