Italia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
1. lerroa:
{{lanean|xirkan}}
{{Herrialde infotaula
| gentilizioa = italiar
6 ⟶ 7 lerroa:
| bertako_izen = Repubblica Italiana
| bandera_irudi = Flag of Italy.svg
| armarri_irudi =
| lema_nazional =
| mapa_irudi = Location Italy EU Europe.png
20 ⟶ 21 lerroa:
| hiri_handien = [[Erroma]]
| azalera =
| eremu_rankin =
| eremu_km2 = 301.
| ur_portzentaia = 2,4%
| biztanle_zenbatespen = 60.665.551<ref name="bizen">{{erreferentzia|url=http://demo.istat.it/bilmens2015gen/index.html| izenburua= Italia: Bilancio demografico anno 2015| argitaletxea= demo.istat.it| sartze-data=2016-11-2}}</ref>
| biztanle_zenbatespen_urte =
| biztanle_zenbatespen_rankin =
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 59.433.744
| biztanle_errolda_urte = 2011
| biztanle_dentsitate_km2 =
| biztanle_dentsitate_rankin =
| subiranotasun_mota =
| subiranotasunaren_gertaerak = Data
| subiranotasun_urtea = [[1861]]eko [[martxoaren 17]]a
| txanpon = [[Euro]]a<sup>2</sup> (€)
| txanpon_kode = EUR
41 ⟶ 42 lerroa:
| domeinu = it
| aurrezenbaki = 39
| oharrak = <sup>1</sup>Konstituzioaren arabera [[albaniera]], [[aleman]]a, [[esloveniera]], [[frankoproventzera|frankoprovenzera]], [[frantses]]a, [[friuliera]], [[greziera]], [[katalan]]a, [[kroaziera]], [[ladino (erretorromaniera)|ladinoa]], [[okzitaniera]] eta [[sardiniera]] hizkuntza babestuak dira. [[Aosta]]n [[frantses]]a ofiziala da eta Trentino-Hego Tirolen [[aleman]]a eta [[ladino]]a. [[Sardiniera]]k estatus babestua du [[Sardinia]]n.<br /><sup>2</sup>1999 baino lehen Lira
}}
'''Italia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref>, ofizialki '''Italiako Errepublika''' ({{lang-it|Repubblica Italiana}})<ref name="Euskaltzaindia"></ref>, [[Hegoaldeko Europa]]ko estatua da, [[Italiar penintsula]], [[Po]] ibaiaren harana eta [[Sizilia]] nahiz [[Sardinia]] uharteak hartzen dituena. 301.338 kilometro koadroko eremua du, eta 2011n 59.433.744 biztanle zituen. Hiriburua eta hiri nagusia [[Erroma]] du.
Herrialdea bi eskualdetan banatu ohi da: iparralde hiritarra (iparraldeko mugaren eta Anconako portuaren artekoa) eta hegoalde nekazaria. Iparraldean daude hiri nagusi eta jendetsuenak (biztanleria osoaren ia bi herenak). Hegoaldean nekazaritza da bizibide nagusia, ekonomia askoz atzeratuagoa dago iparraldean baino, eta askoz jende gutxiago bizi da.
51 ⟶ 50 lerroa:
== Geografia ==
{{sakontzeko|Italiako geografia}}
[[Fitxategi:
=== Mugak ===
Italiak Europako mendebaldean dago, ipar latitudeko 35° eta 47°-ren artean, eta ekialde longitudeko 6° eta 19°-ren artean. Iparraldean [[Frantzia]], [[Suitza]], [[Austria]] eta [[Eslovenia]]rekin du muga, ekialdean [[Itsaso Adriatikoa]]rekin, hegoaldean, [[Itsaso Jonikoa]]rekin, eta mendebaldean [[Tirreniar itsasoa|Tirreniar]] eta [[Liguriako itsasoa|Liguriako]] itsasoekin. Horrezaz gainera, bi uharte handi, [[Sardinia]] eta [[Sizilia]], eta beste txikiago batzuk hartzen ditu. [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]] estatu independenteak Italia barneko [[barrendegi]]ak dira. [[Campione d'Italia]], berriz, italiar [[exklabe]]a da, Suitzan kokatua.
=== Eskualde naturalak ===
Po ibaiaren ordokia, iparraldean, herrialdeko ekonomia jardueren erdigunea da eta industria- eta nekazaritzagune nagusia. Penintsulan zehar, Apenino mendiek alderik alde zeharkatzen dutela, abeltzaintza eta nekazaritza (olibondoak eta mahatsondoak) dira jarduera nagusiak. Hego muturreko kostaldean ere mahatsa lantzen da gehienbat.
=== Erliebea ===
Iparraldean [[Alpeak]] daude: ekialdeko muturrean, [[Dolomitak]] haren parte dira. [[Mont Blanc]] edo Monte Bianco (4.808 metro) da mendirik altuena. Haren ondoren, [[Gran Paradiso]] (4.061 m), [[Ortler]] (3.905 m), [[Monte Viso]] (3.841 m), [[Presanella]] (3.558 m) eta [[Marmolada]] (3.343 m) dira garaienak. Penintsulan zehar, [[Apeninoak|Apenino]] mendiek alderik alde zeharkatzen dute. Gainera, bi [[sumendi]] ezagun daude bertan: [[Napoli]] ondoko [[Vesuvio]] eta Siziliako [[Etna]].
=== Hidrografia ===
[[Po]] da herrialdeko ibairik luzeena (652 km). Eta, [[aintzira|aintzirei]] dagokienez, [[Gardako aintzira|Gardakoa]], [[Maggiore]] eta [[Comoko aintzira|Comokoa]] dira handienak; [[Alpeak|Alpeetako]] eskualdean daude aintzira horiek guztiak.
== Historia ==
[[Fitxategi:Saint Peter's Square from the dome v2.jpg|thumb|right|<small>Italiako historian [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoak]] eta bere esku dagoen [[Vatikano Hiria|Vatikano]] estatu nimiñoak (irudian) garrantzi handia izan dute.</small>]]
{{sakontzeko|Italiako historia}}
Italiaren historia oso aberatsa da, Mendebaldeko zibilizazioan eragin handia izan zuten kulturek bertan izan zutelako sorleku eta erdigunea. Besteak beste, [[etrusko]]ek, [[antzinako Erroma|erromatarrek]] eta [[grezia]]rrek ere eragin handia izan zuten bertan. [[Erdi Aroa]]n ere garrantzitsua izan zen, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]] egoitza zelako. Erakunde haren boterea erabatekoa izan zen, [[XIX. mendea|XIX. mendera]] arte Italiako penintsularen erdialde osoa [[Aita santu|Aita Santuen]] agintearen menpe egon baitzen. [[Pizkundea]] eta [[Aro Modernoa]]n, Italiako gainerako lurraldeak hiri-estatutan banaturik egon ziren. Italiar nazionalistek gogor borrokatu ziren [[Italiaren bateratzea|herrialdea bateratzeko]]. 1870ean sartu ziren Erroman eta [[Aita Santuen Lurraldea|Elizaren Estatuak]] deuseztatu zituzten.
=== Antzinaroa ===
[[Paleolito]] garaiko aztarnek (duela 100.000 urte inguru) gaur Italia den lurretan gizona bizi izan zela frogatzen dute. [[Burdin Aro]]ko herriak ([[retiar]]rak, [[ligure]]ak eta [[etruriar]]rak) [[indoeuropar]]ra ez zen hizkuntza batez mintzatzen ziren. K.a. 2.000-1.000 urte bitartean herri indoeuroparrak sartu ziren oldetan ([[osko]]ak, [[umbriar]]rak, [[iliriar]]rak eta [[zelta]]k) Italiako penintsulan, eta bertakoekin nahasi ziren. Antzinako herri haietatik etruriarrak nabarmendu ziren, [[Tiber]] eta [[Po]] ibaien arteko lurraldea bere mendean izan baitzuten. Halaber, K.a. 1.000 urte inguruan, greziar itsasgizonek koloniak sortu zituzten hegoaldean: [[Sirakusa|Siracusa]], [[Agrigento]], [[Catania]], [[Tarento]], [[Ischia]], etab. K.a. 753. urtean sortu zen Erroma, eta etruriarren mendean egon ondoren, askatasuna lorturik, beste lurralde batzuk beretzen hasi zen; K.a. II. mendean [[italiar penintsula]] oso osorik berea zuen.
=== Antzinako Erroma ===
{{sakontzeko|Antzinako Erroma}}
=== Erdi Aroa ===
[[Erromatar Inperioa]] desegin zenean (476. urtean), [[ostrogodo]]ak sartu ziren Italiako penintsulan. VI. mendearen erdialdera [[Bizantzio]]ko Justiniano enperadorearen gudarosteek ostrogodoak menderatu zituztelarik, haren inperioaren exarkerri bilakatu zen Italia, [[Ravenna|Ravena]] hiriburu zuela. Handik urte gutxira, 586tik aurrera, [[lombardia]]rrek herrialde haren iparraldea hartu zuten. Alabaina, bizantziarrek kostaldeko lurralde askotan segitu zuten. Lombardiarren eta bizantziarren arteko borroketan Erromako aita santuek zuhur jokatu zuten, oreka bilatu nahian, eta bien bitartean haren ahalmen politikoa eta militarra gero eta handiagoa bihurtu zen. Hala, VIII. mendean, [[franko (argipena)|frankoek]] aita santuaren gudarosteekin bat eginik lombardiarrak menderatu zituzten. 800. urtean [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Inperio Santua]] sortu zen, Europari politikan eta erlijioan egitura berria eman ziona, Leon III.a Aita Santuak [[Karlomagno]] enperadore izendatu zuenean (''ik''. Germaniako Erromatar Inperio Santua). Bestalde, arabiarren ahalmena gero eta handiagoa zen Mediterraneoan: Sizilia musulmanen mendean egon zen IX-XI. mendeetan, eta 846. urtean Erroma sakailatu zuten. XI. mendearen lehen urteetan, Aita Santuen eta enperadorearen arteko tirabirak areagotu ziren, eta horren ondorioz Italiako [[feudo]]ak gero eta ahulago bihurtu ziren; aldiz, itsasaldeko hiriak eta merkataritzara emanak zirenak indartu egin ziren. Hain zuzen, Italiako Erdi Aroko ezaugarrietako bat hiri horien arteko guduak eta liskarrak dira (guelfoak eta [[gibelino]]ak). XIV. mendean, iparraldean, estatu txikiak sortu ziren, hiri nagusiak (Milan, Turin, Verona, Venezia, Florentzia) ahulenak beretzen hasi zirenean.
=== XV-XVIII. mendeak ===
[[XV. mende]]an [[Karlos VIII.a Frantziakoa]] erregearen osteak Italian sartu ziren, eta frantsesen eta espainiarren arteko borrokaleku bihurtu zuten, harik eta [[1559]]an ia Italia osoa mende eta erdiz espainiarren eskuetan geratu zen arte. XV. mendean Italiako arteak gailurra jo zuen, baina urte gutxiren buruan [[burgesia]]ren aberastasunak hondoa jo zuen, frantses eta espainiarren inbasioen ondorio larriengatik ezezik turkiar otomanoak zabaltzen hasi eta ekialdearekiko merkataritza eten zutelako; izan ere, ekonomiaren erdigunea Mediterraneotik Europako iparraldera eta ekialdera aldatu zen. 1710-14 bitarteko urteetan [[Espainiako Ondorengotza Gerra]] izan zen, eta haren ondorioz Espainiak, besteak beste, [[Milanerria]], [[Sardianiako Erresuma|Sardinia]] eta [[Napoliko Erresuma|Napoli]] galdu zituen, eta austrariarren mendean geratu zen Italia.
=== XIX. mendea: ''Risorgimento'' eta lurraldearen batasuna ===
[[Fitxategi:Giuseppe Garibaldi (1866).jpg|thumb|right|200px|<small>[[Giuseppe Garibaldi]] jotzen da Italiaren batasunaren ekintzaile nagusitzat.</small>]]
[[Vienako Batzarra]] egin zenetik, [[Frantziako Iraultza]]ko ideiak akuilatuta, Italiako intelektualak [[monarkia absolutu|absolutismoa]] baztertzen ahalegindu ziren: ''[[Italiaren bateratzea|Risorgimentoaren]]'' hasiera zen. [[Monarkia absolutu|Absolutismoa]] desagerraraztea eta Italiako nazio batasuna lortzea azken buruan gauza bera zela aldarrikatzen zuen higikundea sortu zen. [[1820]]-[[1821|21ean]] matxinadak piztu ziren [[Sizilia]]n, [[Napoli]]n eta [[Piemonte]]n, baina europar estatu absolutisten [[Aliantza Santua]]k zapaldu zituen. [[1831]]ean [[Giuseppe Mazzini]]k, ''Risorgimentoko'' teorizatzaile nagusiak, ''Italia Gaztea'' erakundea sortu zuen erbestean, eta haren ideiak Italia osora zabaldu ziren<ref name=histate>[https://history.state.gov/countries/issues/italian-unification ''Unification of Italian States''] Office of the Historian, Bureau of Public Affairs, United States Department of State. History.state.gov</ref>.
[[1848]]. urtean matxinada piztu zen Milanen, eta hasieran Italia osoa [[Karlos Alberto Sardiniakoa|Piemonteko Karlos Alberto]] erregeari [[Austriar Inperioa|austriarren]] aurka egiteko laguntzeko prest agertu bazen ere, azkenean, haren ahalmena gehiegizkoa izan zitekeelako beldurrez laguntza ukatu zioten eta galtzaile atera zen. Austriak, berriz ere, bere estatuak nahi bezala antolatzeko ahalmena zuen<ref name=histate></ref>. [[Erroma]]n ere matxinada hasi zen; [[Aita santu|Aita Santuak]] ihes egin zuen, baina Frantziako gudarosteei esker berriro eskuratu zuen aginpidea.
1861eko martxoaren 17an [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]] sortu zen, baina artean, [[Veneto]] eta [[Aita Santuen Lurraldea]] falta ziren batasun osoa lortzeko. Hala, [[Prusia]]rekin bat eginik, Austriari aurre egin eta Venetoa eskuratu zuten. [[1870]]ko irailaren 20an, frantsesak ahuldurik zeudelarik prusiarren kontrako gerra galdu ondoren, eta Erroma ia osterik gabe zegoela, italiar gudarosteak Erroman sartu eta beretu zuten<ref>Thomas J. KEHOE, Harold E. DAMEROW, and Jose Marie DUVALL: [http://faculty.ucc.edu/egh-damerow/italy.htm The Unification of Italy] ''Exploring Western Civilization: 1600 to the Present''. A Worktext for the Active Student, Revised Edition (Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Publishing Co., 1999.) Faculty.ucc.edu</ref>. [[1878]]. urtean [[Hunberto I.a Italiakoa|Hunberto I.ak]] hartu zuen [[Viktor Emanuel II.a Italiakoa|Viktor Emanuel II.aren]] tokia. [[1882]]an Italiako erreinuak, Alemaniako eta [[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako inperioarekin]] batera [[Aliantza Hirukoitza (1882)|Aliantza Hirukoitza]] osatu zuen. Garai hartantxe [[Eritrea]]n koloniak ezarri ziren eta [[1889]]an [[Somalia]]n sartu ziren italiarrak. XIX. mendearen bukaeran barneko egoera politikoa oso nahasia zen, langileen eta nekazarien matxinadak zirela eta. [[1900]]eko uztailaren 29an Humberto I.a hil zuten atentatu batean, [[Monza]]n.
=== Mundu Gerrak eta faxismoa ===
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-2007-1022-506, Italien, deutsche Frontkämpfer in Rom crop.jpg|thumb|right|200px|[[Benito Mussolini]]k [[faxismo]]a ekarri zuen Italiara. Berarekin, Italia [[Hirugarren Reicha|III Reich]]arekin batera borrokatu zuen [[Bigarren Mundu Gerra]]n.]]
XX. mendearen hasieratik [[Lehen Mundu Gerra]]ren arteko urteetan [[Giovanni Giolitti]] lehendakaria nabarmendu zen: aurreko urteetako berrikuntzeei segida eta langileen mugimenduari nolabaiteko askatasuna eman zien; gizarte legedia aurreratu bat bultzatu eta garapen bidean ari zen iparraldeko industria babestu zuen, [[Libia]] eta [[Egeo]] itsasoko uharte batzuk eskuratu zituen, etab. Lehen Mundu Gerran Italiak neutralki jokatu nahi izan zuen, baina zenbait lurralde eskuratuko zituelako ustean aliatuekin bat egin zuen; hala ere, gerra amaitu zenean agindutako lurraldeetatik gutxi batzuk baizik ez zituen eskuratu.
Gerra ostean, langileen mugimenduaren gorakadak kezkatuta, sortu berria zen higikunde [[faxismo|faxistari]] lagundu zion burgesiak. Erregeak gobernu konstituzionalari ahalmen guztiak kendu zizkion eta faxisten buruzagiari, [[Benito Mussolini]]ri, ministro batzorde berria antolatzeko agindua eman zion. [[1925]]. urteko lehen egunetan gobernu faxistak estatuko egitura eta funtzionamendua guztiz aldatu zituen: eskubide batzuk murriztu ziren eta greba, adierazpen eta batzartzeko eskubideak, adibidez, ezeztatu; naziotasuna goraipatu zen eta sinbolo eta keinu bereziak, esaterako besoa altxatuta agurtzea, erabiltzen hasi ziren. Faxisten ekonomia politikak ez zuen Italiako bizitza maila askorik jaso, eta nazioa burujabea izan zedin nekazaritza bultzatu zuen. Hirurogeita hamar urtez irtenbiderik gabe zirauen auzi bati aurre egin zion Mussolinik [[1929]]an: bakeak egin ziren Eliza Katolikoaren eta Italiako estatuaren artean, eta Aita Santuari [[Vatikano Hiria|Vatikanoko estatuaren]] gaineko aginpidea aitortu zitzaion.
Mussolini, bien bitartean, [[Etiopia]] konkistatzera abiatu zen 1935-36an eta [[Viktor Emanuel III.a Italiakoa|Viktor Emanuel III.a]] izendatu zuen hango enperadore. [[Frantzia]]k eta [[Britainia Handia]]k, baina, ez zuten begi onez ikusi ekintza hori eta Mussolinik Alemaniaren laguntza bilatu zuen. Italiak [[Albania]] konkistatu izanak aurrez aurre jarri zituen gobernu faxista eta sartaldeko demokraziak. [[Bigarren Mundu Gerra]]n [[Grezia]] hartzeari ekin zion Italiak, eta kolonietako gudarostea britainiarrenarekin topatu zen Afrikako iparraldean. [[1943]]. urtean, faxisten Batzorde Gorenak Mussolini kargutik kendu zuen; [[1945]]. urtean partisanoek Mussolini harrapatu eta hil zuten. Italiak kolonia guztiak galdu zituen.
=== Italiako Errepublika ===
[[1946]]ko ekainaren 2an egin zen erreferendumean monarkia ezeztatu zen. [[1948]]ko urtarrilaren 1ean errepublika konstituzioa jarri zen indarrean Italian, eta handik urtebetera [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] erakundean sartu zen. Hurrengo urteetan [[Kristau-demokrazia (Italia)|Kristau Demokraziak]] bakarrik gobernatu zuen. 1950-60 urte bitartean ekonomiak ''mirarizko'' hazkundea izan zuen, Europako aurreratuenetakoa izateraino. [[1980]]. urtetik aurrera gobernu aldaketa asko izan zen Italian. 1948ko konstituzioaren arabera errepublikako presidentea da estatuburua, eta berak aukeratzen du gobernuburua edo lehen ministroa. Presidentea zazpi urtez behin aukeratzen da.
[[1978]]. urtea arte presidente guztiak alderdi kristau demokratakoak izan ziren. Urte hartan, [[Sandro Pertini]] sozialista izan zen garaile, baina [[1985]]ean Alderdi Kristau Demokratikoaren (PDC) kide bat aukeratu zuten ostera estatuburu, [[Francesco Cossiga]] hain zuzen. Italiako sistema politikoa formetan baizik ez zen izan sendoa. Ministro taldeak osatzeak luze jotzen zuen, baina gero berehala desegiten ziren. Salbuespen bakarra [[Bettino Craxi]] izan zen; [[1983]]ko apiriletik [[1987]]ko martxora izan zen gobernuburu. Politikaren sendotasunik eza, zerga defizit ikaragarriak eta [[mafia]]ren eta [[camorra]]ren eragina zirela eta, konstituzioa berritu beharra ere ikusi zen. [[1991]]ko otsailean Alderdi Komunista izenaz aldatu eta Ezkerreko Alderdi Demokratikoa (PDS) bihurtu zen. Abenduan, baina, talde disidente batek alderdi komunista fundatu zuen ostera. 1991ko bukaeran areagotu egin ziren tirabirak PDCren barruan eta Cossigaren eta PDSko buru [[Achille Occhetto]]ren artean. [[1992]]ko otsailean, presidenteak eta Lehen Ministroak hauteskundeak deitu zituzten, Legebiltzarra desegin ondoren. 1992ko apirileko hauteskundeetan ofizialismoak Legebiltzarreko gehiengo absolutua galdu zuen lehengoz 1946az geroztik. Handik gutxira, [[Giulio Andreotti]]k gobernuaren dimisioa aurkeztu zuen, eta Cossigak ere bere dimisioa aurreratu zuen. Maiatzaren bukaeran mafiak [[Giovanni Falcone]] epailea, «mafiaren etsai nagusia», hil izanak jendea presidente demokrata kristaua [[Oscar Luigi Scalfaro]] hautatzera bultzatu zuen neurri handi batean. Falcone hil eta bi hilabetera, ordea, mafiak haren ondorengoa hil zuen, [[Paolo Borsellino]]. 1992ko urrian 10 milioi langilek greba egin zuen gobernuak ekonomia doitzeko hartutako neurrien kontra protesta egiteko.
Italiako prokuradore nagusiak, Antonio di Pietrok, operazio ilegalen sistema konplexu bat argitzeko «Esku garbiak» ikerketa bultzatu zuen, eta era guztietako politikoak, enpresaburuak eta mafia nahasita zeudela aurkitu zuen: [[Bettino Craxi]] eta [[Giulio Andreotti]] lehen ministro ohiak, besteak beste. 1980 eta 1992 bitartean ustelkeriak 20 mila milioi dolar inguru galarazi zizkion estatuari. Gainera, funtzionario eta politikoei emandako ezkutuko sariak zirela-eta, Italiako inbertsio publikoak Europako gainerako erkidegoetakoak baino %25 garestiago ziren. 1993ko apirilean Banketxe Zentraleko presidente ohia, [[Carlo Azeglio Ciampi]], izendatu zuten lehen ministro.
[[1994]]ko martxoko hauteskundeetako faborito nagusia PDS zen, sozialistei eta demokristauei baino gutxiago eragin zielako ustelkeriak. Hala ere, hilabete gutxitan, hedabideen magnateak, [[Silvio Berlusconi]]k, [[Forza Italia]] alderdia sortu zuen, eta [[Umberto Bossi]]ren Iparraldeko Liga Federalistarekin eta [[Gianfranco Fini]]ren Aliantza Nazional neofaxistarekin batera gehiengoa atera zuen Legebiltzarrean. Berlusconi izendatu zuten lehen ministro, eta Europarako hauteskundeak ere bere alderdiak irabazi zituen. Hala ere, Iparraldeko Liga gobernuaren oztopo bilakatu zen, Berlusconi eta Aliantza Nazionaleko ''faxistak'' kritikatuz denbora guztian. Urrian gobernuak jubilazioaren eta pentsioen erreforma proposatu zuen, baina sindikatuak horren aurka azaldu ziren, eta manifestazio jendetsuen ondoren, Berlusconik bertan behera utzi zuen proiektua. Abenduan Bossik uko egin zion gobernuari eta Berlusconik dimisioa aurkeztu zuen. Scalfarok ez zuen ostera hauteskunderik deitu nahi izan, eta Berlusconiren ekonomia ministro ohia -[[Lamberto Dini]]- izendatu zuen lehen ministro. Honek teknokratez osaturiko gobernu ''apolitikoa'' eratu zuen. Ezkerraren laguntzaz, Lamberto Dinik jubilazio eta pentsioen sistema berritzea eta defizit publikoa gutxitzea lortu zuen. Aurretik beste ministro ''tekniko'' batzuek egin izan zuten bezala, Ciampik, esate baterako, 1993 eta 1994 bitartean, Dinik itun bat egin zuen PDSrekin ekonomia neurri zorrotzak ezarri ahal izateko.
[[1996]]ko apirilean Olibondoa koalizioak -[[Romano Prodi]] kristau demokrata ohiaren gidaritzapean eta PDSren laguntzarekin- izan zen garaile Legebiltzarrerako hauteskundeetan. Prodik, lehen ministro kargua hartuta, PDSko buruzagiekin eta Ciampi eta Dini bera bezalako kontserbadore ezagunekin eratu zuen gobernua. Komunista ohiak gobernuan egotea eta alderdi komunista berriak laguntza ematea izan ziren aldi berri horren ezaugarri aipagarrienak. [[1997]]ko urrian, baina, gobernua kolokan jarri zuen 35 orduko lan astea onartu ezean Alderdi Komunistak Prodiri laguntza ukatu ondoren sorturiko eztabaidak. Azkenean gobernuak 2001. urtetik aurrera eta 15 langile baino gehiagoko enpresetan lan astea murriztea onartu zuen. Azaroko udal hauteskundeetan ere Olibondoa koalizioa izan zen garaile. [[1998]]ko urrian berriro sortu ziren tirabirak gobernuaren eta Alderdi Komunistaren artean, aurrekontuak zirela eta, eta oraingoan Prodik dimisoa eman behar izan zuen. Berriro hauteskundeak deitzekotan eskuinak irabazteko arriskua zegoela ikusirik, zentro-ezkerreko aliantzak PDSko buru [[Massimo D'Alema]] izendatu zuen lehen ministro.
[[2006]]an, [[Romano Prodi]] hautatu zuten italiarrek lehendakari, ezkerreko eta zentroko koalizio zabal baten buru. [[2008]]an, berriz, Prodik dimisioa eman behar izan zuen, eta handik gutxira egin ziren hauteskundeak [[Silvio Berlusconi]]ren koalizioak irabazi zituen berriz. Emigranteen aurkako oso lege gogorrak eman zituen, [[ijito]]en aurkakoak bereziki, eta polemika handia sortu du erabaki horrek.
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
Italiak [[errepublika]] egitura du. Azken konstituzioa 1948an onartu zen. Italiako sistema politikoa Europako gainerako demokrazien antzekoa da. Ahalmen legegilea Parlamentuaren esku dago, eta bi ataletan banatzen da: Diputatu ganbera eta Senatua. Lehendakaria zazpi urtez behin aukeratzen da, bozketen bidez. Bigarren Mundu Gerraz geroztik bi alderdi politiko nagusiak [[Kristau Demokrazia]] eta Alderdi Komunista dira. Italia hogei eskualdetan banatua dago, batu aurretik zuen banaketan oinarrituta. Eskualde horietatik bostek besteak baino autonomia handixeagoa dute: Aostako harana (hiriburua, Aosta), Trentino-Adigio Garaia (Trento) eta Friuli-Venezia Julia (Treste) iparraldean, gizarte eta hizkuntza ezaugarri bereziak dituztenak, eta Sardinia (Cagliari) eta Sizilia (Palermo). Italiako langileek [[gizarte segurantza]]ren laguntza dute haurra egin ondoren, gaixorik daudenean, ezintasun aldietan edo langabezian daudenean, eta estatuak ordaintzen du sendagaien parte bat. Osasun baldintzak Europako mendebaleko nazioen antzekoak dira. Eritasun kutsakor gutxi dago eta sendagile eta erietxe aski da. Irakaskuntza orokorra eta doakoa da 6-14 urteetan; eliza katolikoaren eskuetan daude ikastetxe asko. Izan ere, erlijio nagusia katolikoa da (% 98).
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Italiako banaketa administratiboa}}
{{Italiako eskualdeen mapa}}
Hogei eskualdetan banatzen da Italia ({{lang-it|regioni}}). Haietako bostek (* markakoak) autonomia estatusa daukate. Hori dela eta, beren eskualdeko auzien gaineko legeak egiteko eskubidea dute. Eskualde guztiak, [[Aostako Harana]] izan ezik, probintzietan banatuta daude.
161 ⟶ 168 lerroa:
| 20. [[Veneto]] || [[Venezia]] || VEN || [[:it:Veneto|Veneto]]
|}
== Demografia ==
=== Hizkuntzak ===
{{sakontzeko|Italiako hizkuntzak}}
Italiako hizkuntza ofiziala [[italiera]] da. Zenbait eskualdetan [[frantses]]a ([[Aostako Harana|Aosta Haranean]]) eta [[aleman]]a ([[Trentino-Adige Garaia]]n) koofizialak dira. Beste zenbait hizkuntzak erregioko onarpena dute. Italian hizkuntza gutxituok mintzatzen dira:
* [[Frankoproventzera]]: 120.000 hiztun Aosta Haranean. Beste 1.400 lagun [[Foggia]]ko ([[Apulia]]) bi herritan, frankoproventzerazko enklabe bat osatuz.
* [[Okzitaniera]]: proventzera dialektoaren hiztun batzuk [[Frantzia]]rekiko mugan.
* [[Esloveniera]]: 80.000 hiztun [[Friuli-Venezia-Julia|Friuli-Venezia Giulian]], [[Eslovenia]]ko mugatik gertu.
* [[Ladino]]a: 40.000 hiztun [[Trentino-Adige Garaia]]n eta [[Veneto]]n.
* [[Friuliera]]: 700.000 hiztun [[Friuli-Venezia-Julia|Friuli-Venezia Giulian]].
* Moliseko [[kroaziera]]: 4.000 hiztun [[Molise]]n. Moliseko kroaziarrak [[Erdi Aroa]]n [[Balkanak|Balkanetatik]] iritsitakoen ondorengoak dira.
* [[Napoliera]]: 7,5 milioi hiztun [[Napoli]] eta hegoaldeko probintzia italiarretan.
* [[Grekokalabrera|Grekokalabriera]] (edo grikoa): 30.000 hiztun [[Salento]] eta [[Calabria]]n.
* [[Katalan]]a ([[algerera]]): 15.000 hiztun [[Sardinia]]ko [[Aljer|Alger]] hirian.
* [[Arbëreshë|Arbereshea]]: 100.000 hiztun Italiako penintsularen hegoaldean eta [[Sizilia]] iparraldean. [[Albaniera]]ren dialektoa da.
* [[Siziliera]]: 4.832.520 hiztun [[Sizilia]]n.
* [[Sardiniera]]: 1.300.000 hiztun [[Sardinia]]n.
=== Hiri nagusiak ===
187 ⟶ 212 lerroa:
|[[Catania]] ||align=right| 304.144 || [[Sizilia]]
|}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Ferrari599 A6 1.JPG|thumb|right|200px|Italiako [[Ferrari]] markako autoak ospetsuak dira mundu osoan.]]
Bigarren Mundu Gerra aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan. Gaur egun, [[industria]] sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. XX. mendearen azken hamarraldian industriak barne produktuaren % 32 sortzen zuen; merkataritza eta finantzek % 4; nekazaritzak % 9; eta zerbitzuek % 55. Industria gehiena sektore pribatuaren esku dago, baina gobernuak kontrolatzen ditu industria eta merkataritza enpresa handiak, petrolio industria adibidez. Komunikazio eta garraiobide nagusiak ere estatuaren kontrolpean daude. Hegoaldean ekonomia arazo nagusia da iparraldea baino askoz atzeratuago dagoela industrializazio prozesuan. Gobernuaren ahaleginak ahalegin, prozesu horrek arazoak izan ditu mafiaren jarduera dela-eta, enpresa asko beste nonbait kokatzera behartu baititu. Industriarik ezak, gainera, hegoaldetar asko lan bila iparraldera emigratzera behartu ditu. Lurraldearen % 60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen % 7 [[lehen sektore]]an aritzen da lanean. Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez ere [[mahats]]a, [[oliba]]k eta [[olio]]a ekoizten dira. Italia da munduko ardo, oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
213 ⟶ 221 lerroa:
Italiak gasa, ikatza eta petrolioa inportatzen du energia sortzeko. Energia elektrikoaren hiru laurdenak zentral termikoetan ekoizten ditu, petroliotik eratorritako gaiak, gas naturala, ikatza edo lignitoa errez. Gainerakoa zentral hidroelektrikoetan lortzen du.
==
=== Aireportuak ===
{{Graph:Street map with marks | lat= 42 | lon= 12 | zoom=6 | width = 600 | height = 800 | wdqs=
SELECT DISTINCT ?airport ?coord ?range
WHERE
{
?airport wdt:P31 wd:Q1248784 ;
?range wd:Q38;
wdt:P625 ?coord.
}
}}
== Kultura ==
[[Fitxategi:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|thumb|right|200px|'''Italia''' [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] kulturaren iturria izan historian. Irudia, [[Gioconda]], [[Leonardo da Vinci]] ospetsuaren margolan ospetsua.]]
238 ⟶ 239 lerroa:
=== Literatura ===
{{Sakontzeko|Italierazko literatura}}
XV. mendeko idazle nagusiek -[[Dante Alighieri]], [[Francesco Petrarca|Petrarka]] eta [[Giovanni Boccaccio]]k- [[Toskanako dialekto]]a erabili zuten literaturan, eta hala, haien eredua nagusitu zen eta Italiako hizkuntza landua bihurtu zen gero. Errenazimentuko idazleen ondoren -[[Ludovico Ariosto]] eta [[Torquato Tasso|Torcuato Tasso]] olerkariak, [[Nikolas Makiavelo]] eta [[Francesco Guicciardini]] saiogileak- literatura produkzioa asko murriztu zen, baina idazle [[erromantizismo|erromantikoei]] esker Italiako hizkuntza berriz piztu zen eta batasuna eman zitzaion. Idazle erromantikoen artean, aipatzekoak dira [[Vittorio Alfieri]] poeta tragikoa, [[Ugo Foscolo]] ideologia iraultzailearen sortzailea, eta [[Alessandro Manzoni]] eleberrigilea; azken honen ''I promessi sposi'' ''(Senar-emaztegaiak)'' XIX. mendeko eleberrigintzaren ardatz izan zen. XX. mendearen hasieran Italian bertan sortu, hazi eta hedatu zen ''futurismo'' deritzan arte higikundea: [[Filippo Tommaso Marinetti]], futurismoaren sortzailea berau, [[Giovanni Papini]], etab. Bestalde, [[Luigi Pirandello]] eleberri eta antzerkigilea ere aipatzekoa da, ordu arteko antzerkiari itxura berri bat eman baitzion. Bigarren Mundu Gerraren ostean beste idazle belaunaldi bat sortu zen: [[Cesare Pavese]], [[Elio Vittorini]], [[Vasco Pratolini]] eta [[Alberto Moravia]]. XX. mendeko bigarren erdiko idazleen artean, berriz, aipatzekoak dira Carlo Cassola, Italo Calvino, Giorgio Bassani, Eugene Montale, Leonardo Sciascia, [[Pier Paolo Pasolini]] eta [[Umberto Eco]].
=== Pintura ===
Errenazimentuaz geroztik Italiako artea eredu izan zen Europako artista guztientzat. Hala ere, XIX. mendean, Europako artea Frantzia aldera mugitu zenean itzali egin zen Italiaren nagusitasuna. XX. mendearen hasieran, ''[[futurismo]]'' higikundearen sorrerarekin batera, susperraldi bat izan zuen Italiako arteak. Pintore talde batek, [[Giacomo Balla]] eta [[Umberto Boccioni]] tartean, berrikuntzak ekarri zituzten Italiako pinturari, eta irudiak zatituz mugimendua eta lastertasuna irudikatzen saiatu ziren. [[Surrealismo]]aren ahaide den pintura metafisikoan, aldiz, [[Giorgio de Chirico|Giorgio De Chirico]] eta Giorgio Morandi gailendu ziren.
=== Arkitektura ===
Errenazimentu garaiko arkitektura nagusia eta barrokoaren garaikoa Italian sortu zen. 1927. urtean higikunde arrazionalista bat sortu zen Italian, eta talde horren jarraitzaileek ([[Pier Luigi Nervi]]) ingeniaritzako obra handiak eta ederrak egin zituzten (ubideak, autopistak, urtegiak). XX. mendearen erdialdean Italiako arkitektoen marrazkiak aitzindari ziren mundu osoan.
=== Musika ===
Italiak musikari egin dion ekarpena arte plastikoei egindakoari bezain garrantzitsua da. Claudio Monteverdi eta Carlo Gesualdoren "madrigalak", Giovanni Pierluigi da Palestrinaren eta Erromako eskolaren eliza musika, XVII. mendean Florentzian sortu eta laster Veneziara, Napolira eta Erromara zabaldu zen opera, eta musika sinfonikoa, ''concerti grossi-''ak, sonatak eta abar guztiak dira Italian sortuak. Italiari "musikaren aberria" deitura eman izana asko eta asko musikagile itzal handikori zor zaio.
267 ⟶ 263 lerroa:
=== Zinema ===
Italiak berebiziko garrantzia du zinemaren historian. Bigarren Mundu Gerra ostean neoerrealismoa sortu zen [[Vittorio De Sica]] eta [[Roberto Rossellini]] zuzendariekin, eta urte haietako filmetan munduak Italiaz izan duen ikuspegia agertu zen. Italiarren asmamena, bizitza eta herri xehearen adierazpenak maisuki islatu izan dira film horietan. Ondorengo urteetan errealismo hutsa edo neurrigabeko fantasia lantzen duten filmak egin izan dira. Zinema zuzendarien artean, aipatzekoak dira [[Luchino Visconti]], [[Federico Fellini]], [[Cesare Zavattini]], [[Pier Paolo Pasolini]], [[Franco Zeffirelli]], [[Michelangelo Antonioni]] eta [[Bernardo Bertolucci]], eta izen handiko zinema antzezleak dira, beste askoren artean, [[Sophia Loren|Sofia Loren]], [[Marcello Mastronianni]], [[Vittorio Gassman]] eta [[Vittorio de Sica]].
===
{{Sakontzeko|Italiako Giroa|Italiako txirrindularien zerrenda}}
{{Sakontzeko|Italiako futbol taldeen zerrenda}}
=== Jaiegunak ===
{| align="center" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|+<font size="+1">'''Jaiegunak'''</font>
346 ⟶ 325 lerroa:
|}
=== Hedabideak ===
[[RAI]] (''Radiotelevisione Italiana'') irrati eta telebista kate publiko italiarra da. Informazio orokorreko [[egunkari]]en artean "[[Corriere della Sera]]" ([[Milan]]o), "[[La Repubblica]]" ([[Erroma|Roma]]) eta "[[La Stampa]]" ([[Turin|Torino]]) ditugu, beste batzuen artean.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
{{CIA|it}}
* [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html atlasa: datuak, mapak eta irudiak], jalgi.com
*
* {{it}} [http://www.italia.gov.it/servlet/ContentServer?channel=HTTP&pagename=e-Italia/HomeHttp Gobernuaren webgune ofiziala], italia.gov.it
{{Italiako eskualde aurkibidea}}
366 ⟶ 343 lerroa:
{{Europar Batasuneko kide aurkibidea}}
[[Kategoria:Italia| ]]
[[Kategoria:Europar Batasuneko estatu kideak]]
| |||