Wikipedia

Talaseako gudua

Talaseako gudua (1944ko martxoaren 6tik 9ra) Bigarren Mundu Gerrako Pazifikoko Fronteko borroka izan zen, indar japoniarren eta aliatuen artean. Aliatuek 'Appease Operazioa' deitu zioten, eta gudua Dexterity Operazio zabalenaren zati izan zen, Bretainia Berriko uhartean, Ginea Berriko lurraldean, 1944ko martxoan. Batez ere AEBko indarrak, Australiaren laguntzarekin, lehorreratze anfibio bat egin zuten Willaumez penintsulako eremua harrapatzeko, operazioen jarraipenaren zati gisa; izan ere, japoniarrak ekialderantz joaten hasi ziren, Rabaulerantz, urte hasieran Gloucester lurmuturraren inguruko borroka bizien ondoren. Eraso-indarra erregimentuaren borroka-talde bat izan zen. Marine-erregimentu baten inguruan sortu zen, eta Willaumezko penintsulako mendebaldeko kostan lehorreratu zen, istmo estu batean, Volupia plantaziotik hurbil. Ondoren, marineak Talasean lurreratzeko larrialdiko pistarantz abiatu ziren, kostaren beste aldean. Hegoalderantz egindako aurreratzea Japoniako defentsa-talde txiki batek zapuztu zuen, eta horrek eragotzi zien Estatu Batuetako tropei Gloucester lurmuturretik itzultzen zen indar japoniarrari erretira moztea behar bezain azkar.

Talaseako gudua
Talaseako gudua
Bigarren Mundu Gerra, Pazifikoko Gerra
AEBko marineak, Talasean lehorreratzen.
Data1944ko martxoaren 6tik 9ra
LekuaTalasea, Bretainia Berria, Ginea Berriko lurraldea
Koordenatuak5°15′50″S 149°59′27″E / 5.26389°S 149.99089°E / -5.26389; 149.99089
EmaitzaAliatuen garaipena
Gudulariak
AEB
Australia		 Japonia
Buruzagiak
William H. Rupertus
Oliver P. Smith		 Yasushi Sakai
Kiyamatsu Terunuma
Indarra
3.000 596
Galerak
17 hildako, 114 zauritu 150 hildako, 68 atxilotu

Atarikoa aldatu

Aurrekariak aldatu

 
Indar japoniarren erretiratze-ibilbidea.

Japoniako indarrek Britainia Berriko uhartea harrapatu zuten 1942ko otsailean, Rabaulen[1] inguruan kokatutako Australiako garnizio txikia estutu ondoren. Gero, japoniarrek garnizio handi bat eraiki zuten uhartean, eta hura izan zen, Port Moresby harrapatzeko, 1942aren amaieran egindako saiakeren porrotaren ondoren ezarri zuten babes-hesiaren ardatza. Gloucester eta Arawe lurmuturren inguruan —Cartwheel Operazioaren zati bat—, hainbat ekintza egin zituzten aliatuek, hil edo biziko aerodromoak harrapatzeko eta Guinea Berria Bretainia Berritik bereizten duen itsasartetik itsasoz igarotzeko. Izan ere, 1943ko amaieran, aliatuek borroka egin zuten Huongo penintsula ziurtatzeko. Gainera, eragiketak Rabaulgo base japoniar nagusia isolatzen saiatu ziren, erabaki baitzen, basea eraso zuzen garesti batekin suntsitu ordez, estrategia zuhurrago bat izango zela basea inguratzea eta, beraz, mehatxu gisa baliogabetzea[2]. Gloucester lurmuturra ziurtatzeko Marineen 1. Dibisioaren operazioek apirilera arte jarraitu zuten, William H. Rupertus dibisioko jeneralaren agindupean. Hala ere, otsailaren hasieran, AEBko komandanteek uste zuten beren indarrek lehentasuna izango zutela Bretainia Berriko mendebaldea ziurtatzean, eta ekialderantz hedatzeko plangintza egiten hasi ziren, Talasearantz aurreratuz —gradu txikiko aerodromo bat eta base bat eskaintzen zituen— uharteko iparraldeko kostan; Iwao Matsudaren agindupean (Matsuda indarraren komandantea), Hoskins lurmuturrerantz eta Rabaulerantz erretiratzen zen indar japoniarrari tregoarik ez ematea zegoen ekintzen artean[3][4].

Estatu Batuetako plangintza-egileek 'Operation Appease' (Lasaitu Operazioa) izena eman zioten Willaumez penintsulako Talasea eremua ziurtatzeko eragiketari. Lehorreratze anfibioa egin behar zen 320 metroko altuerako hondartza batean, 'Red beach' (Hondartza Gorria) deiturikoan, Volupai plantaziotik gertu, penintsularen lepoaren ipar-ekialdean, iparraldeko zingira trinko batek eta hegoaldeko labar malkartsu batek mugatuta. Hondartza Gorriaren hegoaldeko lurra Worri mendi txikiaren iparralderaino iristen zen. Mendi hori, era berean, Worri mendi handitik pasatzen zen hegoaldera, eta, ekialdean, Schleuther mendia kostalderantz hedatzen zen, zenbait herri menderatuz. Lehorreratzearen jarraipena, hego-ekialderantz, Bitokarara eta Talasearantz, egitea zen, hegoalderantz jarraipena eginez eta Garuan lehorreratuz, Garuako plantazioa ziurtatzeko[5].

Lehorreratzeko hondartzaren alboetan lurra mugatuta egon arren, zenbait ezaugarri berezi zeuden frontean, lehorreratzen ziren tropentzat abantaila taktikoak eskaintzen zituztenak. Hondartza penintsulako alderik estuenean zegoen, ekialdetik Garuako porturantz lau kilometrora, eta plantazioen jabe ohi batek (Rodney Marshland hegaldi-tenienteak, Australiako Errege Aireko Indarraren ofizialak) lehorreratzeko eremu gisa identifikatu zuen. Alde horretatik, marineen helburuetarako ikuspegi nahiko laua eta zuzena eskaintzen zuen: Garuako portuaren ertzean zeuden gobernu-eraikinak, Talaseako larrialdi-lehorreratzea eta Garuako portua[6]. Gainera, hondartza lur-bide baten bidez lotuta zegoen, eta horrek ibilgailuentzako sarbidea ematen zuen[7].

Indar borrokalariak aldatu

 
M4 Sherman bat, lehorreratu ondoren lokatzetan trabatuta.

Operazioari esleitu zitzaion indar estatubatuar nagusia A borroka-taldea izan zen, operazioetarako antolatutako erregimentu-borrokako taldea, batez ere Marineen 5. erregimentuko 1. eta 2. batailoiak —Oliver P. Smith koronelaren agindupean—, 2. Batailoiaren, 11. Erregimentuaren, 1. Erregimentuaren konpainia baten eta 17. Erregimentuaren beste baten laguntzarekin eta laguntza-elementuak, sendagileak, armak, ingeniari, arma bereziak, artilleria, polizia militarra eta garraio motorduna. Funtsezko laguntza-unitateek honakoak hartzen zituzten barnean: 1. Batailoi Medikoa, 53. Itsas Ingeniarien Erregimentua, 59. Itsas Ingeniarien Erregimentua eta 1. Zerbitzu Batailoia[8].​ Estatu Batuetako indarra 3.000 lurrerako soldadu baino gehixeago zen, denera 5.000 inguruko indarrarekin[9]; lehorreratze-ontzi gehienak Estatu Batuetako armadako ingeniariek erabiltzen zituzten, Estatu Batuetako armadako ontzi gutxi batzuekin[7].

Talasea babesten zuten japoniarrak honako hauek osatzen zituzten: 1. Batailoia, 54. Infanteriako Erregimentua, 2. Batailoiko konpainia bat, 54. Infanteriako Erregimentua eta 23. Artilleria Kanpainako Erregimentua. Gainera, metrailadore pelotoi bat eta 90 mm-ko mortero-pelotoi bat. Indarra 596 gizonekoa zen, eta, horietatik 430, Talasea inguruan zeuden[10]. Tropa horiek Yasushi Sakai teniente jeneralaren 17. Dibisiotik atera ziren[11], eta 'Fuerza Terunuma' gisa taldekatu ziren, Kiyamatsu Terunuma kapitainaren agindupean. Tropa horiek eremua babesteaz arduratu ziren, Gloucester lurmuturretik, Britainia Berriko mendebaldean, erretiratzen ziren Matsuda indarraren tropak erretiratzeko bidea ziurtatzeko[12].

Garapena aldatu

 
AEBko marineak Iboki plantazioan prestatzen.

Erasoaren aurreko egunetan, Australiako Errege Aireko Indarraren Bristol Beaufort hegazkinek eraso ugari egin zituzten Kiriwina basetik lehorreratze-hondartzaren inguruko defentsak txikitu zituzten[13]. Martxoaren 3an, lehorreratze aurretik, Australiako ofizial batek, Marshland-ek, estatubatuar batek eta bi esploratzaile indigenek osatutako patruila txiki bat lehorreratu zen, zeinak torpedo-itsasontzi (PT) baten bidez lehorreratu baitziren. Adiskidetasunezko indigenekiko harremana zehaztu eta inguruan japoniarrek zuten indarra eta jarrera ezagutu ondoren, patruila penintsulatik atera, eta, martxoaren 3ko gauerdian, Talara itzuli zen PT ontzian. Hurrengo bi egunak gudua prestatzeko erabili ziren; ondoren, AEBko indarra abiatu zen gauetik goizera; marineen 5. basetik atera ziren, Iboki plantaziotik, 1944ko martxoaren 5eko 13:00etan, bost PT ontzik eskoltatutako mota desberdinetako hirurogei lehorreratze-txalupa bidez. Lehorreratzeko ontzietako batean, lau tanke ertain zeuden[7].

Hurrengo egunean, egunsentian, lehorreratzea ia ordu-erdi atzeratu zen lurreratzea laguntzeko izendatutako Aireko 5. Indarraren borroka-estalkia aurkeztu ez zenean. Azkenik, Smithek agindua eman zuen eraso-indarrak abiatze-lerroa utz zezan, aireko estaldurarik gabe jarduteko arriskua egon arren. Hasierako eraso-indarra 5. Marineen 1. Batailoiko 500 marinek osatu zuten. Tropa horiek zubi-buru bat segurtatzeaz arduratu ziren, eta, haren bidez, 5. Marineen 2. Batailoiko tropak igaroko ziren barrualdera, Bitokararen misiora, iristen ziren bitartean[14].​ Kostatik kanpo Koralezko uharri bat zegoenez, hasierako erasoa 5. Marineen 1. Batailoiaren bi konpainiek egin behar izan zuten, lehorreratzeko beldar-kate bidezko ibilgailuetan. Tankeak lehorreratzeko txalupa handienetik uretara jaitsi ziren, eta bidean itsasertzera zihoazela, lehorreratze ertainetako ontzi batean zegoen tanke bateko metrailadorez babes sua eman zitzaien. Hondartzatik, noizbehinkako sute japoniarrak erantzun zien[15].

Bi eraso-konpainiek lurra zapaldu zutenean, behaketa-ehiza hegazkin txiki batek, gainetik, hegan egin zuen behaketa-misio batean, eta, 5. Aireko Indarrak agindutako aireko babes-laguntzaren ordez, granadak erortzen utzi zuen. AEBko Marinen Kidegoko historialarien arabera, Hough eta Shaw, Isamu Murayama teniente koronelaren Hego-ekialdeko Operazioen Erregistroa aipatuz, inprobisatutako aireko laguntza hori, aurrerago, astuntzat jo zuten defendatzaileek[16]. Hasierako indarrak barrualdera bultzatu zuenean, talka batzuk gertatu ziren eskala txikian, baina lehorreratzea, hein handi batean, oposiziorik gabe gauzatu zen. Hondartza-burua jarri zen 180 bat metrora, eta patruilak bidali ziren. Eskuineko saihetsean, 'A' konpainiak berehala bete zuen bere helburua, baina, ezkerrean, 'B' konpainiak, lur zingiratsuaren ondorioz, zailtasun gehiagori egin behar izan zien aurre. Hori dela eta, Worri mendi txiki muinoen albotik zeharkatu behar izan zuten, eta japoniar talde txiki bat aurkitu zuten han. Itsasoan, Robert Amory teniente koronelak bere ontzian bertan kontrolatzen zituen eraso-andanak, eta hondartzak ez zuela lehorreratze-ontzi askorik aldi berean hartuko ziurtatu zuen, eta, hala, lehorreratze ordenatua ziurtatu zuen 2. Batailoiak, lehenengoari jarraituz hondartza-buruan zehar, Bitokara Misiorantz jarraituz. Hala ere, koralezko uharriek txalupen sarrera moteldu zuten, eta errenkada bakarrean nabigatzera behartu zituzten; lehorreratze-hondartzaren ertzek, berriz, deskarga moteldu zuten, eta ekipo guztien paketatze beharrak ere atzerapenak ekarri zituen. Artilleriaren lehorreratzeak gogor jasan zituen hondartzako mortero japoniarrak, eta hondartzan zeuden medikuek ere bajak jasan zituzten[17][18].

 
Aliatuen aurreratze eta lehorreratzeen mapa.

Hala ere, 2. Batailoiko zutabe aurreratuak, 'E' konpainiakoak, 1.go konpainiarekin topo egin zuten 11:00ak inguruan, nahiz eta lehenengoak, oraindik, plantazioaren ertza ziurtatu behar zuen. Lehorrera iritsitako lau tanke Sherman ertainetatik, bat hondartzan gelditu zen trabatuta. Beste hirurak, berriz, 'E' konpainiari laguntzera joan ziren, plantazio bidean aurrera egin ahala. Laster lortu zuten emaitza, japoniar metrailadore-habia bat isilduz; hala ere, Japoniako infanteriak tanke bat kaltetu zuen, eta haren inguruan kokatu zen, mina magnetikoak ezartzeko ahaleginean. Batek arrakasta izan zuen, nahiz ekitaldian hilik suertatu, eta tankea, aldi baterako, zerbitzuz kanpo gelditu zen, bidexkatik urrundua izanez. Beste bi tankeek aurrera jarraitu zuten, eta infanteriako soldaduei lagundu zieten 81 mm-ko mortero-suteari aurre eginez plantazioaren hego-mendebaldean aurrera egiten zutenean. Han, estatubatuarrek inteligentzia lortu zuten borrokan hildako ofizial japoniar baten gorpuan tokiko defentsen mapa eskuratu zutenean. Gero, 2. Batailoiko bi konpainiak, 'E' eta 'G', aurrera egin zuten. 'G'-ak 'E'-aren eskuinaldera joan zuen, mendien hegalak zeharkatuz; 'E', bitartean, bidexkan barrena joan zen. Lehen egunaren amaieran, gaua erori zenean, marineek lubakiak zulatu zituzten[19][20].

Kiyamatsu Terunuma komandante japoniarra Gloucester lurmuturretik erretiratzeko denbora irabazten saiatu zen Talasea defendatu nahi zuten tropak indartuz eta martxoaren 6tik 7rako gauean beste konpainia bat frontera eramanez. Iluntasunean, 45 metrora egin zuten aurrera 2. Batailoiko marineen 5.aren posizioetara. Hala ere, tropa horiek egunsentia baino lehentxeago erretiratu ziren marineek goizeko erasoa jo zutenean, martxoaren 7an. Egunean zehar, borroka gogorrekin jarraitu zuten estatubatuarrak kontrako kostaldera zihoazen bitartean, patruilak hegoaldeko muinoetara bidalita saihetsa bermatzeko. Schleuther mendira hurbiltzean, Japoniako Infanteriako 54. Erregimentuko elementuak, zeinak marineak geldiarazteko ahaleginean mendebalderantz mugitzen baitziren, su astuna botatzen hasi ziren estatubatuarren gainera. Horri erantzunez, 'E' konpainiak su-base gogor bat ezarri zuen, eta, bien bitartean, 'F' konpainia, artilleria- eta mortero-estalduradun sutea zuena, presaka bidali zuten posizio bat irabaztera. Kokaleku horretatik eraso bat bota zuen, 'H' konpainiaren elementuekin eskuineko saihetsa babestuz. Japoniarren aurretik iritsita, marineak tiro egiten hasi ziren, eta 40 soldadu hil zituzten aldebakarreko borroka batean, alderantzizko maldan behera bultzatuta. Bien bitartean, martxoaren 7an goiz iristeko programatuta zeuden errefortzu estatubatuarrak (3. Batailoiaren marineen 5.a) arratsaldera arte atzeratu ziren, 1. Batailoiaren hondartza-buruaren defentsaren ardura bere gain hartzen hasi zirenean. Ondorioz, Liapo herrixka okupatzeko plana aldatu behar izan zen, Worri mendi txikiaren hego-mendebaldean eta, Warun, Talasean lurreratzeko larrialdiko pistaren mendebaldean. Batailoi batek, mendiak gurutzatzen zituen bitartean pistatik abiatu beharrean, 1. Batailoiaren konpainia bat oihanean zehar bidali zuten, muinoen mendebaldera, Liaporantz. Landaredi trinkoagatik harrapatuta, isolatuta gelditu ziren, eta, gauean, babestu behar izan zuten; bitartean, bigarren batailoiak gaueko perimetroa ezarri zuen Schleuther mendiaren eta Bitokarako bidezidorraren inguruan[21][22].

 
Estatubatuar marineak Talasearantz aurreratzen.

Gauean, 2. Batailoiaren posiziotik hurbil zeuden japoniarrak elkartzen hasi ziren eraso bat egiteko, baina ez zen egin. Martxoaren 8ko goizean, 'F' konpainiak ofentsiba bat jo zuen bere fronterantz, 37 mm-ko kanoi baten eta mortero-su baten laguntzarekin; baina japoniarrek erantzunik eman ez zutenez, berehala amaitu zen erasoa. Ondoren, 12 japoniar hilda aurkitu zituen patruila bat bidali zen. Geroago, beste patruila bat bidali zuten Bitokarara, Japoniako defentsa-posizio bat aurkitu zuena. 2. Batailoia aurrera egiten saiatu zen, kontakturantz, baina, berriro ere, bere ahaleginak zapuztu ziren Japoniako defendatzaileek atzera egin zutelako. 'G' konpainia Bitokarako ekialdera iritsi zenean, batailoiko gainerakoak haiekin elkartu ziren. Orduan, estatubatuarrek hainbat esploratzaile bidali zituzten Schleuther mendian eta Talasearen inguruan posizio japoniarrak aurkitzeko. Ondoren, mendi tontorraren kontrako alferreko erasoa jo zuten, zeina su astunaren erantzuna jaso baitzuen, eta 18 baja eragin zituen marineen artean. Esploratzaileek Talaseako larrialdiko lurreratze-pista hutsik zegoela jakinarazi zutenean, 'F' konpainia bidali zuten hura ziurtatzeko, eta, gaua iristean, 2. Batailoiko gainerakoak Bitokarara erretiratu ziren; konpainia lurreratze-pistan geratu zen. Bestalde, 1.go Batailoia Liapora joan zen konpainiako gainerakoekin elkartzeko, bertako esploratzaile batek gidatuta. Su-lagun gertakari bat jazo zen bi indarrak elkartzerakoan, eta gidaria soldadu japoniar batekin nahastu zuten. Berrantolatu eta beste gida bat bidali ondoren, 1.go Batailoia Warura joan zen. Lur eta klima zailez harrapatuta, ostatu hartu zuten gauez[23][24].

Gau osoan, bi bandoek artilleria astuneko sua eta mortero-sua trukatu zituzten, baina gutxitu egin zen Japoniako defentsariak hegoalderantz Bolara joan zirenean, kuartel nagusia uzteko agindua jaso ondoren, martxa atzeratzeko 100 soldaduko atzegoardia txiki bat utzita. Hurrengo goizean, Marineek Waruri egin zioten eraso, baina posizio japoniar nagusiak bertan behera utzita aurkitu zituzten, ihes egiteko geldoegiak izan ziren bi soldadu harrapatu zituzten arren. Geroago, patruila bat 'F' konpainiara bidali zuten, eta beste bat, berriz, Garuako portutik, lehorreratzeko bi ontzitan, japoniar gerakinak bilatzeko. Ondoren, Marineen 5.a operazioak argitzen hasi zen[25]. Hornidura-ontziak Talaseara bideratu zituzten, eta Japoniako atzegoardia Garillira erretiratu zen, 6,4 kilometro hegoaldera. Han beste defentsa-lerro bat ezarri zen, eta marineen iritsiera behar adina denbora atzeratu zuten Matsuda Indarraren erretiratze-bidea moztu ez zezaten[26].

Ondorioak aldatu

Guduak 17 hildako eta 114 zauritu eragin zizkien estatubatuarrei, eta, borrokan, 150 japoniar hil zirela kalkulatzen da[25]. Lehorreratze ondorengo egunetan, estatubatuarrek patruilatzen jarraitu zuten erretiratutako japoniarrak jazartzeko eta Talasea babesteko, iparralderantz bultzatuz, Pangalu aldera, penintsulako lepoa Liapo eta Volupairantz zeharkatuz eta Wogankai aldera, Garuko hego-mendebalderantz, Bastin lurmuturraren parean eta, hegoalderantz, itsasertzaren luzean Stettin badiarantz. Operazioaren ondorioz, indar estatubatuarrak Hoskins lurmuturraren ekialdera erretiratzen ari ziren indar japoniarrak are gehiago jazartzeko posizioan jarri ziren. Marineen 5.aren komandanteak, Smithek, halaber, Talasean aurreko itsasontzi base bat ezartzea gomendatu zuen, PT ontziek japoniarrek Hoskins lurmuturraren eta Rabaul lurmuturraren artean bidaltzen zituzten gabarrak geldiarazteko.[27]

 
William H. Rupertus jenerala, Talaseako aerodromoan.

Iparraldeko kostan Talasearako ekialdeko hedapenarekin batera, Estatu Batuetako indarrek Gasmatarantz joateko asmoa zuten, hegoaldeko kostan. Han, Talasea eta Gasmata arteko lerroa izango zuten, Japoniako base nagusia Rabaulen inguruan isolatzeko ahaleginean. Gasmata hartzeko ardura Zalditeriako 12. Erregimentuari eman behar zitzaiona, Infanteriako 32. Dibisioari esleitu zitzaion[28]. Hala ere, Gasmatarako aurrerapena bertan behera geratu zen AEBko planifikatzaileek aurrera egin zutenean geografikoki desegokia zela ohartu zirenean[29],[30]. Eremu zingiratsua zela eta, ez zen egokia lurreratzeko pistak eraikitzeko eta Rabaulgo gotorleku japoniarrak eraso egin zezakeelako, batez ere lehorreratze-prozesuan lurreratzeko txalupak bereziki ahulak izango baitziren.[31]

Talasea harrapatu ondoren, Estatu Batuek ekialderantz egindako aurreratzea ia amaitu egin zen, ondorengo asteetan Talaseako aerodromoa harrapatzera zuzendutako patruila mugatuak izan ezik. Apirilean, Estatu Batuetako Armadako Infanteriako 40. Dibisioak marineen 1. Dibisioaren lekua hartu zuen, kanpaina osoan 310 gizon eta 1.083 zauritu izan baitzituen. Bestalde, japoniarrek 3.868 hildako erregistratu zituzten borrokan. Suak jarraitu zuen Infanteriako 40. Dibisioak Hoskins plantazioa eta maiatzaren 7an abandonatutako aerodromoa ziurtatzen zituen bitartean. Ondoren, geldialdi bat izan zen Britainia Berriko borroketan, Estatu Batuetako indarrak uhartearen mendebaldeko muturrean, Rabaulen, Gazelleko penintsulan zeudelako. Erdialdean, Inteligentzia Aliatuko Bulegoko tropek, Australia buru zutenak jatorrian, eskala txikiko eragiketak egiten jarraitu zuten[32].​ Horiek iraun egingo zuten harik eta Australiako Infanteriako 5. Dibisioak, Alan Ramsay jeneralaren agindupean, 1944ko urritik azarora arte, Infanteriako 40.a ordezkatua izan zenean. Australiarrek, gero, ofentsiba mugatua hasi; Jacquinot badian lehorreratu, eta iparraldetik eta hegoaldetik ekialderago egin zuten. Hala ere, azkenean, Wide Bay eta Open Bayren arteko lerro bat hartu ondoren, australiarrak saiatu ere ziren, suntsitzearen ordez, euste-kanpaina bat egiten[31].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Wigmore 1957, 392–441 orr. .
  2. ↑ Miller 1959, 272 orr. .
  3. ↑ Hough & Crown 1952, 152 orr. .
  4. ↑ Shaw & Kane 1963, 411 orr. .
  5. ↑ Shaw & Kane 1963, 414–417 orr. .
  6. ↑ Shaw & Kane 1963, 413 orr. .
  7. ↑ a b c Hough & Crown 1952, 153 orr. .
  8. ↑ Hough & Crown 1952, 153–154 orr. .
  9. ↑ Shaw & Kane 1963, 416–417 orr. .
  10. ↑ Shaw & Kane 1963, 417 orr. .
  11. ↑ Hough & Crown 1952, 155 orr. .
  12. ↑ Shaw & Kane 1963, 412 orr. .
  13. ↑ Shaw & Kane 1963, 416 orr. .
  14. ↑ Hough & Crown 1952, 154–156 orr. .
  15. ↑ Shaw & Kane 1963, 414–418 orr. .
  16. ↑ Hough & Crown 1952, 156 orr. .
  17. ↑ Hough & Crown 1952, 156–159 orr. .
  18. ↑ Shaw & Kane 1963, 418–421 orr. .
  19. ↑ Hough & Crown 1952, 158 orr. .
  20. ↑ Shaw & Kane 1963, 420 orr. .
  21. ↑ Shaw & Kane 1963, 421–422 orr. .
  22. ↑ Hough & Crown 1952, 160–161 orr. .
  23. ↑ Shaw & Kane 1963, 422–423 orr. .
  24. ↑ Hough & Crown 1952, 162–163 orr. .
  25. ↑ a b Hough & Crown 1952, 164 orr. .
  26. ↑ Shaw & Kane 1963, 424–425 orr. .
  27. ↑ Hough & Crown 1952, 164–171 orr. .
  28. ↑ Hough & Crown 1952, 12–15 orr. .
  29. ↑ Hough & Crown 1952, 15–18 orr. .
  30. ↑ Hough & Crown 1952, 74 orr. .
  31. ↑ a b Rickard 2015.
  32. ↑ Hough & Crown 1952, 187 orr. .

Bibliografía aldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Talaseako gudua
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Talaseako_gudua&oldid=9458026"(e)tik eskuratuta