Frantzia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
92. lerroa:
{{sakontzeko|Frantziako geografia}}
[[Fitxategi:Satellite image of France in August 2002.jpg|thumb|250px|left|Frantzia sateliteko irudian]]
[[Metropolitar Frantzia]] [[Europa]]ko mendebaldean dago.
=== Mugak ===
Metropolitar
Frantziako kostak lau itsasotara ematen duenez ([[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoa]], [[Mantxako kanala]], [[Ozeano Atlantikoa]] eta [[Mediterraneoa]]), herrialdea komunikazio- eta kultura-bidegurutze paregabea da.
113. lerroa:
=== Hidrografia ===
Ibai handiek zeharkatzen dute Frantzia. Garrantzitsuenak [[Loira (ibaia)|Loira]], [[Rodano (ibaia)|Rodano]] (iturburua Suitzan du), [[Garona]] (iturburua Espainian du), [[Sena]] eta, tarte batean behintzat, [[Rhin]], [[Mosa (ibaia)|Mosa]] eta [[Mosela (ibaia)|Mosela]] dira.
=== Klima ===
137. lerroa:
|{{kartografia automatikoa|labar_artea|Frantzian labar-artea duten kobazuloen mapa}}
|}
[[Neanderthalgo gizaki|Neandertalak]] Frantzian K. a. 200.000 inguruan kokatzen hasi ziren, baina duela 30.000 bat urte desagertu ziren, ziurrenik eguraldi hotzeko garaian [[Gizaki|''Homo Sapiens Sapiens'']], gizaki modernoarekiko lehia zela eta. Lehendabiziko ''Homo Sapiens Sapiens'' [[Europa]]n (baita Frantzian ere) duela 50.000 urte inguru sartu ziren.
[[Neolito]]tik [[Brontze Aro]]raino, [[aitzinindoeuropar]]rak eta aitzinzeltak Europako mendebaldean zehar sakabanatu ziren. [[Burdin Aro]]ko azken etapetan, [[La Tène kultura|La Tene kultura]] garai historikoetako [[zelta]]r kultura bilakatu zen.
181. lerroa:
Tokian tokiko aldeak gorabehera, Frantziako estatua gero eta zentralizatuago bilakatu zen [[XVI. mendea]]n. Baina ezkontzak eta hitzarmenak zirela eta, Frantzia [[Habsburg leinua]]ren lurraldeek inguratuta geratu zen. Hortaz, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos V.aren]] kontra hainbat gerretan, [[Italiako Gerrak|Italiakoan]] ([[1494]]-[[1559]]) esaterako, borrokatu ziren frantziarrak.
[[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantearen]] garai horretan, [[Joan Kalbin|Jean Calvinaren]] dotrinak Frantzian zehar barreiatu ziren. Gisa dukeak buru zituen katolikoek [[higanot]]en sarraskia burutu zuten ([[1562]]), [[Frantziako Erlijio Gerrak|Erlijio Gerrak]] abiaraziz. Azkenean, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Nafarroako Henrike III.a]] Frantziako errege (Henrike IV.a izenpean) bihurtu zen. [[Nantesko Ediktu]]ren bidez, higanoten sinesmena errespetatu zen. [[Richelieu kardinala]]k, ordea,
Testuinguru honetan igo zen tronura [[Luis XIV.a Frantziakoa|
=== Frantziako Iraultzatik XX. mendera ===
196. lerroa:
[[Frantziako Lehen Errepublika|Lehenengo Errepublika]] [[1792]]ko [[irailaren 21]]ean aldarrikatu zen. [[Austria]]k eta [[Prusia]]k ohartarazi zuten [[monarkia]]ren kontrako jarrera areagotuz gero, eraso bortitzagoak pairatuko zituztela frantziarrek. Erantzun moduan, [[1793]]ko [[urtarrilaren 21]]ean, erregea gilotinatu zuten. [[Espainia]]k, [[Napoli]]k, [[Erresuma Batua]]k eta [[Herbehereak|Herbehereek]] bat egin zuten Austria eta Prusiarekin. Errepublikako gobernua erradikalago bilakatu zen jakobinoen eskuetan. [[Maximilien Robespierre|Robespierre]] buru zuen [[Osasun Publikoaren Komitea]]k eragin zuen ikaraldia zela medio, [[1794]]ko [[uztailaren 27]]an aurkariek boteretik kendu eta, 1795eko konstituzioaren azpian gobernu moderatuagoa osatu zuten: Zuzendaritza ([[frantses]]ez ''Directoire''). Etenik gabeko gerra zela eta, armadak gero eta paper garrantzitsuagoa jokatu zuen. Armadan nabarmendu zen jeneral gazte batek, [[Napoleon Bonaparte]] izenekoak, [[1799]]ko [[azaroaren 9]]an estatu kolpe baten bidez Zuzendaritza Kontsulatuak ordezkatu zuen. Azkenean, baina, Napoleonek botere osoa bere gain hartu zuen, [[1804]]an enperadore izendatuta. Estrategiarako sen aparta edukita, garaipen militar itzelak erdietsi zituen (Austerlitz edo Friedland), baina [[Europa]]ko erresuma guztiek bere aurka batera eginda, [[1814]]an lehen aldiz, eta Waterlooko batailaren porrotaren ondoren bigarrenik ([[1815]]), boterea galdu zuen, Borboiak tronuan berrezarrita.
Errestaurazio garai honetan, atzerakoien eta aurrerakoien arteko gatazka areagotu zen. [[Karlos X.a Frantziakoa|Charles X.a]] [[Uztaileko Iraultza]]k ([[1830]]) kendu zuen tronutik.
Porrotaren ondoren, [[Parisko Komuna]] altxatu zen. Gupidagabe utzi zuten bertan behera: [[Aste Odoltsua]]n (''La Semaine Sanglante'') 30.000 lagun hil
=== XX. mendea ===
207. lerroa:
Gerrak hurbil zirudien berriro, are gehiago Alemanian [[Adolf Hitler|Hitlerrek]] boterea hartu zuenean ([[1933]]). Gerrarako hainbat prestaketa egin arren ([[Maginot Lerroa]]), Lehen Mundu Gerraren sufrimenduen oroimenak bakea ziurtatuko lukeen politikaren alde jotzea gomendatzen zuen ([[Municheko Konferentzia]]). Edonola ere, [[1939]]ko [[irailaren 1]]ean Hitlerrek [[Polonia]] inbaditzean, Frantziak eta Erresuma Batuak gerra deklaratu zioten Alemaniari.
Frantzia eta Alemaniaren arteko buruz buruko borrokak [[1940]]ko
Gerra amaitutakoan, [[1946]]ko [[urriaren 13]]an indarrean ezarri zen konstituzioak [[Frantziako Laugarren Errepublika|Laugarren Errepublika]] aldarrikatu zuen. Hurrengo 16 urteetan, [[Frantziar Inperio Koloniala|Inperio Koloniala]] guztiz desegin zen. Dien Bien Phu batailaren ondoren, [[Indotxina]] galdu zuen: [[Vietnam]] bi estatutan banandu zen, eta [[Kanbodia]] zein [[Laos]]
Bestela, [[1977]]ko [[irailaren 10]]ean [[Hamida Djandoubi]] hiltzailea [[gillotina]]tu zuten, azken zigor-exekuzioa izan zena. [[1981]]ean [[heriotza zigor]]ra ezeztatu zuten herrialde osoan.
[[1981]]ean Frantziak
[[1992]]an, bestalde, poliziak [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]] buruzagiak atxilotu zituen [[Bidarte]]n. [[1993]]an ezkerrak berriro galdu zituen legegintzarako hauteskundeak eta Mitterrandek [[Édouard Balladur|Edouard Balladur]] kontserbadorea izendatu zuen Lehen Ministro. [[1994]]an, Balladurren hiru ministrok beren karguaren dimisoa eman behar izan zuten ustelkeriaz akusaturik. Urte hartan bertan, maiatzaren 6an, Mantxako itsasarteko urpeko tunela ([[Eurotunela]]) inauguratu zen.
[[1995]]eko lehendakaritzarako hauteskundeetan Chiracek irabazi zituen. Hark [[Alain Juppé]] kontserbadorea izendatu zuen Lehen Ministro. Abenduan funtzionario publikoen greba batek ([[1986]]az geroztik handiena) hiru egunez geldiarazi zuen herrialdea. Gizarte egoeran tirabira handiak zeuden oraindik, ez bakarrik langabezia gero eta handiagoa zelako, baita errentaren eta jabetzaren banaketan gorabehera handiak zeudelako biztanleen artean (biztanleen % 20 baino gutxiagok irabazien % 44 baino gehiago hartzen zituen, eta ondasun nazionalaren % 69 frantsesen % 20aren eskuetan zegoen). Juppéren gobernuak bere politika zorrotzari eutsi zion eta aurre egin behar izan zien sindikatuen erasoei. [[1997]]an lege berri bat onartu zen etorkinen sarrera eta egonaldiak murrizteko. Otsailean neurri horren aurkako manifestazio handiak egin ziren. Ustekabean,
=== XXI. mendea ===
223. lerroa:
Mende berriak aldaketa politiko handiak ekarri zituen Frantziara. [[2002]]ko hauteskundeetan, [[Jean-Marie Le Pen]] eskuin muturreko hautagaia Jospin hautagai sozialistari nagusitu zitzaion lehenengo itzulian. Gertaera horrek aztoramen izugarria sortu zuen Frantziako gizartean, eta eskuin muturraren gaitzespen erabatekoan bat egin zuten eskuinetik ezker muturrerainoko hautesle askok eta, hala, Chiracek, Le Penen aurkako hautagai bakarrak, botoen % 82rekin irabazi zituen hauteskundeak. Hauteskunde horiek beste ondorio batzuk izan zituzten: alderdi komunistaren gainbehera, ezker muturraren goraldia (%10), alderdi sozialistaren ahultasuna, eta eskuinaren berrantolamendua alderdi bakarrean ([[Herritarren Mugimenduaren Aldeko Batasuna|UMP]]). Hurrengo udal hauteskundeetan, ordea, alderdi sozialista nagusitu zen, eta sistema politikoak bipartidismora bideratu zen —ezkerrean, ezker muturreko hainbat alderdi, alderdi komunista eta alderdi berdeak; eskuinean, berriz, [[François Bayrou]]ren UDF—.
[[2007]]ko hauteskundeetan, [[Nicolas Sarkozy]] hautatu zuten lehendakari, [[Ségolène
2012-05-13| argitaletxea= argia.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0) |sartze-data = 2015-08-10}}</ref>
253. lerroa:
Parlamentua [[Frantziako Nazio Biltzarra|Nazio Biltzarrak]] eta [[Frantziako Senatua|Senatua]]k osatzen dute. Estatutuak onartu eta aurrekontuaren gainean bozkatzen dute; exekutiboaren lana kontrolatzen dute galdera formalen bidez edo batzorde finkoen bitartez. Onartutako legeen konstituzionalitatea [[Frantziako Kontseilu Konstituzionala|Kontseilu Konstituzionalak]] aztertzen du. Kontseilu horretako kideek Errepublikako presidenteak, Nazio Biltzarreko presidenteak eta Senatuko presidenteak izendatzen dituzte. Aurretik Errepublikaren presidente izan direnak kontseilu horretako kide dira.
Independentzia judiziala [[Napoleondar kodea]]ren garapenetik osatutako [[kode zibil]] baten bidez ziurtatzen da. Adar judiziala (kasu zibilak eta kriminalak) eta adar administratiboa daude (exekutiboaren erabakien gaineko erabakiak), eta bakoitzak euren goi mailako apelazio gorte independientea du: Kasazio Auzitegia gorte judizialentzat eta [[Conseil d'Etat|Conseil d'État]] administratiboentzat. Frantziako gobernuak hainbat instituzio ditu botere gehiegikeriak independienteki ikertzeko.
[[Estatu unitario]]a da. Hala, hainbat banaketa administratibo ditu (eskualdeak, departamenduak eta udalerriak) eta hauek hainbat lan legal dituzte. Gobernu nazionalak ezin du horien operazio normalen gainetik erabaki.
291. lerroa:
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Frantziaren banaketa administratiboa|Frantziako eskualde|Frantziako departamendu}}
Administrazioari dagokionez, Frantzia 13 [[Frantziako eskualdeak|eskualdetan]] banaturik dago eta eskualdeak, 101 [[Frantziako departamendu|departamendutan]]. Departamendu gehienak [[Frantziako Iraultza]]ren ondoren finkatu ziren ([[1870]]), lurralde orekaren izenean eta erdigunearekiko hartu-emanak errazteko asmoz. Departamendu burua prefeta da. Eskualdeak Frantziako 1982ko Deszentralizazio Legeaz sortu ziren, eta hauek dira gaur egun:
==== Frantziako eskualdeak ====
309. lerroa:
* [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] ([[Marseilla]])
[[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] hiru probintziak [[Pirinio Atlantikoak]] departamenduaren barruan daude, [[Bearno]]rekin batera. Pirinio Atlantikoak, berriz, Akitania Berria eskualdearen barruan daude, beste 11 departamendurekin batera.
==== Frantziako departamenduak ====
325. lerroa:
== Demografia ==
{{sakontzeko|Frantziako demografia}} {{sakontzeko|Frantziako hiri nagusien zerrenda}}
Frantziako biztanle gehienak Europako oinarrizko hiru taldeen nahasketaren ondorengoak dira:
Demografiaren beste eragile nagusia immigrazioa da. Lehenengo etorkinak [[XIX. mendea]]n iritsi ziren: italiarrak, [[belgika]]rrak eta espainiarrak. [[1960]] ondorengo urteetan afrikarrak hasi ziren iristen,
Erlijioari dagokionez, biztanleen %51 [[katolizismo|katolikoak]] dira.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547 «France is no longer Catholic, survey shows»] ''CatholicCulture.org''</ref> Bigarren erlijio nagusia, arabiar munduko etorkinena, islama da (% 5), eta ondoren protestantismoa (% 2) eta judaismoa (% 1).
Hizkuntza ofiziala eta nagusia [[frantses]]a da. Etorkinek zeinek berea hitz egiten dute: [[portuges]]a, [[arabiera]], [[gaztelania]] eta abar. [[Bretainia]]n [[bretainiera]]<nowiki/>z egiten da; [[Alsazia]] eta [[Lorrena|Lorrenan,]]
=== Biztanleriaren banaketa ===
437. lerroa:
=== Hizkuntzak ===
{{Sakontzeko|Frantziako hizkuntzak}}
[[Frantses]]a da Estatuko [[hizkuntza]] ofizial bakarra. Hala ere, horretaz gain, bertako hizkuntza gutxitu batzuk ere mintzatzen dira: [[alsaziera]], [[bretainiera]], [[euskara]], [[nederlandera]], [[katalan|
== Ekonomia ==
{{sakontzeko|Frantziako ekonomia}}
[[Alemania]] eta [[Ingalaterra]]rekin batera, Europako herrialde ahaltsuena da Frantzia, eta munduko ahaltsuenetako bat. [[G8]] taldeko kideetakoa da, hori da, munduko zortzi herrialde industrializatuenetako bat. Lehen sektore oso emankorra, askotariko industria eta hirugarren sektore gero eta indartsuagoa ([[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordinaren]] % 78,9 2014an<ref name=cia>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html |izenburua= The World Factbook: France |bilduma= | argitaletxea= cia.gov |sartze-data = 2015-08-10}}</ref></ref>) dira Frantziako ekonomiaren oinarri nagusiak.
=== Nekazaritza eta arrantza ===
451. lerroa:
=== Industria ===
Industriak biztanle aktiboen % 21,3 enplegatzen du eta barne produktu gordinaren % 19,4 hartzen.<ref name=cia /> [[Burdingintza|Siderurgia]] indartsu bati esker munduko [[altzairu]] ekoizle handienetako bat da Frantzia, baina jardueraren pisua ekonomian gutxituz joan da azkeneko urteotan, sektorea birmoldatzen ari baita eta enpresa asko ixten. Siderurgia enpresa
Sektore kimikoa oso egoera onean dago, gero eta handiagoa baita [[ongarri]], [[plastiko]] eta garbikarien produkzioa. Fabrika nagusiak hiri handien industrialdeetan daude. Frantzia, bestalde, Europako herrialde aurreratuenetako bat da hegazkin eta kohete industrian. [[Guyana Frantsesa|Guyana Frantsesean]] du [[Ariane]] koheteen probalekua.
[[Paris]] eta hiri nagusien inguruan ([[Lyon]], [[Marseilla]], [[Estrasburgo]], [[Bordele]], [[Grenoble]]) industria elektromekanikoak eta elektrikoak daude. Autogintza da garrantzi handiko beste alor bat: [[Renault]] eta [[Peugeot|Peugeot-Citröen]] enpresa buruak Frantzian daude. Auto produkzioan Alemania baino ez du aurretik. [[Proventza]]n eta Bretainian ontziolak daude. Bestalde, ez da ahaztu behar Paris dela munduko hiri nagusia modari dagokionez
Industria tradizionalen artean aipagarriak dira zeramika ([[Limoges]]) eta beiragintza ([[Cognac]], [[Nancy]] edo Lyon), besteak beste. Nekazaritzako eta abeltzaintzako produkzio handiak, noski, janariak eraldatzeko industria handia du atzean.
=== Zerbitzuak eta merkataritza ===
Hirugarren sektoreak gora egin du azkeneko urteotan. 2013an barne produktu gordinaren % 78,9 eman zuen, biztanle aktiboen % 75,7 enplegatuz.<ref name=cia />
Merkataritza harremanek, bestalde, pisu handia dute ekonomian; munduko bosgarren herrialde nagusia da Frantzia merkataritza harremanetan. Energia produktuetan eta industriarako lehengaietan dituen gastu ikaragarriak ez dira kapital ondasunen, elikagaien, kimika gaien, garraiorako material eta kontsumo ondasunen salmentarekin orekatzen. Frantziaren bezero nagusia [[Alemania]] da (% 16,4 2014an), eta haren ondoren [[Belgika]] (% 7,3), [[Italia]] (% 7,1), [[Espainia]] (% 7), [[Erresuma Batua]] (% 7), [[Estatu Batuak]] (% 6,2) eta [[Herbehereak]] (% 4).<ref name=cia /> Merkataritza balantzaren defizita beste sektore batzuen irabaziekin orekatzen da, urterik urte haziz joan diren turismoaren irabaziekin, adibidez. Barne merkataritzan aipagarria da enpresak kontzentratzeko joera (saltegi handiak), gero eta handiagoa, hiri inguruetan.
== Azpiegiturak ==
=== Aireportuak ===
{{kartografia automatikoa|aireportua}}
478 aireportu zeuden Frantzian 1999an, eta 2005eko
Frantziako airea hainbat autoritatek zuzentzen dute
Frantziako
=== Errepideak ===
[[Fitxategi:Reseau_autoroutier_francais.svg|right|200px|Frantziako autobideen mapa]]
Gutxi
Frantzian 30.500 kilometro errepide nazional ditu, estatuaren eskuetan dauden errepide nagusiak. Departamenduen eskuetan dauden errepideek 365.000 kilometro dituzte. Frantziaren zentralismoaren erakusgarri dira errepideak: errepide nagusiak Parisetik abiatzen dira. [[Zero Kilometroa]] [[Parisko Notre-Dame]]n
Frantzian
=== Energia ===
[[Fitxategi:Centrale nogent.jpeg|thumb|200px|[[Nogent-sur-Seine]]ko zentral nuklearra.]]
Frantziak kontsumitzen duen energiaren %51,2 inguru [[zentral nuklear]]retan lortzen du,<ref name=cia /> inportazioen mendean ez egoteagatik, ez baitu ez
== Kultura ==
491. lerroa:
=== Kirolak ===
==== Futbola ====
[[Frantziako Futbol Liga Txapelketa]] modu profesionalean [[1932]]an sortu zuten, gizonezko mailan bi liga nagusitan banatuta. [[AS Saint-Étienne
[[Frantziako futbol selekzio nazionala]]k [[1904]]an jokatu zuen lehenengo partida ofiziala, [[Belgika]]ren aurka. Palmaresari dagokionez, [[Munduko Futbol Txapelketa]] behin irabazi dute ([[1998]]an) eta [[Europako Futbol Txapelketa|Europakoa]] birritan ([[1984]] eta [[2000]]n).
Futbolari
* [[Michel Platini]] ([[1955]]-)
* [[Zinedine Zidane|Zinédine Zidane]] ([[1972]]-)
* [[Thierry Henry]] ([[1977]]-)
==== Errugbia ====
Frantziako selekzioak [[Sei Nazioen Txapelketa|Sei Nazioen Torneoa]]
Errugbilari
* [[Serge Blanco]] ([[1958]]-)
* [[Sébastien Chabal]] ([[1977]]-)
==== Txirrindularitza ====
* [[Jacques Anquetil]] ([[1934]]-[[1987]])
| |||