Wikipedia

Euskal Herriko historiaurrea: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
tNo edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
4. lerroa:
 
== Paleolitoa ==
[[Fitxategi:Zientzia Astea- Harrizko tresnak.webm|thumb|ezkerrera|[[Industria litikoa]]ren produkzioa erakusten den bideoa.]]▼
=== Behe-Paleolitoa ===
== Paleolitoko artearen alderdi orokorrak ==
▲[[Fitxategi:Zientzia Astea- Harrizko tresnak.webm|thumb|ezkerrera|[[Industria litikoa]]ren produkzioa erakusten den bideoa.]]
Ez dirudi Euskal Herrian Würmiense izoztearen az­ken aldia baino lehenagoko arte sor­kun­tza benetako bati buruz hitz egin daitekeenik. Ordukoak ditugu, hain zuzen ere, nolabait langin­tza handien frogak, bai ehiztari eta bai uzta-bil­tzaileenak, kosta inguruan 350 m baino altuera handiagoak ez dituzten lekuetako kobazulo eta babes naturaletan bizi zirenenak. Gizaki hauek Madeleine aldiko kultura bere goi eta az­ken aldian garatu zuten. Santimamiñe, Lumen­txa, Bolinkoba, Urtiaga, Ekain, Aitz­pitarte, Ermitia, Isturi­tze eta Beroberria dira aztarnategi garran­tziz­koenak, bai estratigrafiako betegarriengatik, bai langin­tzako tresnen aberastasun eta ugaritasunagatik: xixelak, harraskailuak, xafla­txoak, arpoiak, azagaiak, haga­txoak, orra­tzak eta abar.
[[Fitxategi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|ezkerrera|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]]
Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[Euskal Herria]]n [[atxeliar kultura]] garatu zen eta ''[[Neanderthalgo gizaki|Homo neanderthalensis]]''a bizi zen. Garai honetan ez dira aurkitu hezurrik<ref name="Hiru1">[http://www.hiru.com/historia/historia_00150.html Prehistoria Euskal Herrian - hiru.com]</ref> baina bai hainbat harri landu. [[Urbasa]]ko iturri batzuetatik gertu, [[Koskobilo]]n eta [[Dima]]n hainbat aztarna aurkitu dira.<ref name="Origenes">PEÑALVER, XAVIER. "Orígenes". Txalaparta, 2005. Orrega. ISBN 84-8136-328-6</ref> Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra...
 
Arte historialariak garen partetik, ar­keologoei uzten diz­kiegu beren esparruko galdekizun zeha­tzak. Galdekizun eztabaidatuak dira, batez ere, historiaurreko aztarnategiok, milurteko luzeetan gizakiaren bizitoki izandakoak, ezinbestean bata bestearen gainean dituzte indusketetan azaldutako aztarnen zenbait “facies” horien kronologiak, aldiak eta identifika­tzeak zalan­tza handiak sor­tzen dituztelako. Delako arazoak baztertu eta ar­keologo eta antropologoek beren iker­keta eta eztabaidetatik ateratako ondorioetan oinarrituta, arte-jarduera modura uler daitekeen horretan baino ez gara geratuko.
Euskal Herritik gertuko lekuetan ''[[Homo antecessor]]''ren hezurrak aurkitu dira, batez ere [[Atapuerca]]n. Bertan aurkitutako hezurrez gain [[bifaz]]ak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta hauek ere Euskal Herrian badira.
 
=== Teknikak eta langaiak ===
Aurkitutako aztarnategirik garrantzitsuenak [[Lezetxiki]], [[Urrunaga]], [[Gatzolatz]], [[Irikaitz]] eta [[Iruñea]]n daude.
Hasiera beretik gizakiaren jarduera horri dagokie, besteak beste, gaur egun hainbat tekniken emai­tzatzat jo­tzen ditugun gauzak: pintura, grabatua, erliebea eta baita eskultura ere. Langai mota orokorrari dagokionez ere bi alderdi bereiz daitez­ke: arte higikorra eta labar-artea.
 
Tresna higikorrak harriz­ko xafla gainetan edo errekarrietan aur­ki­tzen dira, baina, baita hezur, adar eta marfilez­ko gaietan ere. Ba­tzuetan, Paleolitoko eskulangilea, lan-tresnen gainean –esate baterako, azagaietan eta arpoietan– eginiko irudi ez-figuratiboetara muga­tzen zen. Adituek az­pimarra­tzen dute komeni dela harriz­ko tresnen langin­tza eta hezurrean landutako ebakiduren artean bereiz­kun­tza egitea; ohartaraziz, sarritan, erretenak, askak edo ebakidurak ez direla izaten arte-adieraz­penak, baizik eta tresnaren eraginkortasunari baino ez dagoz­kien langaiaren ezaugarriak.
=== Erdi-Paleolitoa ===
Erdi-Paleolitoa orain dela 100.000 urtetik orain dela 35.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetako aztarna ugari aurkitu dira, guztiak Neanderthalarekin harremanetan. Garai hartako gizakiak biltzaileak eta ehiztariak ziren eta lehenengo aldiz euren hildakoak lurperatzen zituzten. [[Arrasate]]ko [[Lezetxiki]]n aurkitu dira Euskal Herriko hezurrik zaharrenak.
 
Estetikako jarduera baten hasera zin­tzilikarioetan eta lan tresna ez diren bestelakoetan errazago suma daiteke; ba­tzuetan harrian landuak diren arren, sarriagotan hezurrez­ko xafla eta zatietan, edo harriz­ko, hezurrez­ko, adarrez­ko edo marfilez­ko irudi­txoetan ere landuak izaten direnetan.
Garai honetan landarez eginiko janzkerak erabiltzen zituzten<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>, eta animalien tendoiak eta ileak gehiago erabiltzen ziren. Honek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake.
 
Kobazuloetako hormetan eginiko labar-artea pinturak ala grabatuak izaten dira. Badira erliebeak ere, baina ezhoikoagoak. Erliebe kasu bakan hauetako bat Isturi­tzen agertzen da.
Aztarnategi gehienak ibaien inguruan daude, urak garrantzi handia baitu. Aurkitutako aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira: [[Arrillor]], [[Axlor]], [[Olha]] eta [[Amalda]]. Garrantzi pixka bat txikiagoarekin garai honetan [[Izturitze|Isturitze]], [[Koskobilo]] eta [[Lezetxiki]] daude.
 
=== Goi-PaleolitoaFormak eta irudiak ===
Paleolitoko gizakiak diseinaturiko formen artean badira figuratiboak eta ez-figuratiboak, arte higikorra nahiz hormakoa izan.
[[Fitxategi:Ekain.png|thumb|200px|Ekaingo margoen eskema]]
Figuratiboen artean, maizenik azal­tzen direnak, garai hartako zenbait abereren irudiak dira: bisonteak, zaldiak, oreinak, elur‑oreinak, basahun­tzak, uroak eta abar. Ia inon ez da giza irudirik azal­tzen.
[[Fitxategi:Franco-Cantabrian region.gif|thumb|200px|Zonalde Franko-Kantauriarrean dauden labar-arteadun kobazuloak agertzen den mapa]]
{{Sakontzeko|Goi Paleolitoa Euskal Herrian}}
Goi-Paleolitoa orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina [[Euskal Herria]]n pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan [[Neanderthalgo gizaki]]a ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''arengatik aldatu zen, gaur egungo gizakia. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren<ref name="Hiru2" />, kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere.
 
Ez-figuratiboak direnen artean ugaritasun handia dago eta ia beti nekez uler­tzen dira. Luzetarako lerro soilak, sigi‑sagan eginiko okerrak, ondulatuak, izar irudiz­koak, hiruki i­txiak, erronboak, obaloak, laukiak, eta abar.
Garai hau oso hotza izan zen, azkeneko glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren.
 
Haitzuloetako artelanen daten arazoa konpon­tzeko bide eraginkorrak bilatuz, historiaurrearen ikerlariek arte higikorrarekin loturak egiteko ahalbideak azaldu izan dituzte beti; zeren eta, hauek data­tzea errazagoa da, aztarnategiko geruzetan, delako geruza datatu dezaketen beste gai ba­tzuei loturik azal­tzen baita eta ondorioz berauen data ere jakin baitaiteke.
Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira:
;[[Izturitze eta Otsozelaiko harpeak]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan.
;[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Châtelperroniar|Châtelperroniar kulturatik]] [[Gravettiar|Gravettiar kulturara]] doazen teknikak aurkitu dira.
;[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[Olatzagutia|Olaztin]], hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez.
;[[Bolinkoba]]: [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Abadiño]]n, [[Gravettiar]], [[Solutrear]] eta [[Magdaleniar|Magdaleniar kulturaren]] hainbat aztarna aurkitu dira.
;[[Labeko Koba]]: [[Arrasate]]n, [[Gipuzkoa]]. Gaur egun apurtua dagoen arren [[1987]]tik [[1989]]ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan.
;[[Ekain]]: [[Gipuzkoa]]ko [[Deba]]n, labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, [[Magdaleniar|Magdaleniar kulturaren]] aldikoak.
;[[Aizpitarteko leizeak|Aitzbitarte]]: [[Gipuzkoa]]n, [[Errenteria]]n. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira.
 
Hormetako irudiak, aldiz, aztarnategiko geruzetatik aparteko hormetan aur­ki­tzen dira, eta margotu edo grabatu zituzten ertilariak Goi‑Paleolitoko edozein garaitakoak izan daitez­ke. Hortik dator, bada, ar­keologoek –eta hauen artean, batik bat, Henri Breuil ospe­tsuak– betidanik bi arte modu hauen arteko erlazioa ikusteko izan duten interesa. Baina, metodo hau oso eztabaidatua izan da. Bi arte jarduera hauen arteko kronologia paraleloak ez du ia inoiz ziurra izateko bermerik eskain­tzen. Desberdintasun hau, ziur asko, honegatik emango da: plastika adieraz­pen hauen izaera ez dela izan estetikazko sen hu­tsez­ko emai­tza, baizik eta gaurdaino ziurtasunez ezagu­tzen ez diren arrazoi sakonago ba­tzuen ondorioa. Honek guztiak pen­tsarazten du arte higikorraren eta labar-artearen helburuak eta asmoak desberdinak zirela.
=== Epipaleolitoa ===
{{sakontzeko|Epipaleolitoa Euskal Herrian}}
[[Epipaleolito]]a Euskal Herrian orain dela 10.000 urtetik 6.500 urtera doan epea da. Epe honetan hobekuntza klimatiko handia egon zen eta horregatik [[haitzulo|kobazuloetatik]] lautadetara bizitzera joateko aukera zabaldu zen. Garai honetan jantziak animalia larruekin eta landareekin egiten ziren, jada botoi eta joskurekin.
 
=== Aldiak, estiloak eta kronologia ===
Garai honetan labar-artea galdu zen eta arte eroangarria ia-ia desagertu. Hala ere hilobiratze sinbolikoak geroz eta ugariagoak dira eta honek beste mundu baten sineskera egon daitekeela esan nahi dezake.<ref name="Hiru2" />.
Hala eta guztiz ere, ar­keologorik ospe­tsuenak saiatu dira paleolitoko artearen hainbat zatiren ezaugarriak zehazten, kronologia prozedura bat finka­tzeko baliozkoa izan dadin. Henri Breuil saiatu zen sistema bat lan­tzen. Argudio tekniko eta estilistikoetan oinarriturik, bi ziklotako prozesu bat asmatu zuen: bata auriñako‑perigordiensea eta bestea solutro‑madeleine aldia.
 
Egun, historiaurrea ikertzen dihardutenek André Leroi‑Gourhan‑en iriz­pidea onartu nahiago izan dute, hau da, “oinarriz­koena ez da beti an­tzinakoena izaten”, eta orokorrean historiaurrearen ikertzaile ospe­tsu honek finkaturiko sistema jarrai­tzen dute. Horretarako ez zen labar-arteaz baizik baliatu, baita arte higikorraz ere.
Aztarnategi garrantzitsuenak haeuk dira:
 
;[[Anton Koba|Antton Koba]]: [[Oñati]]n dagoen kobazulo honetan [[aziliar]] aldiko aztarnak aurkitu dira.
Leroi‑Gourhan estiloaren zenbait egitura-faktore hauta­tzetik hasi zen; hain zuzen ere, koka­tze, konposa­tze, artikula­tze eta animatze faktoreetatik.<ref>A. LEROI-GORHAN, Arte y grafismo en la Europa prehistórica (Madril 1984) Ikusi bere sistemaren laburpen bat H. DELPORTE, L´image des animaux dans l´art paléolitique (Paris, 1990), 64 eta hur.</ref> Segida horri bigarren mailako beste osagai ba­tzuk eran­tsi ziz­kion. Eta hauetaz guztiez baliaturik, ehunka arte-laginen iker­ketari aplikatuz eta arte ez-figuratiboaren lehen aldi bat ziur­tzat hartuz, lau talde edo estilotan zatitu zituen:
;[[Santimamiñe]]: [[Kortezubi]]n. Urte askotan garrantzi handiko aztarnategia izan zen, bertan aurkitutako material kopuruagatik eta labar-arteagatik. Bertako IV. eta V. mailetan aurkitu dira Epipaleolitoko aztarnak.
 
;[[Fuente Hoz]]: [[Anuntzeta|Anuzitan]] dago gaur egun gauza gehien aurkitu diren aztarnategia, epipaleolitotik [[neolito]]ra doana.
* '''I. Estiloa''' (Auriñaciensea, K. a. 30.000­‑27.000) oso mugaturiko segida, estilo zakarreko sexu ezaugarrien irudi eta sinboloena.
;[[Zatoia]]: [[Abaurregaina|Abaurreagainan]] kokatua Pirinio aldeko aztarnategi garrantzitsua da, aziliar aldiko aztarnategi zaharrak aurkitu dira.
* '''II. Estiloa''' (Solutre aldiaren hasieraraino iri­tsiko li­tzatekeena, 25.000‑18.000) giza irudietan, animalia-irudi­txotan eta arte higikorretan abera­tsa den aldia, esaterako, Isturi­tzeko kobazuloa; zalantzarik gabeko labar-artearen lehen lanak azal­tzen dira: batzuk, naturalista joerakoak eta estilizazio alderakoak, besteak; irudiak, animaliaren lepoa eta biz­karra eta bere espeziea ezagu­tzeko xehetasunak adierazten dituen marra guztiz oker baten gainean eginak daude; adar eta adajeak guztiz er­tzetara edo aurrez aurre (“perspective tordue”) azaltzen dira, aldiz, behealdera xehetasunak desagertu egiten dira.
* '''III. Estiloa''' (Solutre eta Erdi‑Madeleine aldia, 17.000‑13.000) II. estiloaren ezaugarri ba­tzuk gorde­tzen ditu, baina teknika landuagoz eginak dira. Zaldiek gorputz luzexka dute (Ekain). Bisonte, zezen eta ahun­tzetan aurrealdearen lodiera handiagotu egiten da; hankak xehetasun handikoak dira, apoak eta azazkalak ere mar­katuak, baina normalean mo­tzak dira eta horrek animaliak altura txikikoak eta lodiera handikoak zirela azal­tzen du; ba­tzuetan, horregatik hitz egin izan da puzturiko animaliez. Adar, adaje eta az­kazalak hainbat ikuspegien arabera azal­tzen dira, “perspective semi‑tortuen”, halaber.
* '''IV. Estiloa''' (Az­ken‑Madeleine aldia, 13.000‑9.000) irudien er­tza argaz­kietako errealismotik hurbil dago, halakoxe maiztasun batez: adar, adaje eta a­zaz­kalak perspektiba arruntean daude adieraziak eta irudiak lan­tzeko moduetan kodifikazioak eta abar azal­tzen dira. Gu­txi gorabehera, paleolitoko labar-artearen %78a aldi honetakoa da.<ref>Ikusi Leroi-Gourhanen sailkapen honen laburpen bat Eduardo RIPOLLen, El arte paleolítico (Paris, 1989, “Historia 16”), 104-114. or.</ref>
 
Leroi‑Gourhan‑en ustez, lau estilo hauetako bakoi­tza aldietan bana daiteke (an­tzinako aldi, berri...) eta guztiak, Henri Breuil‑ek izendaturiko Madeleine aldiko guztiekin identifika daitez­ke, gu­txi gorabehera. Ar­keologoak gaur egun Leroin‑Gourhanen zatiketa moduari eusten badiote ere, ez zaie kritikarik falta izan.<ref>Ikus, “pentsamendu tradizionalen krisialdia” hau, A. BELTRAN MARTINEZ-en, Ensayo sobre el origen y significación del arte prehistórico (Madril, 1989), 33-37. or.</ref>
 
== Neolitoa ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriko_historiaurrea"(e)tik eskuratuta