Jakako ezarpenak

Jakako ezarpenak (dokumentuko erromantzean, establimentz de Iacca) Jaka hiriko XIII. mendeko ordenantzak dira. Antonio Ubietok dioenez, 1220an idatzi zituzten, eta 1238an berritu; eta 1336an handitu eta berriz ere berritu zituzten. Jakako Udal Artxiboan gordeta duten Jakako katearen liburuan daude jasota, 30-35. folioetan.

Establimentzen garrantzia honetan datza: liburu horren gainerakoa latinez idatzia bada ere, establimentzak erromantzean daudela idatzita. Ez dago garbi zer erromantze aldaera den. Aragoieraren zenbait ezaugarri dituen arren (vienga, tiengan, nueit eta abar), ezaugarri gehien-gehienak katalanarenak edo okzitanierarenak —edo bienak— dira (millor, entro, baralla, aplega, fill, altres, perjuri, poble, pot, dampnage, eta abar). Hizkuntza aldaera hori oso eztabaidatua da adituen artean, eta oso zabaldua dago XIII-XIV. mendeetako Jakako eta Nafarroako dokumentuetan. M. Molhoren iritziz, Jakako ezarpenak okzitanieraren gaskoiera aldaeran idatzita daude, funtsean. Joan Corominesen ustez, ordea, «okzitanieraren eta katalanaren arteko koiné moduko bat da, aragoieraren ezaugarriren batekin», eta ugari ditu katalanarenak baizik ez diren elementuak.

Adibideak

Lehendabiziko hiru establimentz edo ezarpenak, 1238an berritutako bertsioan:

«

Tot primerament devedaren che null homen habitador de Iacca, ni estrani, no porte contel, ni neguna altra arma entz en la villa de Iacca, ni en sas poblations, si no es entran et exin de Iacca con bon entendement. [...] Dels homnes stranis establiren, che si los iuratz de Iacca troban al homne estrani portan contel ni nenguna altra arma, che los iuratz de Iacca prengan achel contel o achela arma, e si els conoxen che achel contel o achela arma deve esser peciada, che sia peciada, e si no conoxen que sia per peciar che lo tornen a son seynor. Sobre tot achest stabliron, che si negun vezin ni habitador de Iacca portava en rescost contel ni nenguna altra arma de che podosa dampnaye ni mal fer a son vezin, done als iuratz de Iacca XX solidos de iaches, los chuals sian ops a la clusón de Iacca, enpero achest es posat de rescost o de paladin, en conoxença de los iuratz si prendrán de achel omne XX solidos de summa, o V solidos.

»

Kanpo estekak

• Jakako ezarpenen 1238ko bertsioaren testu osoa: «Establiments de Jaca de 1238», Arxiu Virtual Jaume I: documents d'època medieval relatius a la Corona d'Aragó, Universitat Jaume I.

• Datuak: Q3571226