Judu: berrikuspenen arteko aldeak

Euskal Herriari dagokionez, Nafarroako[[Nafarroa]]ko hegoaldean (musulmanen[[musulman]]en esku zegoen Tuteran[[Tutera]]n eta inguruko herrietan) finkatu ziren IX. mendearen aldera lehen juduak. X. mendean eraiki zen lehen [[sinagoga]] Iruñean eta [[aljama]] edo judu-auzo bat garatu zen han. [[Iruñea]], [[Lizarra]], [[Viana]] eta, batez ere, Tutera (Erriberako[[Erribera]]ko beste herriekin batera), izan ziren Nafarroako juduen gune nagusiak.

Araban, Errioxan[[Arabako Errioxako kuadrilla|Errioxa]]n eta Gasteizen[[Gasteiz]]en bizi izan ziren nagusiki juduak; Bizkaian, Urduñan[[Urduña]]n eta Balmasedan[[Balmaseda]]n, eta Gipuzkoan, Seguran[[Segura]]n eta Arrasaten[[Arrasate]]n.

XII. mendetik aurrera, garai oparoak bizi izan zituzten juduek bazter guztietan, [[foru]] bereziak lortu zituzten eta, oro har, errespetuzko tratua jasotzen zuten. Egiteko askotan aritzen ziren juduak, baina merkataritzan[[merkataritza]]n, [[finantza]]-alorrean, administrazioan[[administrazio]]an eta medikuntzan[[medikuntza]]n nabarmendu ziren bereziki. Bestalde, hebrearren[[hebrear]]ren [[kultura]]-hiri garrantzitsua izan zen Tutera; bertakoak ziren Jehuda Halevi, idazle eta filosofo ospetsua, [[Benjamin Tuterakoa]], idazle eta bidaiari handia, eta [[Abraham ibn Ezra]] jakintsua.

XIII. mendearen bukaeran hasi zen juduen aurkako joera zabaltzen, eta 1328an hasi zen Nafarroan juduen aurkako esetsaldia ([[Pedro Ollogoien]] fraide frantziskotarra[[frantziskotar]]ra izan zen sarraskiaren[[sarraski]]aren gidaria); 1333an zuzendu zen egoera, [[Evreuxko kondeen zerrenda|Evreuxko etxeko]] erregeen etorrerarekin. XV. mendean areagotu zen juduen aurkako sentimendua[[sentimendu]]a, eta kanporatzeko agindua eman zuten azkenean Gaztelako eta Aragoiko [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina Katolikoek]] 1492an. Judu askok Tutera eta Nafarroako beste leku batzuetara jo zuten orduan. 1498an beste hainbeste egin zuen [[Katalina I.a Nafarroako erreginakerregina]]k, baina kanporatzea ez zen erabatekoa izan 1512an Gaztelako armadak Nafarroaz jabetu zen arte. Zapalkuntza neurri latzak hartu zituen Inkisizioak[[Inkisizio]]ak XVI. mendetik aurrera juduen aurka. Portugaldik[[Portugal]]dik, Espainiatik eta [[Hego Euskal HerritikHerri]]tik egotzitako judu batzuk Baionan[[Baiona]]n eta [[Ipar Euskal HerrikoHerri]]ko beste hiri batzuetan ([[Bidaxune]], [[Bastida (Nafarroa Beherea)|Bastida]]) kokatu ziren XVI. mendetik aurrera. Hasierako urteak zailak izan ziren arren, Baionako hiriak bertan gelditzeko aukera eskaini zien, eta arian-arian gaztelania (eta portugesa) hizkuntza zuen judu-talde indartsu bat osatu zen [[Espiritu Saindua (Baiona)|Saint-Esprit]] hirian, gero Baionako hiriaren auzo izan zenean.