Izurri Beltza
Izurri Beltza XIV. mendeko gaixotasunik beldurgarriena izan zen. Arratoien arkakusoen kosken bidez zabaltzen zen izurri edo epidemia mota bat izan zen. Izurri Beltza izena ematen zaio puztutako koskor ilunak ateratzen zirelako lepoan, besapeetan eta barneko izterretan, odolez betetzen eta beltz bihurtzen baitziren. Hozkadatik 12 ordutara hiltzen ziren askotan biktimak. Izurri Beltza XIII. mendean agertu zen Erdialdeko Asian, eta gero 1348an eta 1350an Europara guztiz zabaldu zen. Herrialde batzuetan, bertako biztanleen erdia hiltzeraino heldu zen; Asian 75 milioi hil zituen, Europan baino hiru aldiz gehiago.
Nola hasi zen? aldatu
Izurri Beltza XIII. mendean hasi zen Hegoaldeko Asiako Himalaia Mendietan. Bizi-baldintzak askotan kaskarrak eta zikinak zirenez, gizakiak arratoiekin harreman estuan bizi ziren. Arratoi beltzak ohikoenak ziren garai hartan, eta Yersinia pestis izeneko bakterioa zeramaten, izurria eragin zuena. Arratoiek, orduan, beren gorputzetan bizi ziren arkakusoei zabaldu zieten bakterioa. Arkakusoek infektatutako arratoien odola edatean, bakterio kaltegarria ere irensten zuten. Horrela, gizakiei hozka egiterakoan infekzioa zabaldu zen.
Nola zabaldu zen? aldatu
XIII. mendean Asian Izurri Beltza hasi ondoren, Mongoliako soldaduek zabaldu egin zuten 1330ean Mendebaldeari eraso ziotenean. 1347rako izurria Turkiara, Konstantinoplara (egungo Istanbulera), heldu zen. Hiri hori zen merkataritzaren erdigune, eta ondorioz, bertakoak ez ziren merkatariek gaixotasuna Europa osora zabaldu zuten. Azkar zabaldu zen Erdi Aroko baldintza kaskar eta zikinetan. Ingalaterrako Izurri Beltzaren lehen kasuak Dorseteko Weymouthetik sartu ziren, uste denez, soldadu frantses batzuk zeramatzan itsasontzi batek 1348ko uztailean infekzioa ekarrita. Gero Ingalaterrako hego-mendebaldera hedatu zen, Bristoleraino abuztuan, eta Londresera udazkenean. 1349ko uztailerako, Izurri Beltza Ingalaterrako hiri guztietara zabaldu zen.
Izurri Beltza hilgarria eta oso kutsakorra zen: gaixo zegoen gizabanako batekin harreman zuzenez pertsona batetik bestera pasa zitekeen. Garai hartan, uzta txarren ondorioz elikagai falta zegoen. Horrela, biztanleek gaixotasunari aurre egiteko gaitasun gutxiago zuten, hau da, jende gehiagok harrapatu zuen Izurri Beltza. Sintomen artean hurrengo hauek aipa genitzake: buruko min handia, hotzeria, gonbitoa, laranja baten tamainako koskorrak besapeetan edota orban beltzak gorputzean. Tratamendu egokirik ez zen ezagutzen. Horietako bat koskorra laban batekin zabaltzea zen, ondoren gurinez, tipulaz eta pikuz egindako geruza epel batekin estaltzeko. Beste tratamendu bat bizirik zegoen igel bat erabiltzea izaten zen: igelaren sabela igurzten zen biktimaren gorputzetik. Metodo horiek, ordea, ez zuten funtzionatu, eta ez zen sendabiderik aurkitu. Ondorioz, jende gehiena gaixotu eta hiru egunetara hiltzen zen, asko 12 ordutara hiltzen ziren.
Izurri Beltzaren garaian bizitzea guztiz desatsegina zen. Gaixotasunaren sintoma latzen ondorioz hiltzen ez zena gosez hiltzen zen. Herri askotako biztanle guztiak hiltzen zituen Izurri Beltzak, eta horrela, ez zegoen landa zainduko zuen inor. Izurri Beltzaren ondorioz 1348 eta 1351 bitartean munduan 25 milioi pertsona hil zirela uste da, Europara heldu zenean biztanleriaren % 30 hil zuen.