Heresiak Erdi Aroan
Heresia bereziki kleroaren eskutik sortutako termino bat da, eta erreferentzia egiten dio, hain zuzen ere, fenomeno erlijioso bati, zeinaren bitartez heretikoek beren hautaketa erlijosoa egiten zuten euren fedea kontutan hartuz edo euren fedearen barnean, eta ez euren fedearen aurka[1][2].
Halaber, heresia gisa ere ulertuko da Erdi Aro Betean zehar, bereziki, dogma kristauak onartzen ez dituen edo kritika egiten dien banakoa, Eliza Erromatarraren doktrinari uko eginez[3]. Izan ere, etimologikoki heresia kontzeptuak grekeraz hautaketa esan nahi du[2][4], heretiko gisa izendatutako banakoak haren “hautaketa” erlijiosoa egiten duelarik, betiere fedea kontutan hartuta.
Heresiak kronologiaren arabera
aldatuKronologiari dagokionez, XII. mendean, heretikoek kritika egingo diote euren aburuz instituzionalizatuegia, burokratikoegia eta interbentzionistegia zen Elizari, pobrezia eta Eliza primitiboaren sinpletasuna bezalako elementuak aldarrikatuz[1]. Pobreziaren ideiarekin lotuta, borondatezko pobreziarekin loturiko mugimenduak abiaraziko dira, berrikuntza izpiritual modu gisa, zeinen jatorria Mateo 19:21 testu biblikoan aurki daitekeen[1] [5].
Behe Erdi Aroko (XIV. eta XV. mendeetako) heresiek XII. mendean ohikoak izan ziren heresien eragina jasoko dute, horien artean, kataroena eta baldiarrena[1]. XIII. mendeak aurrera egin zuen ahala, heresiengan honako hiru printzipio hauek garrantzia hartu zuten: pobreziaren inguruko eztabaidak, flagelante izenekoen mugimenduak (Izurrite Beltzaren eta hark eragindako pentsamoldearen aldaketaren testuinguruarekin lotuta) eta Izpiritu Librearen heresiak[1]. Behe Erdi Aroko heresien testuinguruan, bi dira eragina izan zuten pertsonaiak: Jan Wyclif eta Jan Hus[4].
Heretikoen profila
aldatuHeretikoak diren banakoak egia jakin nahi duten pertsonak direla esan daiteke, kristautasunaren dogmen aurrean mesfidati agertzen direlarik[3]. Kristautasunaren ustezko ziurtasun dogmatikoa zalantzan jartzen duen lehen banakoak, denboraren poderioz, gizabanako talde bat eratuko du, ideia eta pentsamolde berbera partekatuko dutenak. Gisa honetara, heresia haustura gisa uler daiteke, hain zuzen ere, Erdi Aroko Europan ohikoa zen pentsamolde erlijioso eta sozialarekiko haustura[3]. Aitzitik, heresia iraganeko ohiturak edo tradizioak berreskuratzeko modu bat bezala ere ulertu daiteke.
Eragin eremuak
aldatuElizaren erreforma moralaren aldekoak diren ebanjelistak Italiatik Frantziara abiatuko dira, horien artean, Akitania, Orleans eta Châlons bezalako tokietara, hain zuzen ere, Champagne, Arras eta Lieja bitartean, kontutan izanda kide hauek gizarte talde ezberdinekoak direla (nekazariak, nobleak edota kleroko kideak), zeinen amankomuneko ezaugarria den euren ideia izpirituala[3]. Halaber, Frantziatik Lonbardia, Milanerria, Piamonte eta Napoles bezalako tokietara abiatuko dira, hein handi batean, kataroak, guztiek bulgariar ordena jarraitzen dutelarik[3]. Bulgariar ordenak Frantzian ere eragina izango du, esate baterako, Champagnen eta Borgoñan, Mediterraneoan zehar hedatutako merkataritza testuinguru batekin lotuta. XIII. mendearen amaiera eta XIV. mendearen hasiera bitarte, gutxi gorabehera, Izpiritu Librearekin loturiko mugimenduak hedatu ziren Europa erdialdean eta Italian[1].
Testuinguru historiko eta erlijiosoa
aldatuXI. mendean zehar, Eliza, erakunde bezala, erreformatu egingo da, eta erlijioa gizartean funtsezko elementu bilakatuko da. X. mendean zehar garrantzia hartu zuten Cluny-ko ordenak eta haren ekimenez Mendebaldeko Europan zehar hedatu ziren monasterio sareek lagundu zuten XI. mendean Elizak indarra edukitzea. XI. mendean murgilduta, geroz eta gehiago nahi zen Eliza arlo laikotik banatzea, eta hala, 1059ko dekretuen bitartez, Aita Santuaren izendapena soilik kardinalen eskuetan geratuko da, eta ez enperadorearen eskuetan, lehenagoko garaietan gertatu zen bezala. Elizaren boterea botere laikoaren gainean geratu zelako seinalerik argiena erreforma gregoriarra izango da, 1075ean bermatu zena, Gregorio VII.a Aita Santuaren eskutik. Erreforma gregoriarrak Eliza Erromatarraren boterea indartzeaz gainera, elizgizonei autonomia emango die euren alorrean, eta esate baterako, Salbazioaren alorrean elizgizonak funtsezkoak izango dira[6], baina hala eta guztiz ere, esan beharra dago erreforma gregoriarraren testuinguruan, matxinadek gora egin zutela, Elizaren hegemoniari aurre egite aldera[3].
XIV. mendean zehar, hainbat gertaera gauzatu ziren heresietan eragina izango zutenak. Alde batetik, XIV. mendearen erdialdean, Izurrite Beltza gertatu zen, populazioaren zati handi baten heriotza eta gosete handiak suposatu zituena. Honek mentalitateetan eragina izan zuen. Hain zuzen ere, heriotzak garrantzia hartuko du gizartearen pentsamoldean, eta Elizak heriotzarekin eta ikuspegi apokaliptikoekin zerikusia duten mentalitate exageratuak kondenatu zituen[1]. Elizaren eta kleroaren aurkako ikuspegiek ere bere horretan jarraituko dute.
Heresiak herri xehearen eta elizaren ikuspegitik
aldatuHistorikoki mugimendu heretikoak, mugimendu iraultzaile eta oldarkor moduan tratatuak izan dira. Baina, errealitatean mugimendu hauek oso heterogeneoak izan dira eta arrazoi desberdin asko zeuden heresien jarraitzaileak hauetan parte hartzeko.
Hasteko, esan beharra dago mugimendu hauen kide ziren gizon-emakumeak ez zirela bakarrik sinesgabeak, eszeptikoak edo paganoak (Elizak esaten zuen bezala haien irudia belzteko). Mugimendu hauetan parte hartzen zuen jendea hein handi batean Elizarekin gustura ez zeuden eta dezepzionatuak zeuden pertsonak ziren. Elizaren kontra jartzeko arrazoi asko zeuden denbora hartan, esate baterako arazo sozialak, moralak, erlijiosoak, politikoak, etab.[7].
Kasu askotan, Elizarekin nazkatuta zegoen jendeak mugimendu hauetan kristautasun garbiago bat ikusten zuen, horregatik begi onekin ikusten zituzten mugimendu hauek. Heretikoek esaten zuten haiek kristautasuna Eliza Katolikoak baino hobeto ulertzen eta praktikatzen zutela, eta ideia hau mugimendu heretiko guztietan agertzen zen (mugimendu guztiek partekatzen zuten elementu amankomun bakarra). Haien misio nagusia kristautasuna ahalik eta hobekien ulertzea zen. Ideia honek arrakasta handia izan zuen herri xehearen alor batean, eta horregatik lortu zituzten hainbeste jarraitzaile mugimendu batzuek[7].
Herri xeheko kideek gehienbat mugimendu heretiko “ortodoxoenekin” (ortodoxiatik eta kristautasun katolikotik gutxien aldentzen ziren mugimenduekin) bat egiten zuten, adibide on bat baldiarrak izango lirateke: hauek Biblia frantsesera itzuli zuten eta herriz herri jainkoaren hitza predikatzen zihoazen (predikalariek buruz ikasten zuten Biblia osoa). Hauek heresia izendatuak izan baziren ere 1215. urtean, elizgizon batzuek lilura pixka bat erakutsi zuten: Adibidez, Anonymus de Passau heresiologo alemaniarrak. Herri xeheko kideek errespetu nahiko handia zioten mugimendu honi, eta erakartzen zituzten pertsonak jende lasaia, apala eta bakezaleak ziren. Beraz, mugimendu hau ez zen batere iraultzailea. Kasu honek erakusten du lehen esan duguna, mugimendu heretikoak ez direla iraultzaileak izan behar[7].
Guztiz kontrako kasu bat, kataroak izan ziren. Hasiera batean, oso ospetsuak izan ziren jendearen artean, baina gerora, jendearen atsegina galdu zuten: euren doktrina Ekialdeko mitologiako eta kosmologiako elementuz josita zegoen, eta gainera, manikeoak ziren. Beraz, herri xeheak haien fedea errefusatu zuen, eta urteetara desagertu egin ziren. Adibide honek adierazten digu herri xeheari ez zitzaizkiola gustatzen kristautasunetik gehiegi aldentzen ziren konfesioak, eta beraz “ortodoxia” maila minimo bat eduki behar zuten herritarrak erakartzeko[7].
Mugimendu heretikoak Elizaren baitako desadostasunaren adierazpen zuzena ziren eta Elizaren sistema perfektua pitzatzen hasten ari zela erakusten zuten. Elizari honek ez zion inongo graziarik egiten, eta egoera honi erantzuteko erabaki desberdinak hartu ziren. Alde batetik, korronte errepresibo garrantzitsu bat ikusten da: arau eta lege batzuk ezarri ziren talde batzuen erlijio-ekintzak zein ekintza-zibilak mugatzeko. Eta bestetik, erlijio kristauaren mamua dugu, izan ere Inkisizioa erabili zuten mugimendu hauekin bukatzen saiatzeko[8].
Inkisizioak kristautasunarentzat arrisku bat izan zitekeen edozein hiltzeko agindua zuen. Kristau sistema homogeneoak ezin zuen baimendu inongo aldaketarik, berdin jarraitu behar zuen betirako, bidean agertzen zen edozein mehatxu guztiz ezabatuz. Honek ez digu erakusten mugimendu heretikoenganako gorroto gehiegizko bat, ez delako gorrotoa, beldurra baizik. Elizak beldur handia zien tankera honetako mugimenduei, erakundearen boterea kolokan jartzeko boterea zutelako. Haien kontra zeuden ahotsak bazeuden, jendea haien aurka jartzeko aukera askoz gehiago egongo ziren, beraz, ezinbestekoa zen Elizarentzat mugimendu heretikoekin bukatzea[8].
Laburbilduz, herri xeheak mota askotako iritziak zituen mugimendu heretikoei buruz, batzuk onak eta beste batzuk txarrak. Berriz, Elizak, ez zuen batere ondo ikusten mugimendu hauen existentzia, haientzako arriskutsuak zirelako.
Heresien errepresio eta inkisizioa
aldatuErdi Aro Betean, batez ere, Eliza Europa mailan garrantzia handia eduki zuen erakundea izan zen, eta haren doktrina, morala eta disziplina europar gizartean onartu ziren, hein handi batean. Hala eta guztiz ere, bazegoen gutxiengo talde bat erresistentzia erakutsi zuena Elizak ezarritako arau moralen aurrean. Egoera honetan, Elizak damutzeko eta haren doktrina onartzeko aukera emango dio gutxiengo horri, baina bere doktrina onartu ezean, zigorra ezarriko dio Elizak[1]. Izan ere, XII. mendearen amaieratik aurrera, Elizaren doktrina onartzen ez zutenak zigortzeko inquisitio izeneko prozesua abian jarriko da, eta prozesu honen bitartez, heretikoa delako susmoa duten banakoa ikertzen hasiko dira, esate baterako, haren obra edo lanetan zentratuz[1].
Aurreko mendeetan, batez ere XII. mendera arte, heresien jazarpena ez zegoen arautua, beraz, elizgizonek herrietako bizilagunek salatutako biztanleei galdetzen zieten zuzenean, eta zigor desberdinak ezartzen zizkieten fede heretikoen jarraitzaileak izateagatik. Heretikoak zigortzeko modu desberdinak zeuden, batzuk leunagoak, esaterako, limosnak emateko edo peregrinazioak egiteko beharra, eta beste batzuk gogorragoak, heriotza zigorra izanik ohikoena. Azken hau gobernarien babesa zutenean ezartzen zuten. Horrez gain, heretikoek bizilagun kristauen gaitzespena pairatzen zuten eta komunitateko baztertuak bilakatzen ziren, beren buruaz beste egitea eragin zezakeena[9].
Inkisizioaren sorrera eta heretikoen jazarpena bultzatu zuen heresia katarismoa izan zen, XII. mendean hedapen handia izan zuena Frantzian batez ere. Honek eragin zuen Elizak, 1179ko Kontzilioan gurutzada bat antolatzea hauen aurka borrokatzeko, eta 1215eko Kontzilioan apezpikuen betebeharra zehaztea, hots, inquisitio bat egitea heresien jarraitzaileak zigortzeko. Hau heretikoak ikertzeko eta epaitzeko prozesuan zetzan, modu nahiko sinplean egiten zena hasieran, ez zegoelako zehaztutako prozedura judizialik. Inkisiziorako lehen auzitegiak Toulousen antolatu ziren, 1231n, berehala Aita Santuak hautatutako epaileek osatutako auzitegiak bihurtuko zirenak[9].
Heresiak epaitzeko eta zigortzeko prozesu hau, Aita Santu desberdinen bulda, kontzilio eta bestelako arauen bidez, Inkisizio arautu bilakatu zen, nahiz eta Erdi Aroan ez zen Inkisizioaz arduratzen zen erakunde zentralizatu bat sortu, leku bakoitzean antolaketa desberdina baitzuten auzitegi hauek, ezarritako zigorretan zein auzitegiaren osaketan. XII. mendeko ediktu batek, 1184ko Kontzilioaren ondorioa izan zena, zigor gogorragoak ezarri zituen Ingalaterrako publicani izeneko heretikoentzat, hain zuzen ere, ondasunen konfiskazioaz gain, kartzela-zigorrak eta burdina goriz markatuak izateko zigorra ezarri ziren. Gainera, askotan herritik kanporatzen zituzten, gosez eta hotzez hiltzeko. Aurretik egindako 1163ko Kontzilioan, berriz, ezarritako zigorrak leunagoak izan ziren, hots, ondasunen konfiskazioa, espetxe-zigorrak eta eskumikapena (komunitateko marginatua bilakatzea eragiten zuena, alegia, eskubideen galera) onartu ziren zigor gisa[10].
Adibideak
aldatuErdi Aro Betean eta Behe Erdi Aroan zehar hainbat heresia gauzatu ziren Europan zehar, eremu geografiko desberdinetan kokatu zirenak eta arrakasta handiagoa edo txikiagoa izan zutenak, baina hurrengo mendeetan erlijioan eta erlijioaren pertzepzioan aldaketak suposatu zituztenak, eta baita herri xumeak eliteekin zituen harremanetan ere.
Mugimendu milenaristak
aldatuMilenarismoa Behe Erdi Aroan indarra hartu zuen eskatologia kristaua izan zen, non uste zen Kristo berriz ere lurrera jaitsiko zela lurrean justuek gidatutako bigarren erreinu bat ezartzeko, mila urte iraungo zituena Azken Epaiketa edo munduaren amaiera gertatu arte[11]. Mugimendu milenarista hauen barruan adar desberdinak sortu ziren, baina aldatzen ez ziren ezaugarri komunak zituzten. Esaterako, salbazio kolektiboko garai bat zetorrela uste zuten, non denek salbatuak izateko aukera berdinak izango zituzten, garai honek denon zoriontasun kolektiboa ekarriko zuela eta baita mila urteko erreinu hau gertaera katastrofikoen ondoren gertatuko zela ere, zeintzuk mila urteko erreinuaren etorrera iragartzen zuten[11].
Katarismoa
aldatu
Katarismoa X. eta XIV. mendeen artean Europan zehar, batez ere Italia iparraldean eta Okzitania aldean zabaldu eta garrantzia lortu zuen korronte kristaua izan zen. Doktrina hau dualista zen eta onartzen zuen ebangelio bakarra kontsolidazioarena zen[12]. Gainera, kataroek haien ideiak sermoien bidez zabaltzean, haien audientzia klerotik aldentzen saiatzen ziren, haien Bibliaren interpretazioen bidez kleroaren maltzurkeria erakutsiz eta baita haien entzuleek begien aurrean zuten munduaren ustelkeria erakutsiz ere. Baina ez hori bakarrik, Biblia erabiliz haien jarraitzaileak objektu materialei uko egiteko konbentzitzen saiatzen baitziren, esanez Kristok eta bere apostoluek objektu materialei uko egiten zietela. Hala, katarismoaren oinarriak penitentzian, bizitza morala izatean eta Kristorekiko fideltasuna izatean oinarritu ziren[13].
Hustarrak
aldatu
Hustarren mugimendua erreforma erlijiosoa eskatzen zuen mugimendua izan zen, Jan Husen heriotzarekin batera indar handia lortu zuena eta azken hau bere sinbolo bilakatu zuena, baina ez zuen bakarrik esanahi erlijiosoa izan, esanahi soziala ere izan baitzuen. Heresia honen jarraitzaileek zituzten ideiei dagokienez, Elizak barne aldaketa behar zuela uste zuten eta bertako barne hierarkiaren aurka zeuden, baita haien erlijioaren monopolioaren aurka ere, izan ere, uste zuten laikoek eskriturak ezagutzeko, predikatzeko eta erlijioan modu aktiboan parte hartzeko aukera izan behar zutela. Gainera, Bohemia eta bertako hizkuntza hau okupatzen zuten germaniarren aurka babestu nahi zituzten, eta iraultza bat egin nahi zuten, bai hirietako eliteen aurka, bai landa eremuan nekazariak zapaltzen zituzten jaunen aurka[14].
Baldiarrak
aldatu
Baldiarrak Elizari aurre egin zioten heresietako baten parte izan ziren, eta nahiz eta Eliza ofizialarengandik beste heresiengandik baina hurbilago egon, desberdintasunak bazituzten ere biek oinarri ebangelikoko bizitza apostolikoa bilatzen zutelako, non laikoek nolabaiteko protagonismoa izango zuten, Elizaren bizitza apostolikoari zegozkion ideal primitiboak berreskuratu nahi zituzten, hau da, pobrezia eta predikazio komunala non laikoek predikatzeko eskubidea lortuko zuten[15]. Hala, heresia baldiarra hiru zutabetan oinarritu zen, bizitza apostolikoa izatean, pobrezian, pobreak baitziren Kristo jasotzeko gauza ziren bakarrak eta predikazioan horrela haien sermoiak entzuten zituzten pertsonak kristautasunera bihurtzeko[15].
Erreferentziak
aldatu- ↑ a b c d e f g h i García de Cortázar, J.A. (2012). Historia Religiosa del Occidente medieval: Años 313-1464. Akal.
- ↑ a b Chenu, M.D. (1987). Ortodoxia y herejía: el punto de vista del teólogo. In J. Le Goff, Herejías y sociedades en la Europa preindustrial, siglos XI-XVIII (1-8 or.). Siglo XXI de España Editores.
- ↑ a b c d e f Thouzellier, C. (1987). Tradición y resurgimiento en la herejía medieval: consideraciones. In J. Le Goff, Herejías y sociedades en la Europa preindustrial, siglos XI-XVIII (75-88 or.). Siglo XXI de España Editores.
- ↑ a b Bonnassie, P. (1983). Vocabulario básico de la Historia Medieval. Crítica.
- ↑ Manteuffel, T. (1987). Nacimiento de una herejía. In J. Le Goff, Herejías y sociedades en la Europa preindustrial, siglos XI-XVIII (69-74 or.). Siglo XXI de España Editores.
- ↑ Delaruelle, E. (1987). Devoción popular y herejía en la Edad Media. In J. Le Goff, Herejías y sociedades en la Europa preindustrial, siglos XI-XVIII (109-118 or.). Siglo XXI de España Editores.
- ↑ a b c d Grundmann, H. (1987). Herejías cultas y herejías populares en la Edad Media. In J. Le Goff, Herejías y sociedades en la Europa preindustrial, siglos XI-XVIII (159-166 or.). Siglo XXI de España Editores.
- ↑ a b Peña, G.A. (2014). Historia de la Iglesia: Veinte siglos caminando en comunidad. Claretiana.
- ↑ a b Torres Puga, G. (2019). Historia mínima de la Inquisición. El Colegio de México.
- ↑ Kras, P. (2020). The system of the Inquisition in medieval Europe. Peter Lang.
- ↑ a b Álvarez, V.A. (1999). Milenarismo y milenaristas en la Edad Media: una perspectiva general. In J.I. de la Iglesia Duarte (koord.), Milenarismos y milenaristas en la Europa medieval: IX Semana de Estudios Medievales (11-32 or.). Instituto de Estudios Riojanos.
- ↑ Dalmau, A. (2015). Los cátaros. Editorial UOC.
- ↑ Castro Alfín, D. (1986). La herejía medieval: movimientos populares de los bogomilos a los husitas. Taurus.
- ↑ Granda, C. (1999). El movimiento husita: reforma, herejía y crisis social. In J.A. García de Cortázar (ed.), Cristianismo marginado: rebeldes, excluidos, perseguidos (127-147 or.). Polifemo.
- ↑ a b Guijarro, S. (1999). Religiosidad laica y movimiento valdense. In J.A. García de Cortázar (ed.), Cristianismo marginado: rebeldes, excluidos, perseguidos (31-50 or.). Polifemo.