Mesta 1273an Alfontso X.a Jakintsuak sortutako artzain gremio bat zen. Europar Erdi Aroko gremio garrantzitsuenetako bat bezala ezagutzen da gaur egun. Uste da abeltzainen lehen gremioa izan zela, nahiz eta Aragoien, antzeko abeltzain taldeen existentziaren zantzuak egon (Casa de Ganaderos de Zaragoza). “Mestaren Kontseilu Zintzoa” izan zen transhumantzia jardueren kontrola eta babesa bermatzen zuen instituzioa.

Errege abelbidea, Segoviako probintzian.
Artikulu hau gremioari buruzkoa da; ibaia buruzkoa beste hau da: «Mesta (ibaia)».

Erregeak, Gaztelako artzain guztiak nazioarteko asoziazio batean bildu zituen, eta pixkanaka, garrantzia handia emango zioten pribilegio edo eskubideak emango zizkioten ermandadeari, 1836ra arte, indargabetu zenean. Jarduera ekonomiko nagusia, artilearen ekoizpena zen. Hain zen handia Gaztelako artzainen ermandadeak ekoizten zuen artile kopurua, horren zati handi bat esportatu egiten zela. Salerosketa Herbehereetako merkatariekin egiten zen batik bat, han baitziren ugarienak oihalgintza lantegiak. Hauek, Gaztelari erosten zioten artilea, merkea eta kalitate onekoa zelako. Landua izan ondoren, kalitate handiko jantzi bezala itzultzen ziren, prezio oso altuetan. Bere sorreratik aurrera, Gaztelako erregeak instituzioa indartuz joan ziren, lehenago esan bezala, hainbat pribilegio emanez. Esaterako, 1347ko urtarrilaren 17an, Alfontso XI.a Gaztelakoak, Mesta, Gaztelako animalia talde guztien zaintzaile izendatu zuen. Eskubide hori, gero, Henrike IV.ak 1454an eta Errege-erregina Katolikoek 1489an berretsi zuten.

Mestaren bilakaera historikoa aldatu

Mestaren zantzuak frogatzen dituen lehen dokumentu idatzia 1273koa da, Alfontso X. ak bere erreinuko “artzainen Mesta Udalbatzari” eskubideak eman zizkienekoa. Geroztik, Mestaren eratzea, beste hainbat mestaren – hau da, artzainen elkarteak –  integrazio organikoaren ondorioa izan behar zen, artaldeen mugimenduan erregulatzeko helburuarekin.

Mesta errege-erreginen babesarekin sortu zen, eta bere desagerpenera arte, 1836an, Gaztelako Monarkiaren laguntza jaso zuen; ekonomia onurak ekartzen baitzizkien, baita nekazal erregimena homogeneizatzeko tresna zelako. Hau gutxi balitz, beste zenbait talde transhumante erakartzeko, haien artean noble edo eliza jatorriko instituzioak, haien abere propioen jabe zirenak.

Mestak transhumantzia babesten zuen zenbait arau jurisdikzionalekin, abeltzain transhumanteen eskubideak errespetatzeko. Eskubide hauek mendeetan zehar metatzen joan ziren, eta XV. mendea arte, pasabide gaitasuna ahalbidetzen zuten, baita ganaduaren kontserbazioa eta babesa. Beranduago, Aro Modernoan, abereentzako mantenugai ugaria eta merkea bermatzea zen helburu nagusia.

Larreekin zerikusia zuten eskubide garrantzitsuenak, XVI. Mendean, jabetzarenak – abereak ezin ziren haien larreetatik auziperatu, nahiz eta lur haien jabeak kontrako jarrera eduki – eta tasarenak  (XVII. mendetik) ziren  - abeltzainaren eta lurren jabearen artean desadostasuna zegoenean, larreen prezioari zegokionez, lortutakoaren arabera, tasa edo zerga bat ezartzen zen - . Eskubide hauek ezartzearen ondorioz, artilearen kostua – abeltzain transhumanteen produktu nagusia -, “baxuegia” zela esaten zen.

Eskubide hauek betearazteko, Mestak bere burokrazia propioa zeukan; Procuradores de Corte y Chancillerías – en izendapenean, abeltzainen interesak defendatzen zituzten: Portuetako alkateek, pasabide eskubideagatik biltzen zituzten zergak (gaur egungo peaje baten antzera), Ogasun Errealari ematen zizkioten. Mestaren burokraziaren buru “alkate emagile nagusia” izango zen, 1500. Urtera arte, non erregeak, Mestaren Lehendakaria izendatuko zuen, Kontseilu Errealaren partaide zaharrena normalean. Instituzioko bileretan, lurralde bakoitzeko abeltzainen taldeak biltzen ziren – Segovia, Soria, Leon eta Cuencakoak – eta hauek erabakiak hartuko zituzten Mestak konbokatutako urteroko bileretan, udaberrian edo udazkenean egiten zirenak.

Mestaren boterearen gainbehera aldatu

Erreinuko abere talde guztiak Mestaren jurisdikzio barruan egongo ziren, espezie guztietako animaliak, bai transhumante izan ala ez, eta pribilejio hauez baliatuko ziren, batez ere haien produkzioa handia bazen. Dena den, 1604tik aurrera, Mestaren boteretik kanpo geratzen joango ziren, herrixken boterea areagotuz, haien abere taldeen gaineko kontrol handiagoa ezarriz. Mestaren botere betearazlea, efizienteagoa izan zen XIV eta XVII mendeetan, XVI eta XVIII. Mendeetan baino, izan ere, lehen aipatutako bi mende hauetan, landutako azaleraren birlandaketa ohikoagoa zen, landa eremuaren espantsioan baino, bigarren mende hauetan eman zena hain zuzen. Dena den, XVIII. Mendeko bigarren erdialdean iritsi zen abere transhumanteen gehiengo historikoa, kuantitatiboki hizketan. Hori dela eta, mestaren kontrako kanpainak sortu ziren, liberalismo ekonomikoa defendatzen zutenek aurrera eramandakoak. Beraz, 1836, Mestaren abolizioa eman zen, ez soilik iraultza liberalagatik; baita aktibitate transhumantearen dekadentzia ekonomikoagatik ere, zeinek Independentzia Gerraren eta  kanpo merkatuko konpetentziaren ondorioak pairatu zituen – Sajoniako artileak itzala egingo zion Gaztelakoari - .

Gaur egungo ondorioak aldatu

Duela gutxi arte, Mestaren inguruko epaiketa historikoa negatibo gisa hartu da. Dena den, azkenaldiko ekarpen historikoek instituzioaren ekintzak positiboki sailkatu dituzte, esaterako, demografia dentsitate baxua zela eta, landa espazio handiak aprobetxatzeko modu arrazionalena zelako, eta beraz, demografia galera eman zenetan, XIV eta XVII. Mendeetan adibidez, onuragarria litzateke jarduera transhumanteari pribilejioak ematea.

Mestaren Zantzuak Euskal Herrian aldatu

Mestari esker produzitutako artilea, itsasontzietan heltzen zen Herbehereetara. Hauek, Bizkaiko golkoko hainbat portutik abiatzen ziren. Horietatik asko, Gipuzkoan aurkitzen ziren. Gaztelatik kostaldera heltzeko biderik laburrena, Gasteiz zeharkatuz zen, Arlaban jaitsi eta Eskoriatza gurutzatuz. Artilea garraiatzen zuten merkatariei esker, Eskoriatza eta Aretxabaletak, gainontzeko elizateek baino garrantzi handiagoa lortu zuten.

Merkatarien beharrak asetzeko xedearekin, ostatuak, gurdiak konpontzeko tokiak, ferraketa tokiak eta abar sortu ziren. Hala, bi elizate horiei jarduera gehiago ematea lortu zen, hainbat tokitako jendea erakarrita.

Kanpo estekak aldatu