Kanbriarraurre: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
11. lerroa:
Kanbriarraurre terminoa geologoek eta paleontologoek erabiltzen dute eon izen zehatzagorik behar ez duten eztabaida orokorretarako. Hala ere, Nazioarteko Estratigrafia Batzordeak uste du terminoa informala dela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Commission on Stratigraphy|url=https://stratigraphy.org/chart|aldizkaria=stratigraphy.org|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Kanbriaurrearen azpian dagoen denbora-tarteak hiru eon dituenez ([[Hadear]]ra, [[Arkear]]ra eta [[Proterozoiko]]a), batzuetan supereon gisa deskribatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Phil|abizena=Senter|izenburua=The Age of the Earth & Its Importance to Biology|orrialdeak=251–256|hizkuntza=en|data=2013-04-01|url=https://online.ucpress.edu/abt/article/75/4/251/18567/The-Age-of-the-Earth-amp-Its-Importance-to-Biology|aldizkaria=The American Biology Teacher|alea=4|zenbakia=75|issn=0002-7685|doi=10.1525/abt.2013.75.4.5|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ulrich|abizena=Kamp|izenburua=Glaciations|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|orrialdeak=1–8|hizkuntza=en|data=2017-03-06|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781118786352.wbieg0612|aldizkaria=International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment and Technology|editore-abizena=Richardson|editore-izena=Douglas|isbn=978-0-470-65963-2|doi=10.1002/9781118786352.wbieg0612|sartze-data=2022-10-08}}</ref>, baina hau ere termino informal bat da, ICSk bere gida kronoestratigrafikoan definitu ez duena. Testu batzuetan ''Eozoiko'' izena ere erabili da<ref>{{Erreferentzia|izena=C. H.|abizena=Hitchcock|izenburua=The Geology of New Hampshire.|hizkuntza=en|data=1874|url=https://books.google.com/books?id=zCWO-P0txYYC&pg=PA511|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bulletin|argitaletxea=U.S. Government Printing Office|hizkuntza=en|data=1925|url=https://books.google.com/books?id=YngeAQAAIAAJ&pg=RA3-PA28|sartze-data=2022-10-08}}</ref>, baina hau Arkearraren sinonimoa ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=L. J.|abizena=Salop|izenburua=Geological Evolution of the Earth During the Precambrian|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|data=2012-12-06|url=https://books.google.com/books?id=SmX7CAAAQBAJ&pg=PA9|isbn=978-3-642-68684-9|sartze-data=2022-10-08}}</ref>.
== Bizi-formak ==
Ez da zehaztu [[Biziaren jatorria|biziaren jatorrirako]] data zehatzik. [[Groenlandia]]ko mendebaldeko uharteetako 3.800 milioi urteko arroketan (Arkearra) aurkitutako [[karbono]]a jatorri organikokoa izan daiteke. Mendebaldeko Australian ondo kontserbatutako 3.460 milioi urtetik gorako [[bakterio]]en fosil mikroskopikoak aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prokaryotic development|argitaletxea=ASM Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/42290370|isbn=1-55581-158-2|pmc=42290370|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Inguru berean 100 milioi urte zaharragoak izan daitezkeen fosilak aurkitu dira. Hala ere, frogatuta dago biziak duela 4.280 milioi urte baino gehiago eboluzionatu zuela<ref>{{Erreferentzia|izena=Matthew S.|abizena=Dodd|izenburua=Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates|orrialdeak=60–64|hizkuntza=en|abizena2=Papineau|abizena3=Grenne|abizena4=Slack|abizena5=Rittner|abizena6=Pirajno|abizena7=O’Neil|abizena8=Little|izena2=Dominic|izena3=Tor|izena4=John F.|izena5=Martin|izena6=Franco|izena7=Jonathan|izena8=Crispin T. S.|data=2017-03|url=https://www.nature.com/articles/nature21377|aldizkaria=Nature|alea=7643|zenbakia=543|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature21377|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carl|abizena=Zimmer|izenburua=Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth’s Oldest|hizkuntza=en-US|data=2017-03-01|url=https://www.nytimes.com/2017/03/01/science/earths-oldest-bacteria-fossils.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Earliest evidence of life on Earth 'found'|hizkuntza=en-GB|data=2017-03-01|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-39117523|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reuters {{!}} Breaking International News & Views|hizkuntza=en|url=https://www.reuters.com/|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Kanbriarraurrearen gainerakoan ([[Proterozoiko]]a), bakterio-biziaren erregistro nahiko sendoa dago.
[[Organismo zelulaniztun|Zelula-anitzeko organismo]] konplexuak 2100 Ma-tik aurrera ager zitezkeen<ref>{{Erreferentzia|izena=Abderrazak El|abizena=Albani|izenburua=Large colonial organisms with coordinated growth in oxygenated environments 2.1 Gyr ago|orrialdeak=100–104|hizkuntza=en|abizena2=Bengtson|abizena3=Canfield|abizena4=Bekker|abizena5=Macchiarelli|abizena6=Mazurier|abizena7=Hammarlund|abizena8=Boulvais|abizena9=Dupuy|izena2=Stefan|izena3=Donald E.|izena4=Andrey|izena5=Roberto|izena6=Arnaud|izena7=Emma U.|izena8=Philippe|izena9=Jean-Jacques|data=2010-07|url=https://www.nature.com/articles/nature09166|aldizkaria=Nature|alea=7302|zenbakia=466|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature09166|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Hala ere, antzinako fosilen interpretazioa problematikoa da, eta "... zelula anitzeko definizio batzuek [[bakteria-kolonia]] soiletatik hasi eta [[azkonar]]retaraino hartzen dute"<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip C. J.|abizena=Donoghue|izenburua=Origins of multicellularity|orrialdeak=41–42|hizkuntza=en|abizena2=Antcliffe|izena2=Jonathan B.|data=2010-07|url=https://www.nature.com/articles/466041a|aldizkaria=Nature|alea=7302|zenbakia=466|issn=1476-4687|doi=10.1038/466041a|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Beste organismo multizelular goiztiar batzuek [[Kola Penintsula]]ko 2450 Mako [[alga gorri]] posible bat<ref>{{Erreferentzia|izena=A. Yu.|abizena=Rozanov|izenburua=A unique find of the earliest multicellular algae in the Lower Proterozoic (2.45 Ga) of the Kola Peninsula|orrialdeak=96–98|hizkuntza=en|abizena2=Astafieva|izena2=M. M.|data=2013-03-01|url=https://doi.org/10.1134/S0012496613020051|aldizkaria=Doklady Biological Sciences|alea=1|zenbakia=449|issn=1608-3105|doi=10.1134/S0012496613020051|sartze-data=2022-10-08}}</ref>, [[Txina]]ko iparraldean 1650 Mako biosinadura karbonosoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Yuangao|abizena=Qu|izenburua=Carbonaceous biosignatures of the earliest putative macroscopic multicellular eukaryotes from 1630 Ma Tuanshanzi Formation, north China|orrialdeak=99–109|hizkuntza=en|abizena2=Zhu|abizena3=Whitehouse|abizena4=Engdahl|abizena5=McLoughlin|izena2=Shixing|izena3=Martin|izena4=Anders|izena5=Nicola|data=2018-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301926817303030|aldizkaria=Precambrian Research|zenbakia=304|issn=0301-9268|doi=10.1016/j.precamres.2017.11.004|sartze-data=2022-10-08}}</ref>, 1600 Ma-ko ''[[Rafatazmia]]''<ref>{{Erreferentzia|izena=Stefan|abizena=Bengtson|izenburua=Three-dimensional preservation of cellular and subcellular structures suggests 1.6 billion-year-old crown-group red algae|orrialdeak=e2000735|hizkuntza=en|abizena2=Sallstedt|abizena3=Belivanova|abizena4=Whitehouse|izena2=Therese|izena3=Veneta|izena4=Martin|data=2017 mar. 14|url=https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.2000735|aldizkaria=PLOS Biology|alea=3|zenbakia=15|issn=1545-7885|pmid=28291791|pmc=PMC5349422|doi=10.1371/journal.pbio.2000735|sartze-data=2022-10-08}}</ref> eta 1047 Ma-ko ''[[Bangiomorpha]]'' alga gorri posible bat dituzte<ref>{{Erreferentzia|url=https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/geology/article/46/2/135/524864/Precise-age-of-Bangiomorpha-pubescens-dates-the|aldizkaria=pubs.geoscienceworld.org|doi=10.1130/g39829.1|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Organismo multizelular konplexu gisa oso onartuta dauden lehen fosilak [[Ediacarar]] garaikoak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Marc|abizena=Laflamme|izenburua=Modeling morphological diversity in the oldest large multicellular organisms|orrialdeak=12962–12963|hizkuntza=en|data=2014-09-09|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1412523111|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=36|zenbakia=111|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.1412523111|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Anton V.|abizena=Kolesnikov|izenburua=The oldest skeletal macroscopic organism Palaeopascichnus linearis|orrialdeak=24–37|hizkuntza=en|abizena2=Rogov|abizena3=Bykova|abizena4=Danelian|abizena5=Clausen|abizena6=Maslov|abizena7=Grazhdankin|izena2=Vladimir I.|izena3=Natalia V.|izena4=Taniel|izena5=Sébastien|izena6=Andrey V.|izena7=Dmitriy V.|data=2018-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301926817307052|aldizkaria=Precambrian Research|zenbakia=316|issn=0301-9268|doi=10.1016/j.precamres.2018.07.017|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Gorputz biguneko formen bilduma anitza munduko hainbat lekutan dago eta 635 eta 542 Ma artekoa da. [[Ediacararreko biota|Ediacarar biota]] deitzen zaio multzo osoari. Oskol gogorreko izakiak garai horren amaiera aldera agertu ziren, [[Fanerozoiko]]aren hasiera markatuz. Hurrengo [[kanbriar]] aldiaren erdialdean, [[Burgess Shale|Burgess Shaleko fauna]] oso desberdina erregistratzen da, baita taxon modernoen ama taldeak irudika ditzaketen batzuk ere. Kanbriar goiztiarrean bizi-formen aniztasuna handitzeari bizitzaren [[kanbriarreko leherketa]] deitzen zaio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The rise of animals : evolution and diversification of the kingdom animalia|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/85162342|isbn=978-0-8018-8679-9|pmc=85162342|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Dawkins|izenburua=The ancestor's tale : a pilgrimage to the dawn of evolution|argitaletxea=Houghton Mifflin|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56617123|isbn=0-618-00583-8|pmc=56617123|sartze-data=2022-10-08}}</ref>.
Lurra landarerik eta animaliarik gabe egon dela dirudien bitartean, [[zianobakterio]]ek eta beste mikrobio batzuek [[alfonbra prokarioto]]ak sortu zituzten, lehorreko eremuak estaltzen zituztenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=eLS|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=2001-05-30|edizioa=1|editore-abizena=John Wiley & Sons, Ltd|isbn=978-0-470-01617-6|doi=10.1038/npg.els.0004145|sartze-data=2022-10-08}}</ref>. Duela 551 milioi urte lokatza izan zen horretan, hanka-itxurako luzakinak dituen animalia baten aztarnak aurkitu dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scientists discover 'oldest footprints on Earth' in southern China dating back 500 million years|hizkuntza=en|data=2018-06-07|url=https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/oldest-fossil-footprints-china-found-discovered-yangtze-virginia-tech-a8386911.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2022-10-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Zhe|abizena=Chen|izenburua=Late Ediacaran trackways produced by bilaterian animals with paired appendages|orrialdeak=eaao6691|hizkuntza=en|abizena2=Chen|abizena3=Zhou|abizena4=Yuan|abizena5=Xiao|izena2=Xiang|izena3=Chuanming|izena4=Xunlai|izena5=Shuhai|data=2018-06|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao6691|aldizkaria=Science Advances|alea=6|zenbakia=4|issn=2375-2548|doi=10.1126/sciadv.aao6691|sartze-data=2022-10-08}}</ref>.
== Eskala kronoestratigrafikoa ==
| |||