Mineral: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 150.241.162.249 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Debenben wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. Etiketa: lehengoratzea |
No edit summary |
||
17. lerroa:
=== Definizio orokorra ===
Mineral batek ondoko ezaugarriak izan behar ditu:
#
#
#
#
#
Lehenengo baldintzak mineralak prozesu naturalen bidez sortua izan behar duela adierazten du, hau da, mineralak ez dira gizakien eraginaren ondorioz sortzen, ez dira artifizialak; eta bigarrenak, solidoak direla giro tenperaturan, 25ºC, egonkorra izateak; salbuespenak salbuespen, merkurioa likidoa da giro temperatura. Izan ere, mineral hauek nahiz eta 1959an aztertuak izan, gerora Mineralogia Elkarte Internazionalak (IMA) onartu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mercury: Mercury mineral information and data.|url=https://www.mindat.org/min-2647.html|sartze-data=2017-11-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ice: Ice mineral information and data.|url=https://www.mindat.org/min-2001.html|sartze-data=2017-11-23}}</ref>Egungo aurrerapenek kristal likidoen ikerketan garrantzi handia izan dute, izan ere, hauei buruz gehiago jakitea ahalbidetu dute, honek [[Mineralogia|mineralogian]] aberastasuna ekarri du.
52. lerroa:
=== Arrokak, menak eta gemak ===
Mineralak eta [[Arroka|arrokak]] ez dira baliokideak. Arroka bat mineral bat edo gehiagoz osatutako agregatu bat izan daiteke, edo mineralik ez izan. [[Kareharri|Kareharria]] edo [[kuartzita]] bezalako arrokak mineral batez osatuta daude nagusiki –
Arroka espezie eta talde mineral batzuk besteak baino ugariagoak dira, hauei mineral sortzaileak deritze. Nagusiak [[Kuartzo|kuartzoa]], [[Feldespato|feldespatoa]], [[Mika (minerala)|mika]], [[Anfibol|anfiboleak]], [[Piroxeno|piroxenoak]], [[Olibino|olibinoak]] eta [[kaltzita]] dira, azkenekoa izan ezik, denak mineral [[Silikato|silikatoak]] dira.<ref name=":1" /> 150 mineral inguru dira bereziki garrantzitsuak, izan ere, kantitate handiagoan daude edo garrantzi estetiko gehiena ( bildumazaletasunaren alorrean) dutenak dira.<ref name=":2" />
64 ⟶ 66 lerroa:
==== Antzinako sailkapena ====
Antzinean mineralak beren itxura fisikoaren arabera sailkatzen ziren. K. a III. Mendean Teofrastok mineralak kualitatiboki sailkatzeko lehenengo zerrenda sortu zuen. Pilino Zaharrak (I. Mendean)
==== Gaur egungo sailkapena ====
113 ⟶ 115 lerroa:
==== Ordezkapen kimikoa ====
Konposizio kimikoa soluzio solidoko serie bateko espezie terminalen artean alda daiteke. Adibidez [[feldespato]] [[Plagioklasa|plagioklasak]] albitaren (sodioan aberatsa) kide externotik anpartitara doan (kaltrzioan aberatsa) serie iraunkor eratzen dute, beraien arteko lau barietate ezagunekin (sodiotik kaltziorako aberastasunean): oligoklasa, [[andesita]], labradorita eta bytownita. Serieko beste adibide batzuk olibinoaren seriea, forsteritatik (magnesioan aberatsa) fayalitaraino (burdinean aberatsa), eta wolframitaren seriea, hubneritatik (magnesioan abertasa) ferberitaraino (burdinean abertasa).<ref name=":3" />
Sustituzio kimikoak eta poliedroen koordinazioak mineralen ezaugarri hau azaltzen dute. Naturan, mineralak ez dira sustantzia puruak, eta emandako sistema puruko beste elementuez kontaminatu egiten dira. Emaitza gisa, posible da elementu bat beste batengatik ordezkatua izatea. Ordezkapen kimikoa tamaina eta karga berdintsuko ioien artean emango da, adibidez, <chem>K+</chem> ez du <chem>Si^4-</chem> ordezkatuko beraien arteko karga eta tamainak sortutako bateraezintasun kimiko eta estrukturalengatik. Ordezkapen kimikoaren adibide bat <chem>Si^4-</chem> eta <chem>Al^3+</chem> en artekoa da, karga, tamaina eta lurrazaleko kantitatean berdintsu daudelako. plagioklasaren adibidean hiru ordezkapen kasu daude. Feldespato guztiak silizeko markoak dira, oxigeno-silizio 2:1 erlazioa dutenak eta beste elementuendako espazioa <chem>Si^4+</chem> ioiaren ordezkapenarengandiko <chem>Al^3+</chem>ekin ematen da, <chem>(AlSi3O8)-</chem> ko base unitatea emateko. Ordezkapenik gabe formula kargatuta izan daiteke <chem>SiO2</chem> gisa, [[Kuartzo|kuartzoa]] emanez. Egitarko propietate honen garrantzia koordinazio poliedroen bidez ere azaltzen da. Bigarren ordezkapena <chem>Na+</chem> eta <chem>Ca^2+</chem> ioien artean ematen da, hala ere, kargaren arteko diferentzia kontuan hartuko da <chem>Si^4+</chem> eta <chem>Al^3+</chem> arteko bigarren ordezkapen bat eginda.<ref name=":3" />
141 ⟶ 143 lerroa:
Egitura kristalinoa mineral baten kanpo egiturako atomoen disposizio espazial geometrikoaren emaitza da. Egitura hau barne disposizio atomiko edo ioniko erregular batean oinarritzen da, kristalak hartzen duen forma geometrikoan agertzen dena, baita ere mineral pikorrak sobera txikiak direnean ikusi ahal izateko, estruktura kristalinoa beti periodikoa da eta X izpien difrakzio bidez determina daiteke. Mineralak, orokorrean, bere simetriarengatik deskribatuak izaten dira. Kristalak kristalografikoki murriztuta daude 32 puntu taldetara, bere simetriarengatik alderatzen direnak. Talde hauek ere kategoria zabalagoetan sailkatzen dira, zabalenak seiekoak izanik.<ref name=":3" />
Familia hauek deskribatuak izan daitezke hiru ardatz kristalografikoen luzeera erlatiboarengatik eta beraien artean eratutako angluengatik. Ondoko a, b eta c-k ardatzak ordezkatzen dituzte eta alpha, beta eta gammak angeluak.
{| class="wikitable"
186 ⟶ 188 lerroa:
Kimikak eta egitura kristalinoak, biak batera, mineral bat definitzen dute. 32 puntuko taldetako murrizketarekin kimika ezberdineko mineralek egitura kristalino berdina eduki dezakete. Adibidez halita, galena eta periklasak, denek hexaoktahedraleko puntu taldearen barruan daude, estekiometria berdintsua baitute beren elementu konstitutiboen artean. Bestalde, polimorfoak mineral talde batzuk dira, zeintzuk formula kimiko berdina daukaten egitura desberdina duten bitartean. Adibidez, pirita eta markasita, biak burdin sulfuroak dira baina lehena isometrikoa den bitartean bigarrena ortorronbikoa da.<ref name=":3" />
Polimorfismoa simetria puruareb terminotik asko heda daiteke. [[Aluminio silikato|Aluminosilikatoak]] hiru mineraleko taldeak dira (zianita, andaluzita, silimanita) Al2SiO5 formula kimikoa partekatzen dutenak. [[Zianita]] triklinikoa da, andaluzita eta silimanita ortorronbikoak diren bitartean eta bipiramidal izeneko puntu taldearen barruan kokatzen dira. Diferentzia hauek aluminioa egitura kristalinoaren barruan nola koordinatzen den arabera sortzen dira. Egitura guztietan aluminio ioi bat beti sei aldiz koordinatuta dago oxigenoarekin; silzioa, orokorrean, lau aldiz koordinatuta dago mineral guztietan. Zianitan, bigarren aluminio sei aldiz dago koordinazioan, bere formula kimikoa <chem display="inline">Al6Al6SiO5</chem>
Egitura kimiko eta kristalinoaren arteko diferentziak asko eragiten dute mineralaren beste propietate fisikoetan. Karbonoaren alotropoak, diamantea eta grafitoa, propietate oso desberdinak dituzte, [[Diamante|diamantea]] sustantzi mineralik gogorrena da, distira adamantinoa dauka eta familia isometrikoaren barruan kokatzen da, grafitoa oso biguina den bitartean, distira koipetsua izateaz gain eta familia hexagonalean kristalizatzen da. Guzti hau loturan arteko diferentzien bidez azaltzen da. Diamantean, karbonoak sp3 orbital hibridoetan daude, marko bat eratzen dutela esan nahi duena, non karbonoak beste karbono batzuei forma tetraedriko baten bidez lotuta dauden. Bestalde, grafitoak atomo xaflak eratzen ditu sp2 orbitaletan, non karbono atomo bakoitza era kobalente batean soilik beste hiru C atomori lotuta dagoen. Xafla hauek lotuta mantentzen dira Van der Waals indarrak baino askoz ahulagoak diren indarren bitartez eta hau desberdintasun mikroskopiko oso handitan itzuli egiten da.<ref name=":3" />
195 ⟶ 197 lerroa:
==== Gogortasuna ====
Mineral baten gogortasunak marraketari zein nolako erresistentzia ezartzen dion definitzen du. Propietate fisiko hau konposizio kimiko eta egitura kristalinoaren menpekoa da eta horregatik ez du zertan konstantea izan behar aurpegi guztietan: ahultasun kristalografikoak aurpegi batzuk biguinagoak izatea eragiten du. Propietate honen adibide bat zianitan dago, %5eko Mohs gogortasun bat duena norabide paraleloan <math>a(001)</math>, baina 7koa paralelo <math>(100)</math>.
Neurketarako eskala orokorrena [[Mohs eskala|Mohsena]] da. Hamar adierazleengatik definituta, mineral bat indize altuago bat duena eskalan bera baino beherago dauden mineralak marratuko ditu. Eskala talkotik (silikato estratifikatua), diamanteraino doa, karbonoaren polimorfo bat dena, material gogorrena izanik.<ref name=":3" />
325 ⟶ 327 lerroa:
Dentsitate erlatiboak zenbaki bidez deskribatzen du mineral baten dentsitatea. Dentsitatearen dimentsioak masa unitateak bolumen unitateez zatituak dira. Dentsitate erlatiboak mineral erakusgarri batek desplazatutako ur kantitatea neurtzen du. Dentsitate erlatiboa erlazio adimentsional bat da, unitaterik gabekoa,. Mineral gehienentzako, ez da propietate bereizgarri bat. Arrokak eratzen dituzten mineralak-normalean silikatoak eta batzutan karbonatoak-honako tarteko dentsitate erlatiboa dute: 2,5-3,5.<ref name=":3" />
Dentsitate erlatibo altu batek mineral batzuk diagnostikatzea baimentzen du. Aldaketa kimikoa erlazionatzen da dentsitate erlatiboko konbo batekin. Mineral arruntenen artean, oxido eta sulfuroek dentsitate erlatibo altu bat izaten dute, masa atomiko altuagoko elementuak baitituzte. Ohikotasun bat mineral metaliko eta distira diamantinokoek dentsitate erlatibo altuagoak dituztela da mineral ez metalikoek baino. Adibidez, [[Hematite|hematita]], 5,26-ko dentsitate erlatiboa dauka, galenak 7,2-7,6-ko grabitate espezifikoa duen bitartean, bere konposizioan berun eta burdin asko daukala erakusten duena. Dentsitate erlatiboa oso altua da metal natiboetan, kamazitak 7,9koa dauka
==== Beste propietate batzuk ====
368 ⟶ 370 lerroa:
==== Filosilikatoak ====
Mineralen talde oso hedatua da lurrazalean eta arroka askoren osagai dira.Beraien ezaugarri da kapetan antolatuta egotea.Egiturari dagokionez tetraedrikoak edo oktoedrikoak dira. Laminen arteko loturen arabera kaolinita-serpentina taldekoak, hidrogeno zubiak badira, edo buztinak, [[Van der Waalsen indar|Van der Waals]] indarrak badira, izan daitezke. Aldi berean, dioktaedrikoak dira kaolinita eta pirofilita eta trioktaedrikoak dira, berriz, serpentina eta talkoa. Miketan lamina tetraedrikoen artean [[Aluminio|aluminioa]] batzen da, klorita hauekin erlazionatzen da.
===== Biotita =====
400 ⟶ 402 lerroa:
===== Olibinoa =====
Egitura kimikoa <chem>(Mg,Fe)2SiO4</chem>
===== Granateak =====
427 ⟶ 429 lerroa:
==== Karbonatoak ====
{{sakontzeko|Karbonato}}
Karbonatoek, [[uranilo-karbonato]]ek eta [[nitrato]]ek osatzen dute. Hauen [[anioi]]-taldea karbonatoak dira, <chem>(CO3)^2-</chem>.
==== Sulfatoak ====
| |||