Alfabeto erruniko
Alfabeto erruniko germaniar hizkuntzek latindar alfabeto erabili aurreko alfabeto-sistema izan zen. Idazteko errunak erabiltzen zituzten, antzinako alfabetoko zeinuak zirenak[1]. Eskandinaviako aldaerek futhark edo fuþark zuten izena, alfabeto hauen lehendabiziko sei letrak F, U, Þ, A, R eta K zirelako[2]. Anglosaxoiar aldaerak, berriz, futhorc zuen izena, anglosaxoieraz lehendabiziko sei letrak horrela ahoskatzen zituztelako. Alfabeto errunikoak eta bere idazkunak aztertzen dituen zientziak errunologia du izena eta germaniar filologiaren adarra da.
HistoriaAldatu
Lehendabiziko errunak 150. urte inguru agertu ziren eta Danimarkan aurkituak dira. Baliteke idazkera zaharragoa izatea, baina ez dira arrastoak gorde lehen errunak atera, zuretan grabatuak izango baitziren eta kontserbazio arazoak daude. Izan ere, errunen forma zuhaitz enbor batean urradurak egiteko formekin lotua dago[3].
Herri germanikoekin lotura argia da, baina haien artean Anglo-Saxoien inskripzio kopurua oso mugatua da (50 inguru), eta eskandinaviarren artean, berriz, milaka eta milaka.
Kristautzearen ondorioz, 700. urte inguruan erdialdeko Europan eta 1100. urte inguruan iparraldeko Europan latindar alfabetoak ordezkatuak izan ziren. Adituek idazkera sistema honen gailurra IX. eta XI. mendeen artean kokatzen dute, bikingoen aroaren amaieran. Danimarkan, ordea, ez da erabiltzen XII. mendetik aurrera. Suedian gehiago iraun zuten, Dalekarlia eskualdean.
Islandia bikingoek kolonizatua izan arren, errunak ez zirenbertara iritsi eta sagak latinezko letretan idatzita daude[3]. Hala ere, Islandiako idazkeran, gaur egungoan ere, badaude itxura errunikoa duten letrak (Þ, þ) baina hauetan ere jatorria ez dago errunetan baizik eta idazki ingeles zaharretan, anglo-saxoien oroigarrin. Groenlandian Kingigtorsuak aztarnategian aurkitu da iparraldeen dagoen erruna inskripzioa, baina zeinu sekretuz idatzia dago.
Errunen erabilera mantendu zen apaingarri gisa; XX. mendeko hasieran Suedian oraindik dekoratzeko erabiltzen zituzten.
UnicodeAldatu
Unicodek 1999ko irailean, 3.0 bertsioa atera zutenean, gehitu zituen errunak. Hona hemen letra errunikoen taula (U+16A0–U+16EA):
16A0 | ᚠ | fehu feoh fe f | 16B0 | ᚰ | on | 16C0 | ᛀ | dotted-n | 16D0 | ᛐ | short-twig-tyr t | 16E0 | ᛠ | ear |
16A1 | ᚡ | v | 16B1 | ᚱ | raido rad reid r | 16C1 | ᛁ | isaz is iss i | 16D1 | ᛑ | d | 16E1 | ᛡ | ior |
16A2 | ᚢ | uruz ur u | 16B2 | ᚲ | kauna | 16C2 | ᛂ | e | 16D2 | ᛒ | berkanan beorc bjarkan b | 16E2 | ᛢ | cweorth |
16A3 | ᚣ | yr | 16B3 | ᚳ | cen | 16C3 | ᛃ | jeran j | 16D3 | ᛓ | short-twig-bjarkan b | 16E3 | ᛣ | calc |
16A4 | ᚤ | y | 16B4 | ᚴ | kaun k | 16C4 | ᛄ | ger | 16D4 | ᛔ | dotted-p | 16E4 | ᛤ | cealc |
16A5 | ᚥ | w | 16B5 | ᚵ | g | 16C5 | ᛅ | long-branch-ar ae | 16D5 | ᛕ | open-p | 16E5 | ᛥ | stan |
16A6 | ᚦ | thurisaz thurs thorn | 16B6 | ᚶ | eng | 16C6 | ᛆ | short-twig-ar a | 16D6 | ᛖ | ehwaz eh e | 16E6 | ᛦ | long-branch-yr |
16A7 | ᚧ | eth | 16B7 | ᚷ | gebo gyfu g | 16C7 | ᛇ | iwaz eoh | 16D7 | ᛗ | mannaz man m | 16E7 | ᛧ | short-twig-yr |
16A8 | ᚨ | ansuz a | 16B8 | ᚸ | gar | 16C8 | ᛈ | pertho peorth p | 16D8 | ᛘ | long-branch-madr m | 16E8 | ᛨ | Icelandic-yr |
16A9 | ᚩ | os o | 16B9 | ᚹ | wunjo wynn w | 16C9 | ᛉ | algiz eolhx | 16D9 | ᛙ | short-twig-madr m | 16E9 | ᛩ | q |
16AA | ᚪ | ac a | 16BA | ᚺ | haglaz h | 16CA | ᛊ | sowilo s | 16DA | ᛚ | laukaz lagu logr l | 16EA | ᛪ | x |
16AB | ᚫ | aesc | 16BB | ᚻ | haegl h | 16CB | ᛋ | sigel long-branch-sol s | 16DB | ᛛ | dotted-l | 16EB | ᛫ | puntuazio bakarra |
16AC | ᚬ | long-branch-oss o | 16BC | ᚼ | long-branch-hagall h | 16CC | ᛌ | short-twig-sol s | 16DC | ᛜ | ingwaz | 16EC | ᛬ | puntuazio anitza |
16AD | ᚭ | short-twig-oss o | 16BD | ᚽ | short-twig-hagall h | 16CD | ᛍ | c | 16DD | ᛝ | ing | 16ED | ᛭ | puntuazio gurutzatua |
16AE | ᚮ | o | 16BE | ᚾ | naudiz nyd naud n | 16CE | ᛎ | z | 16DE | ᛞ | dagaz daeg d | 16EE | ᛮ | arlaug sinboloa |
16AF | ᚯ | oe | 16BF | ᚿ | short-twig-naud n | 16CF | ᛏ | tiwaz tir tyr t | 16DF | ᛟ | othalan ethel o | 16EF | ᛯ | tvimadur sinboloa |
16F0 | ᛰ | belgthor sinboloa |
ErreferentziakAldatu
- ↑ Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa. Erruna. .
- ↑ Bammesberger, A.; Waxenberger, G.. (2006). Das fuþark und Seine Einzelsprachlichen Weiterentwicklungen. Walter de Gruyter ISBN 3-11-019008-7..
- ↑ a b (Ingelesez) «vikings - Did medieval Icelanders write with runes?» History Stack Exchange (Noiz kontsultatua: 2022-05-06).
Kanpo estekakAldatu
Artikulu hau hizkuntzei buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz. |