Balea: berrikuspenen arteko aldeak

'''Baleak''' edo '''mistizetoak''' (lat. ''mysticeti'') itsas [[ugaztun]]ak dira, [[zetazeo]]en taldekoak. Sei generotan banaturiko hamahiru espezie daude, lau [[familia (biologia)|familiatan]] banaturiksailkatuta.

Gaur egungo animaliarik handiena da; gutxi giorabehera, 30 m inguruluze izaten da luze, eta 150 tonako pisua har dezake. Larrua leuna, ilerik gabea du, eta haren azpian 50 zentimetroko gantz-geruza du. Hori dela eta, animalia hauekhoriek -1 °C eta 30 °C arteko tenperaturak jasan ditzakete. Baleak, beste zetazeoek bezala, uraren azalera igo behar izaten du arnasa hartzera, ugaztuna izaki, oxigenoa airetik hartzen du eta. Aurreko gorputz-adarrak [[hegats (zoologia)|hegats]] bihurtuak ditu igeri egiteko, gorputzaren alde banatara. Isatsa etzana du eta ez zutik, arrainek ez bezala. Ahoan ez du hortzik; haien ordez, adarkizko xaflak eta bizarrak ditu, eta mihi luzea ere bai.

[[Oskol]]dun txikiak, [[alga]]k eta [[plankton]]a janez elikatzen da; horretarako, bizarretatik barrena ura xurgatu eta kanporatu egiten du atzera; hala, urarekin batera sartzen zaion janaria bereganatzen du. Bizarren eginkizuna janariari eustea da; horregatik dute sarearen tankera. Arnasa hartzeko, bi zulo ditu buru gainean eta ur azpitik azalera igotzen denean, indar handiz jaurtitzen du kanpora biriketako airea bi zulo horietatik. Jaurtitzen duen ur-zorrotadari esker jakiten zuten arrantzaleek balea non zegoen. Balea ur azpian luzaro egon daiteke ur azpian, bihotza poliki mugitu eta [[gihar]]retan [[mioglobina]] ugari duelako. Baleak ume bakarra izaten du aldiko.

Animalia hauekhoriek [[entzumen]] fina dute eta [[soinu]]ak igortzeko ere gai dira, batzuetan ultrasoinuak, gainera, elkarren artean komunikatu eta talde osoa biltzeko.

Emeak umekume bakarra izaten du, balekumea, alegia, eta amak duen muskulu-mekanismo berezi batek bere ahora proiektatutako esneaz elikatzen da. Baleek bi urtean behin dituzte umeakkumeak, eta haien prestakuntza sei hilabetekoa da. Normalki, umekume bat edukitzenekartzen dute, baina kasu espezial batzuetanberezibatzuetan, bi eduki ditzakete. Jaiotzen denean, zenbait metro luze izaten da. Heldutzat hartzen da 4 edo 5 urte dituenean.

Balearen parte guztiak aprobetxatzen dira. Hala, lumera, gihar eta hesteetatik xaboiak egiten dira; gibeletik, olioa; guruinetatik, intsulina, kortisona eta beste hormonakhormona batzuk lortzen dira,; eta haragia osojatekooso estimatua da jateko. Gaur egun, garai bateko eskuzko arpoiaren ordez, arpoi leherkaria jaurtitzen zaio baleari kanoi berezi batez. Kanoi hori 1860an asmatu zen; ordurako, ordea, hainbat balea motaespezie desagertzengaltzen hasiak ziren.

HainbatNazioarteko hainbat hitzarmen izenpetu dira nazioen artean bale-arrantza debekatzeko. Gaur egun, ia munduko herrialde guztiek dituzte akordio horiek sinatuta dauzkate; hala ere, balea harrapatzen segitzen da eta desagertzekogaltzeko arriskuan dago. [[Norvegia]], [[Japonia]] eta [[Groenlandia]] dira herrialde ehiztari nagusiak dira.

Euskal Herrian ere, balea arrantzak garrantzi handia izan zuen XIII. – XVIXIII–XVI. mendeen bitartean (ikus «[[Euskal Herriko baleazale]]»).

[[Herman Melville]] idazle [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarrak]] ''"Moby Dick"'' eleberri famatua idatzi zuen [[1851]]n, balearen harrapaketaren inguruan. UrteekinUrteen joan-etorrian, lan hori behin baino gehiagotan [[zinema]]ratu dute lan hori, eta istorioa mundu osoan famatua da istorioa.

Bestela, [[2002]]an ''"The Whale Rider"'' pelikula [[Zelanda Berria|zeelandaberri]]tarra pantailaratu zuten,: film horrek [[maori]]en kulturan baleak daukan garrantzi kulturala ondo islatzen duenadu.

Beste garai batzuetan, balea-espezie handiak arruntak ziren [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] uretan. Lotura estua zegoen, beraz, herriHerri [[arrantzale]]etan<nowiki/>ek animalia hauekin.haiekin lotura estua zuten: Horrenhorren erakusgarri dira kostaldeko hainbat herritako armarriak, nonanimalia baleahura agertzenageri baita.: adibidez, [[Bermeo]], [[Lekeitio]], [[Mutriku]], [[Getaria (Gipuzkoa)]], [[Zarautz]], [[Hondarribia]], [[Hendaia]], [[Getaria (Lapurdi)]] eta [[Biarritz]] herrietako kasuak dira.