Zaldi lasterketa
Zaldi lasterketa zaldi-errendimenduko kirola da, eta normalean jockeyak gidatutako bi zaldi edo gehiago sartzen dira txapelketarako ezarritako distantzia jakin baten. Kirol guztien artean zaharrenetako bat da, oinarrizko premisa - bi zaldi edo gehiagotatik zein den azkarrena ibilbide edo distantzia batean - aldatu gabe mantendu baita, gutxienez, antzinate klasikotik.[1]
Zaldi lasterketak asko aldatzen dira formatu batetik bestera, eta herrialde batzuk beren tradizioak garatu dituzte kirolaren inguruan. Aldaketen artean daude lasterketak hainbat arrazatara murriztea, oztopoen gainetik jardutea, distantzia desberdinetatik korrika egitea, pista-azalera desberdinetan joatea, eta hainbat bidetan korrika egitea. Lasterketa batzuetan, zaldiei pisu desberdinak ematen zaizkie ahalmenaren desberdintasunak islatzeko, handicap izeneko prozesuan.[2]
Zaldiak batzuk kirolerako baino ez direlako hazten, zaldi lasterketen interesaren zati handi bat, eta garrantzi ekonomikoa duena, jokoari lotuta dago. Jarduera horrek US$115 mila milioi inguruko merkatua sortu zuen 2008an mundu osoan.
Historia aldatu
Zaldi lasterketek historia luze eta berezia dute, eta antzinatik antolatu dira mundu osoko zibilizazioetan. Azterketa arkeologikoen arabera, zaldi lasterketak Grezia zaharrean, Erromatar inperoioan, Babilonian, Sirian eta Egipton ere izan ziren. Mitoak eta kondairak ere garrantzi handia dute, hala nola Odin jainkoaren eta Hrungnir erraldoiaren arteko lehiaketa, Iparraldeko mitologian.
Antzinako gerretan eta lasterketetan erabiltzen zen bi gurpileko zaldiz tiratutako ibilgailuekin egindako lasterketak ospetsuak izan ziren greziar, erromatar eta bizantziar kirolean. Zaldi-karroz eta zaldi muntatuz egindako lasterketak jadanik Greziako 648 Ka.ko Joko Olinpikoetan izan ziren, eta garrantzitsuak bilakatu ziren baita beste Joko Panhelenikoetan ere. Dena den, zaldi-karrozko lasterketak sarritan arriskutsuak izaten ziren gidarientzat eta zaldientzat, lesio larriak eta heriotzak sortuz. Erromatar Inperioan, zaldi-karrozko eta muntatuzko lasterketak industria garrantzitsuak bilakatu ziren. [3]
Historikoki, zaldiek beren trebetasunak jokoen eta arrazen bidez hobetu zituzten. Kirol hipikoek entretenimendua eskaintzen zioten jendeari, borrokarako behar zuten entrenamendu bikaina erakutsiz. Era berean, zaldizkoen artean mota guztietako lasterketak asmatu zuten, bakoitzak espezializazio eta trebetasun desberdinak eskatuz bai zaldizkoari zein zaldiari, kirol bakoitzerako arraza eta talde espezializatuen garapen sistematikoa oinarritzat hartuz. [4]
Zaldi lasterketak 2020ko COVID-19ko krisian jarraitu zuten kirol bakanetako batzuk izan ziren, bereziki Australian eta Hong Kongen, baina ikuslego zuzenik gabe. Bestalde, Ameriketako Estatu Batuak, Britainia Handia eta Frantzia izan ziren lehenak lasterketa ekitaldi guztiak atzeratu edo bertan behera uzten.
Zaldi lasterketa motak aldatu
Zaldi lasterketa mota asko daude, besteak beste:
Lasterketa lauak aldatu
Non zaldiak zuzenean lauhazkatzen dute bi punturen artean pista zuzen edo obalatu baten. Lasterketa hau mundu osoan ikusten den zaldi lasterketen forma ohikoena da. Lasterketa pista lauak normalean forma obalatuak izaten dituzte, eta oro har berdinak izaten dira, nahiz eta Britainia Handian eta Irlandan askoz ere aldakuntza handiagoak egon. Windsor bezalako zortzi-bihurguneko pistak eta sarritan desnibel eta aldaketa larriak dituzten ibilbideak badira, hala nola Epsom Racecoursen.
Bestalde, pistaren gainazalak ere aldatu egiten dira, belarra izanik ohikoena Europan, eta lurra ohikoagoa Ipar Amerikan eta Asian. Pista batzuetan diseinatu berri diren gainazal sintetikoak ere ba.daude, Polytrack edo Tapeta esaterako.
Banakako lasterketa lauak 400 m.tik 4 km. bitarteko distantzietan egiten dira, bat eta 2,4 km. arteko distantziak izanik ohikoenak. Lasterketa laburrei "esprinta" deitzen zaie orokorrean, eta luzeagoei "ibilbide" bezala ezagutzen dira Estatu Batuetan edo "egonkortasun lasterketak" Europan. Bi lasterketa motetan, irabazteko azelerazio azkarra ("oinaren bira") behar den arren, orokorrean esprintak abiadura proba gisa ikusten dira, eta distantzia luzeko lasterketak erresistentzia proba bezala. Munduko lasterketa entzutetsuenak, hala nola Prix de l'Arc de Triomphe, Melbourneko Kopa, Japoniako Kopa, Epsom Derby, Kentucky Derby eta Dubaiko Munduko Kopa, tarte horren erdiko distantzietan aritzen dira, eta neurri batean abiadura zein erresistentzia probak bezala hartzen dira.
Lasterketa entzutetsuenetan, zaldiei oro har zaldizkoengatik eramateko pisu bera ematen zaie, zaldi gazteenei eta zaldi emeei gizonezkoen aurka korritzen dituzten hobariekin. Lasterketa horiei “baldintza lasterketak” deitzen zaie, eta poltsa handienak eskaintzen zaizkie. Dena den, bara urritasun lasterketa izeneko beste lasterketa kategoria bat, non zaldi bakoitzari pisu ezberdin bat esleitzen zaio bere gaitasunaren arabera. Daramaten pisuaz gain, zaldien errendimendua barne-hesiarekiko posizioaren (postaren posizioaren), generoaren, jockeyaren eta entrenamenduaren arabera kontutan hartzen dira.[5]
Jauzi lasterketak edo Steeplechasing aldatu
Non zaldiak pistan dauden oztopoak gainetik pasatu behar dituzte. Britainia Handian eta Irlandan jauzi (edo jauziak) lasterketak National Hunt lasterketa bezala ezagutzen dira. Jauzi lasterketak hesietan eta oztopoetan bana daitezke, jauzi egiten duten oztopoen motaren eta tamainaren arabera. "Steeplechasing", lasterketetako jurisdikzio jakin batzuetan edozein jauzi lasterketari ere erreferentzia egin diezaioke kolektiboki, batez ere Estatu Batuetan.
Normalean, zaldiak oztopo handiagoetara eta distantzia luzeagoetara igarotzen dira adinean aurrera egin ahala, eta beraz, Europako jauzietako zaldi batek gaztetan National Hunt lauko lasterketetan hasteko joera izango du, urte bat edo gehiago igaro ondoren oztopoetara pasako da, eta gero gai dela uste bada, hesien lasterketetara.[6]
Trostari lasterketak aldatu
Non zaldiak trostan edo pausoan doaz, gidari bat gainean doan gurdi arin edo "sulky" izeneko bati tiraka. Kirol honetan, zaldiak bi kategoriatan bereizten dira, trostakoak eta pausozkoak. Trostalariek hankak elkarrekin mugitzen dituzte gorputzaren alde bakoitzean, eta pausozkoak berriz, hanka diagonalak elkarrekin mugitzen dituzte. Azken hauek normalean lehenengoak baino azkarragoak izaten dira erabiltzen duten estiloagatik. Batzuetan, zaldi batek bere ibilaldia hautsi egingo du benetako galopean edo galopa batean. Horrek lasterketa bat galtzea edo deskalifikatzea eragin dezake. Lasterketa nabarmenenak Breeder's Crown seriekoak dira.
Europa kontinentalean, lasterketak trostalarien artean soilik egiten dira, baina Australian, Kanadan, Zelanda Berrian, Erresuma Batuan eta Estatu Batuetan, lasterketak pausozkoentzat ere antolatzen dira.
Erresistentzia lasterketak aldatu
Non zaldiak lurraldean zehar lastertzen dute distantzia luzeetan, orokorrean 40 eta 160 km. bitartekoak. Erresistentzia lasterketa baten iraupena asko aldatzen da. Berrehun kilometro baino luzeagoak eta hainbat egun irauten duten lasterketa batzuk ere badaude. Lasterketen iraupen desberdin hauek bost kategoriatan banatzen dira: plazer ibilaldiak (15-30 km.), ibilbide ez-lehiakorra (35-40 km.), ibilbide lehiakorra (35-80 km.), ibilbide progresiboa (35-100 km.), eta iraupen-ibilaldiak (70-160 km. egun batean edo 400 km. egun gehiagotan). Lasterketak luzeak direnez, orokorrean lur naturaleko ibilbideetan aritzen dira.
Lehen erresistentzia-lasterketa garaikideak Kalifornian 1955an antolatu ziren, eta Tevis Koparen hasiera markatu zuten. 160 kilometroko eta egun bateko ibilbidea izan zen Squaw Valleyn, Placer Countyn hasi eta Auburnen bukatzeraino. 1972an sortua, American Endurance Ride Conference Estatu Batuetako lehen erresistentzia elkarte nazionala izan zen. Munduko erresistentzia lasterketarik luzeena Mongol Derbia da, 1.000 km luze dena.[7]
Bestalde, poni lasterketak ere badaude, bai lauak, jauziekin eta trostadunak.
Arrazak aldatu
Diziplina zehatz bakoitzean gailentzeko, zaldi arraza desberdinak garatu dira. Lasterketa lauetarako erabiltzen diren arrazak Thoroughbred, Quarter Horse, Arabian, Paint eta Appaloosa dira. Jauzi lasterketetako arrazen artean Thoroughbred eta AQPS daude. Trostari lasterketetan, Standardbred-ak dira ohikoenak Australian, Zelanda Berrian eta Ipar Amerikan, eta Europan aldiz, Errusiako eta Frantziako Trotter Standardbredak. Odol hotzeko zaldi arinak, hala nola Finnhorses eta Eskandinaviako odol hotzeko trostaria, aritzen dira iparraldeko eremu geografiko horietan.[8]
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Ingelesez) Harris, H. A.. (1972). Sport in Ancient Greece and Rome. Ithaca: Cornell University Press ISBN 0-8014-0718-4..
- ↑ (Ingelesez) Specogna, Marino. (2005). Become a Winner Claiming Thoroughbred Race Horses. iUniverse ISBN 9780595341986..
- ↑ (Ingelesez) Fletcher, J.S.. (1902). The history of the St. Leger stakes, 1776–1901. Hutchinson & co ISBN 9780951652817..
- ↑ (Ingelesez) Treadgold, Warren T.. (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford: Stanford University Press ISBN 0-8047-2630-2..
- ↑ (Ingelesez) e Bourg, Ross. (1980). The Australian and New Zealand Thoroughbred. Nelson, West Melbourne ISBN 0-17-005860-3..
- ↑ (Ingelesez) Waterman, Jack. (1999). The Punter's Friend. Harpenden, Herts, UK: Queen Anne Press ISBN 1852916001..
- ↑ (Ingelesez) Rice, James. (1998). History of the British turf from the earliest times to the present day, Volume I. London: Sampson Low, Marston, Searle, and Rivington ISBN p. ix. OL 23752704M...
- ↑ (Ingelesez) Cunningham, EP; Dooley, JJ; Splan, RK; Bradley, DG. (2001). "Microsatellite diversity, pedigree relatedness and the contributions of founder lineages to thoroughbred horses".. Anim. Genet. ISBN doi:10.1046/j.1365-2052.2001.00785.x. PMID 11736806...
Ikus gainera aldatu
- Hipika
- (Ingelesez) Zaldi-lasterketen zerrenda
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q187916
Multimedia: Horse racing / Q187916
