Jazz: berrikuspenen arteko aldeak

'''JazzJazza'''-a, [[XX.afro-amerikar]] mendea|XX.jatorriko mendeko[[musika genero]] musikabat unibertsalada, hainbat[[New generoOrleans]]en musikalen(Ameriketako metaketarenEstatu ondoriozBatuak) sortzen[[XIX. damendea]]ren bukaeran [[XX. mendea|XX.aren]] hasieran sortua. [[Europa]]n asmatutako mendebaldeko metodo instrumental, [[Harmonia (musika)|harmoniko]] eta [[Melodia|melodikoak]] eta [[Afrika]]ko musika tradizionala batzen dira jazz-eanjazzean.

Garai biotan jazz-arenjazzaren musika era zaharrak sortu ziren: ''work songs'' eta ''negro spirituals''.

[[XIX. mende]]aren azken urteetan, Estatu Batuetako hegoaldeko eta mendebaldeko hiri askotan sortu ziren Jazz-erainojazzeraino eraman gintuzten lehenengo estilo musikala. Hala ere, [[New Orleans]]en indarrik handien izan zuen Jazzak. Izan ere, hiri honetan, [[Mississippi ibaia]]ren ahoa eta merkataritzako portu handia daude eta bertako biztanlerik gehienak [[Afro-amerikar|beltzak]] dira. Jazz (edo jass, hasieran idazten zen bezala) hitza, musika honen izen bezala, [[1910]]ean agertu zen eta ezagun 1917an egin zen, zuriez osatutako New Orleanseko Original Dixieland Jazz Band orkestra bere iragarki eta diskoetan hura eman zuenean. Jazz hotsaren etimologia ez da ziurtasunez jakiten. Balizkorik sinesgarriena ''jaser'' (hitz eta pitz aritzea) aditz fantsesa da. Izan ere. Gainera, jazz emanaldiek instrumendu batzuen arteko elkarrizketa librearen antza dute.

Jazz-arenJazzaren estilo aitzindaria [[ragtime]] piano-era dugu. Ragtime delako estilo horrek cake walk-aren erritmo sinkopatu gogorra hartu zuen estilo berri hori Sedalan sortu zen Scott Joplin-ekin zein musika estilo horren eta, gainera, opera biren egile eta piano-jole bezala hasi zen eta konposizio ezagunak egiten zituen: Maple leaf rag, The entertainer eta Elite syncopations, besteak beste. BerarenHaren musikak, jazz-tzatjazztzat hartuta izanhartu ahal izateko, ezaugarri bereziak falta zituen: bat-batekotasuna eta swing-a.

Ragtime, New Orleans eta dixiland estiloekin hasi zen jazz-ajazza. berarenHaren bilakaera oso lotuta dago estilo berriak sortu dituzten interprete handiei. Musikariak etengabe joan ziren iparraldera lan bila, Chicagora batez ere. BertanHan grabatu ziren jazz-aren diskorik ospetsuenak. Jazz-aJazza gero eta herrikoiago egiten zen. King Oliverren Great Greole Jazz Band izan zen ordezkagarriena. Banda horretan Louis Armstrong-ek ikasi zuen. Hogeiko urteen bukaeran lekuz aldatu ziren, orduan New Yorkerantz. Bertan James P. Johnson piano-joleak piano ragtime-aren revival bat hasdi zuen: hortik ateratakoa Harlem estiloa izan zen. Lehenengo Big Band-a Fletcher Henderson-ena izan zen. Lehenengo conboetako bat Louis Armstrongen Hot Five delakoa izan zen. Lehenengo estiloak pianoko boogie-woggie delakoa (Count Basierena) eta orkestrako swing-a izan ziren. Azken estilo horrek jazzaren osagarritik hartu zuen izena.

1940an berriro piztu zen New Orleans estiloa. 1945ean indarrez sartu zen be-bop-a harmonia modernoko eta akorde disonanteetako estiloa; 1948an Cool-a espresio hotz eta moderatukoa. 1960an free jazz-ajazza, arauz kanpoko inprobisazioan eta ukipenean oinarritua. 1968 new wave edo bolada berriak anplifikazio elektroniko instrumentuak sartu zituen.

== Jazz-jole jotzaile ospetsuak ==

Jazz-kantari estatubatuarrakantari (Newsport News, [[Virginia]], [[1918]]-). Gerra ondoko joera modernoak kantan intregratu zituen eta estilo anitz landu zituen, teknika handiz eta erregistro zabalez betiere. Bere ahots zoragarria hobetu du bere bizitzan zehar. Ederki asko jotzen du xirula. Kontralto bikaina du.

[[Tronpeta]]jole jotzailea, kantarikantaria eta jazz-ekojazzeko orkestra-zuzendari estatubatuarrazuzendaria (Cheraw, [[Hego Carolina]], [[1917]] – [[New Jersey]], [[1993]]). Be-bop estiloaren sortzaileetako bat izan zen, eta erritmoafrikar afrikarrakerritmoak jazz-erajazzera eraman zituen.Eszenatokian Agertokian jotzeko era berezia zuen, askotan jauziak eta pailazokeriak egiten zituelarik.

KonpositoreKonpositorea eta jazz-akojazzeko orkestra-zuzendari estatubatuarrazuzendaria ([[New Orleans]], [[1885]] – Savannah, [[1938]]). Jazz-arenJazzaren aitzindari izan zen, eta New Orleans izeneko estiloa ezagutzera eman zuen.

== Jazz-arenJazzaren alde teknikoa ==

Jazz-aJazza Europako musikatik bereizten duten ezaugarri bereziakbatzuk ditu. BerarenFuntsezko funtsezkoosagai osagaiakhauek honakook dituguditu:

-* ''Swing''-a (zabua) da jazz-arenjazzaren ezinbesteko abiadura. Biko edo lauko konpasen aldi ahulen azentuaziotik sortua da.

-* Bat-batekotasuna. Oinarrizko gaiaren melodia-lerroa, haren harmonizazioa aldatu gabe, nork bere erara eta bat-batean berriro sortzean datza osagai hau. Inprobisazioa xumea bada eta gaia errazki ezagutu ahal bada, parafrasia gertatzen da. Free jazz delako era berriko estiloan, inprobisazioa ez da horizontala (melodia-lerroarena) bakarrik, baita bertikala (harmonizazioarena) ere.

-* ''Blue note''-ak. JatorriAfrikar afrikarrekojatorriko blues-arenbluesak ,eladiakodituen bi nota aldakor (III. eta VII. graduak) dira. Afrikar beltzek, izan ere, tonuerdirik gabeko eskala pentatonikoetan oinarritutako melodiak baitzituztenzituzten. Europako musikaren tonuerdi biko eskaleskala diatonikoak hartu zituzten. Eskala pentatonikoak bost tonukoak dira; eta diatonikoak, zazpi soinukoak. Kantariak edo joleak halako anbiguotasun batez hornitzen ditu hainbat inflexioren bitartez. Hori dela eta, nota horiek aldakorrak dira, ohiko notak ez bezala. ''Blues note''-ak blues-etikbluesetik badatoz ere, gaur egun jazz-ekojazzeko inprobizazioinprobisazio orotan erabiliakerabiltzen dira.

-* Sonoritateak eta esaldiak. Jazz-arenJazzaren osagarri dadira, beltzena. Giza ahotsaren adierazkortasuna da, Estatu Batuetako hegoaldeko beltzek Europako melodietara eta instrumentuetara pasatako hizkerarena. Jazzman guztiek beren sonoritate eta esaldiera berezia bilatzen dute, eta, aurkitutakoan –interpreterik onenen kasuan-, beraien ekitaldiak nahastezinak dira jazz-azjazzaz dakienarentzat.

-* Biko eta lauko konpasak. Zuzendariak musikariei jotzen hasi aurretik esaten die konpasaren zein aldi hartu behar duten.

-* ''Syncopation''. Sinkopen erabileraz esaten da. Sinkopak cake walk eta ragtime estiletatik datoz, zeinen erritmoa oso sinkopatua baitzen.

KitarrarenGitarraren antzeko herri instrumentua, hura baino txikiagoa eta zitarrarekin erlazionatua. 12 hari ditu; 6 bakun eta 6 bihurrikatu. Bereziki errondailetan erabiltzen da.

Oso funtzio garrantzitsua betetzen du bandetan, jazz-eanjazzean, rock-eanrockean eta herri musikan.

Metalezkoa da eta batetik hodi mehe bat du, forma errektangularreko buelta oso bat ematen duena, eta azkenean enbutuinbutu baten modura zabaltzen da, kanpaia deitzen dena osatuz.

Hiru balbula ditu eta balbuletan pistoi batzuk malguki bidez mugitzen dira eta nola zapaltzen den kontu, hodi barruko aireari bidea ireki ala itsiitxi egiten diote, horrela soinu desberdinak sortuz.

Soinu argi eta disdiratsuadistiratsua du. Ozen jo ezkero soinu sarkorra du eta orkestrako instrumentuen gainetik entzuten da.

* {{eu}} [http://www.entzun.com/dossier_view.php?uuid=285 "«Jazza Euskal Herrian basamortuan igeri"»] artikulua, [[''Entzun!]]'' aldizkariko webgunean.]