Ondarretako espetxea: berrikuspenen arteko aldeak

[[1934ko Iraultza Euskal Herrian|1934an,]] preso politikoz guztiz bete zen espetxea, batez ere [[Eibar]]koak. [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|1936ko uztailean piztutako gerran, Donostian]] gertaera lazgarriak izan ziren, lehendabizi agintari errepublikazaleen pean bertako preso militar eta eskuindarren kontra izandako eraso handian (1936ko uztail amaieran) eta, gero, [[frankismo|eskuindar matxino]]en pean, milaka lagun espetxeratu baitzituzten bertan. Donostia errepublikazalearen Defentsa Batzordeak Luis Iglesias Ansaño zinegotzi sozialista izendatu zuen kartzelako zuzendari.

 

 

Irailaren 9an, matxinoek Donostia okupatu baino lehen, bertako eskuindar presoak ''Aranzazu Mendi'' kartzela-ontzira sartu zituzten Bizkaira bidean, preso-elkartruke baterako erabil zitezkeelakoan.<ref>[[Leioa]]ko Lamiakon porturatu zen, eta bertan lehorreratu zituzten presoak; presoen patuaz, ikus [[Telesforo Monzon#Gerra Zibila|Telesforo Monzon]].</ref> 1936ko irailaren 13an, Donostia indar kolpisten pean erori ondoren, kartzela bete egin zuten berriz, baina luze gabe, ehunka preso atera zituzten bertatik, seiehundik gora, eta hainbat tokitan fusilatu. Espetxetik okupatzaileek ateratako lehendabiziko presoak [[Burdin zubia (Donostia)|Burdinazko zubia]]n eta Uliako errepidearen buruan fusilatu zituzten. 1936ko urrian, espetxeko emakumezko eta gizonezko 200 preso fusilatu zituzten Hernaniko hilerrian. 1936. urte hondarretik, presoak [[Oiartzun]]go hilerrian exekutatu zituzten, baita [[Artikutza]]ko errepidean, [[Bera|Bera-Bidasoa]]n (ehun bat) eta, geroago, [[Bidebieta]]ko tiro-zelaian ere. Horietako asko espetxean basaki torturatu zituzten, itsasoan atxilotutako Jean Pelletier enpresari frantsesak bere idazkietan kontatu zuen bezala.