Euzko Alderdi Jeltzalea: berrikuspenen arteko aldeak

'''Euzko Alderdi Jeltzalea''' edota '''EAJ''' ({{lang-es|Partido Nacionalista Vasco}} edota ''PNV'', {{lang-fr|Parti Nationalistenationaliste Basquebasque}} edota ''PNB'') [[Euskal Herri]]ko alderdi politiko [[abertzaletasun|abertzale]] eta [[kristau demokrazia|kristau demokrata]] da. Alderdiko kideei '''[[jelkide]]''' deritze, eta zaleei eta haren ideologiari, '''[[jeltzale]]'''. EAJren gazte erakundea [[Euzko Gaztedi]] (EGI) da.

[[1895]]ean [[Sabin Arana|Sabino Arana Goirik]] alderdia [[Bizkai Buru Batzar]] izenezizenaz sortu zuen. Badirudi berebiziko eragina izan zuela [[Luis Arana Goiri|Luis Arana]]k bere anaiaanaiak Sabinoren ideia politikoetan, baina azken hori izan zen lehen euskal abertzaletasuna ideologiaideologiaz, programaprogramaz eta erakunde politikoezpolitikoz hornitu zuena. [[1892]]an ''[[Bizkaia bere independentziaren alde]]'' eman zuen argitara Sabino Aranak. [[1893]]ko [[ekainaren 3]]an [[Larrazabalgo hitzaldia|Larrazabalgo hitzaldi]] ospetsua, lehenengo mitin abertzalea, egin zuen Sabinok eta, "Jaungoikoa eta Foruak" esapide karlistaren ordez, "[[Jaun-goikua eta Lagi-zaŕa]]" (JEL) delakoa aldarrikatu zuen (horretatikhortik datoz ''[[jeltzale]]'' eta ''jelkide'' izenak). 1893ko urteUrte berean sortu zuen Sabino Aranak ''[[Bizkaitarra (aldizkaria)|Bizkaitarra]]'' izeneko aldizkaria eta 1894. urtean ireki zen Bilbon lehen "[[Euzkeldun Batzokija]]". "[[Bizkai Buru Batzar]]" edo Bizkaiko abertzaleen zuzendaritza egituratu zen 1895. urtean eta Sabino Arana hautatu zuten lehendakari.

Euzko Alderdi Jeltzalea Euskal Herriko independentziaren aldeko alderdi kristaua eta errepublikarra zen. Jatorriz alderdi separatista eta katolikoa izaki, egun EAJk euskaldun, demokratiko, parte hartzaile, plural, akonfesional eta humanista modura definitzen du bere burua. Alderdi [[nazionalismo|nazionalista]] moderatua da, [[Euskal Herria]]ren burujabetza helburu duena eta biolentziarenbortizkeriaren aurkakoa.

[[1898]]. urtean, Aldundiko hauteskundeetara aurkeztu zen Sabino Arana eta ozta-ozta ez zuen kargurik atera. 1899an bost zinegotzi lortu zituen Bilbon Euzko Alderdi Jeltzaleak. 1902. urtean, hil baino urte bete lehenago, autonomiaren aldeko bidea jorratu beharraren alde azaldu zen Sabino Arana. 1903tik aurrera, Bizkaia osora zabaldu, Gipuzkoan hasi eta Nafarroan eta Araban jarraitzaile batzuk lortu zituen nazionalismoakabertzaletasunak. 1904ko otsailean, ''[[Eusko Gaztedi|Eusko Gazteria]]'' taldeak abiarazi ziren eta 1906an hasi ziren Euzko Alderdi Jeltzaleko astekariak argitaratzen ''([[Bizkaitarra (aldizkaria)|Bizkaitarra]], Gipuzkoarra, [[Napartarra]]...)''. 1907tik aurrera, bi joera nagusitu ziren alderdiaren barnean: [[Luis Arana Goiri|Luis Arana]]k eta [[Angel Zabala|Angel Zabala "Kondaño"]]-k Sabino Aranaren oinordeko ideologiko argienek independentziaren aldeko joera garbia eraman behar zela argudiatzen zuten ("aberritarrak"); [[Ramon de la Sota]], Chalbaud, [[Jose Horn|Horn]], Epalza, Landeta eta beste batzuek, ordea, joera autonomistaren alde zeuden ("euskalerriakoak"). 1908an egin zen Elgoibarren Euzko Alderdi Jeltzaleko lehen biltzar nagusia. Alderdia Hego Euskal Herriko bazter gehienetan zabaldurik zegoen eta lurralde historiko bakoitzak bere egiturak eta bere bitartekoak zituen. Bi joera horien arteko lehian (Arana eta Zabala ''Aberri'' izeneko astekariaren inguruan; Sota, Chalbaud, [[Jose Horn|Horn]] eta abarrak ''Euskalduna'' aldizkariaren inguruan) Bizkaiko industrian eragin handia zuen talde burgesa nagusitu zen Elgoibarko biltzarrean. 1910. urtean zatitu zen lehenengoz Euzko Alderdi Jeltzalea. Talde berriak "''Askatasuna"'' izena izan zuen, "''Aberri ta Askatasuna"'' esapideaz, baina bizitza ilaunekoa gertatu zen. Erlijioaren lotura ez zuten onartu eta ezaugarri horrek batu zituen "aberritarrak" eta "euskalerriakoak" haien aurka. 1911. urtean1911n, langile higikunde "arrotzak" Bizkaian eta Gipuzkoan zuen indarra ikusirik, ''[[Eusko Langileen Alkartasuna|''Solidaridad de Obreros Vascos]]'']] (geroko ''Euzko Langilleen Alkartasuna'' edo '''ELA-STV'') sindikatua sortzea erabaki zuen EAJk. [[1913]]ko [[otsailaren 1]]ean "[[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]]" egunkaria kaleratu zuten lehenengo aldiz.

[[1921]]. urtean<nowiki/>ean Aranaren mugimendua banandu egin zen: ''[[Comunión Nacionalista Vasca]]'' moderatuak, eta ''[[Aberri (EAJ)]]'' independentistak. "Aberritarrak" eta Euzko Gazteria taldeko gazte gehienak, [[Elias Gallastegi]], taldearen sortzailea, zela buru, ''Comunión Nacionalista Vasca'' utzi eta berriz ere ''Euzko Alderdi Jeltzalea'' izena hartu zuen alderdia sortu zuten, ''Comunión'' alderdiak abertzaletasunaren printzipioak saldu zituelakoan. 1922. urtean "[[Emakume Abertzale Batza]]" sortu zuen Gallastegik berak. 1923an, Primo de Riveraren diktadurak legez kanpo utzi zuen alderdia. Politikan egiterik ez zegoena, ordea, kulturan eta folklorean egin zen. Euskararen eta euskal kulturaren aldeko ekitaldiekin batera "[[mendizaletasun|mendigoizale]]" folklore-elkarteak ugaldu ziren Euskal Herriko bazter guztietan. [[Miguel Primo de Rivera]]ren diktadura erori zenean, indar aski zuten nazionalistek.

1936ko hauteskunde nagusietan, botoak galdu zituen EAJk, nagusi iraun arren, eta zuhur jokatu zuen Errepublikarenerrepublikaren aurrean.

[[1936]]. urteko [[Uztailarenuztailaren 18]]ko altxamenduaren aurrean EAJk barne tentsioa izan zuen. KlerikalismoanKlerikalismoa errebeldeekin bat zetorren, eta VatikanotikVatikanoaren presioa zegoen katolikoak Errepublikatikerrepublikatik aldentzeko. Hala ere, hitzartutako autonomiak zekarren konpromisoagatik eta anti-faxismoak alderdian zuen indarraren ondorioz, Errepublikako gobernuaren alde jarraitzeasegitzea erabaki zuen:

* Bizkaitarrek eta gipuzkoarren gehiengoak, garrantzitsuenak kopuruan, errepublikari, demokraziari eta anti-faxismoari eman zioten bere babesa [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Guda Zibila]] hasi zenean.

* [[Gipuzko Buru Batzar|Gipuzko Buru Batzarrean]], Artetxe eta Barriola Altxamenduarenaltxamenduaren alde agertu ziren.

* ErrebeldeekMatxinatuek zeuzkaten lurraldeetan jelkideek askotariko aukerak hartu zituzten:

** Arabararabar eta nafar "batzek" oharrak idatzi zituzten errepublikari babesa ukatuz, lurralde horiek jadanik matxinatuen eskuetan zeudenean.,

** Jeltzalejeltzale batzukbatzuek [[Frantzia]]ra edo errepublikaerrepublikaren kontrolpean zegoen aldera ihes egin zuten.,

** Batzukbatzuek errebeldeeimatxinatuei aurka egin zieten,: gehienek kartzelan edo fusilaturik amaitu zuten.,

** Batzukbatzuk gudaroste [[Karlismo|Karlistetarakarlisteta]]<nowiki/>n batusartu ziren, konbentzimenduagatik edo hala behartuta. eta

** Errepresioaerrepresioa bereziki ezkertiarren aurka izan zen gupidagabea, jainkogabe arriskutsutzat hartzen baitzituzten, baina euskal nazionalistaabertzale asko ere fusilatu zituzten.

Gerra galdu ondoren (1937 ekaina-uztaila), Paris eta Londresa joan behar izan zuten Euzko Alderdi Jeltzaleko buruzagi nagusiaknagusiek, (Irujoren eta Agirreren inguruan), eta 1940ko hamarkadako urteetan hasi zen Hego Euskal Herriko sarea berriz osatzen, (Rezola, Lasarte, Mitxelena, Solaun eta, batez ere, [[Juan Ajuriagerra Otxandiano|Juan Ajuriagerraren]] inguruan). Agirrek eta Euzko Alderdi Jeltzaleko kide gehienek aliatuen garaipenak Francoren gobernuaren desagerpena ekarriko zuela uste zuten, baina 1947 eta 1951. urteetako grebak hutsean geratu ziren eta 1953. urtetik aurrera, Francoren gobernua babesteko asmoa agertu zuten Ameriketako Estatu Batuek.

[[2014]]ko [[abenduaren 29]]an, estatus politikoa "adostasun ahalik eta zabalenarekin" aldatu nahi zuela adierazi zion EAJk [[Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa|CDCri]]. Euskal Herriko, Kataluniako eta Espainiako egoera ekonomiko, politiko eta soziala aztertu zuten.<ref>[http://www.berria.eus/albisteak/106707/estatus_politikoa_adostasun_ahalik_eta_zabalenarekin_aldatzeko_nahia_azaldu_dio_eajk_cdcri.htm «Estatus politikoa "adostasun ahalik eta zabalenarekin" aldatzeko nahia azaldu dio EAJk CDCri»], ''Berria'', 2014-12-29</ref> Ideologiaren aldetik, gobernu autonomo berriaren testuinguruan, Eusko Alderdi Jeltzaleak ''Euskadi'' egin zuen euskal nazioaren subjektu bere diskurtsoan 2016ko azarotik.<ref>{{Erreferentzia |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |izenburua=Urkullu: "Euskadi es una nación que debe ser reconocida y necesita mecanismos de bilateralidad"|url=http://www.europapress.es/euskadi/noticia-urkullu-pide-estado-avance-camino-naciones-encuentren-reconocimiento-20161123110324.html |egunkaria=EuropaPress|location= |data=2016-11-23 |access-date=2016-12-01}} Konparatu 2016ko azaroan bertan EH Bilduko [[Maialen Iriarte]]k Euskal Herria izenaz egindako erabilerarekin, eta Sabino Aranak XIX. mende amaieran ''Euzkadi''z emandako definizioarekin, Euskal Herriaren proiekzio politikotzat hartuz; ikus ere [[Euzkadi Buru Batzarra]].</ref> 2017ko Kataluniako independentziari buruzko krisi betean, lehendakari posiziotik, Urkullu Espainiako "estatu konfederalaren alde" agertu zen, baita alde biko subiranotasunaren alde Espainiarekin, Kataluniako ereduaz bestelakoa, "euskal bidea" deitu zuena, Ekonomia Itunean eta eskumen gehiago erdiestean oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |izenburua=Urkullu plantea la soberanía compartida con Madrid y el derecho a ser consultados|url=http://www.deia.com/2017/09/22/politica/euskadi/urkullu-plantea-la-soberania-compartida-con-madrid-y-el-derecho-a-ser-consultados |egunkaria=EuropaPress|location= |data=2017-09-22|access-date=2017-11-03}}</ref> Alde horretatik, katalan bidearen 'porrota' nabarmendu zuen, eta Rajoy eta Puigdemonten arteko zubi-lana egiteko prest agertu zen.<ref>{{Erreferentzia |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |izenburua=Urkullu: 'Ez da independentzia aldarrikatu eta ezin da 155a aplikatu'|url=http://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/5155851/urkullu-ez-da-independentzia-aldarrikatu-eta-ezin-da-155a-aplikatu/|egunkaria=EITB|location= |data=2017-10-19|access-date=2017-11-03}}</ref> Hainbat ekitalditan, EAJk Kataluniako politikari subiranistei elkartasuna adierazi eta erreferendumaren aldeko agertu zen, baina ez zuen bat egin 2017ko azaroan ''Gure Esku DagokDago''k deitutako 155. artikuluaren kontrako manifestazioarekin.

EAJ alderdiko kide batzuk [[ustelkeri]]a kasuetan nahastuta egon dira, hauenbesteak arteanbeste, ''Noticias'' kasuakasuan, ''De Miguel'' kasuakasuan, ''Hiriko'' kasuakasuan, ''Miñano'' kasuakasuan eta ''Epsilon'' kasuakasuan. EAJ alderdiakAlderdiak [[Klientelismo (politika)|klientelismo]] sare zabala osatu duela salatu da. Bere: buruzagi batzukbatzuek postu garrantzitsuak dituzte edo izan dituzte enpresahainbat ezberdinetanenpresatan politikatikpolitikan pasajardun ondoren: [[Idoia Zenarruzabeitia]], eta [[Juan Mari Atutxa]], Bizkaia Gas,Gasen; [[Josu Jon Imaz]], [[Petronor]]ren,; eta [[Jose Antonio Ardanza]], [[Euskaltel]]en.<ref>{{Cite web|url=http://latribunadelpaisvasco.com/not/4502/asi-es-la-corrupcion-que-envuelve-al-pnv/|izenburua=La corrupcion que envuelve al pNV|sartze-data=|egunkaria=la tribuna del pais vasco|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>

Oharra: [[1908]]an ''[[Euzkadi Buru Batzarra|Euzkadi-Buru-Batzarra]]'' sortu zen. Horrek [[Sabin Arana]] eta [[Angel Zabala|Aingeru Zabala]] ''[[Bizkai Buru Batzarra|Bizkai- Buru- Batzar]]''eko lehendakariak bakarrik izan zirela esan nahi du.