Inperio: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
|||
3. lerroa:
{{Politika aurkibidea}}
[[Fitxategi:Europepowers.PNG|thumb|300px|[[Europa]]ko inperioren kronologia.]]
'''Inperio''' ([[latin]]ezko ''imperium'' hitzetik ekarria), '''aginterri''' edo '''jaurgo''' [[etnia|etnologikoki]] eta/edo [[kultura]]lki ezberdinak diren lurralde zabalak menpean dituen [[estatu]]a da, gainera eskualde batean itzala edo botere hegemonikoa duena. [[Sistema]] honen menpean gobernatuak diren [[Herria|herrien]] multzoari inperio deritzo ere, eta inperio hauek gobernatzen dituen agintari gorenak [[
Gaur egun inperioa ez da soilik [[inperio kolonial]] moduan ulertzen, zenbait estatuk politika baliatzen dute lurraldeak militarki okupatu behar izan gabe hegemonia ekonomiko eta kulturaka lortzeko.
14. lerroa:
== Inperioak Erdi Aroan eta Aro Modernoan ==
=== '''Erdi Aroan''' ===
Aro honetako inperiorik nagusiena [[Europa
[[Erdi Aroa
Hauek izan ziren Erdi Aroko inperiorik esanguratsuenak:
* [[Bizantziar Inperioa]] (395-1453): Erromatar inperioaren banaketarekin jaio zen. ekialdeko Mediterraneoan kokaturik zegoen eta Konstantinopla zuen hiriburu. Bere historia luzean zehar, porrota handiak izan zituen, 1453. urtean [[Konstantinoplaren erorialdia
* [[Karolingiar Inperioa]] (768-843): Inperio Karolingioa, [[Frankoak|Erresuma Frankoari]] historikoki egokitu zaion izena da. [[Karlomagno
* [[Inperio mongoliarra]] (1163-1227): Lurralde eremu eta hedapen mailarik handiena lortu duen inperioa izan zen (23 milioi kilometro karratu). Beste inperio batzuek ez bezala, mongoliarrek, ez zuten konkistaturiko lurraldeetan erlijiorik inposatzen eta beste inperioekiko merkataritza harreman irekiak izan zituzten.
=== '''Aro Modernoan''' ===
[[Aro Modernoa
[[Amerikaren aurkikuntza
Aro modernoan hainbat inperio zeuden eta nabarmentzekoak 3 hauek dira:
39. lerroa:
== Antolamendu politikoa ==
Inperio bat, estatu edo [[nazio]] ugariek osatzen duten eta nagusitasun edo [[hegemonia]] estatu bakar baten menpean dagoen antolamendu politikoa jarraitzen du, era honetan, nazio edo estatu hegemonikoaren menpe dauden lurraldeek, haien nortasuna guztiz galtzen ez badute ere, basailuko harreman bat izango dute nagusitasuna duenarekiko. Harreman hau: [[
Historiako lehendabiziko inperioak, eredu [[Absolutismo|absolutista]] jarraitu zuten, hau da, inperio zeritzon lurralde osoko botere [[Botere legegile|legegile]], [[Botere judizial|judizial]] eta [[Botere betearazle|betearazlea]], lehen aipaturiko enperadorearengan egokitzen zen. Sarritan, enperadore hauek, botere erlijiosoa zuten ere, esate baterako: Erromatar Inperioan edo [[Inka Inperioa|Inperio Inkan]]. Bestalde, nolabaiteko menpetasun erlijiosoa zuten inperioak zeuden. Inperio islamiar eta [[Kristautasun|kristauetan]] hain zuzen ere, inperioaren kanpo zegoen eta agintaritza erlijiosoa zuen pertsona bat edo talde bat zegoen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Muy|abizena=Historia|izenburua=Nacimiento y evolución de los imperios|hizkuntza=es|data=2015-11-26|url=https://www.muyhistoria.es/edad-media/articulo/nacimiento-y-evolucion-de-los-imperios-191448527945|aldizkaria=MuyHistoria.es|sartze-data=2020-01-07}}</ref>
== Inperialismoa eta haren ondorioak ==
[[Inperialismo
[[Fitxategi:Size of Empires.svg|alt=Inperio esanguratsu batzuen hedadura.|thumb|Inperio esanguratsu batzuen hedadura.|ezkerrera]]
50. lerroa:
Inperialismoaren garaia ahalbidetu zuten faktoreak, esparru desberdinetan bana daitezke:
* Eragile ekonomikoak: Industriaren garapenean murgildurik dauden estatuak, ekoizpen [[
* Eragile politikoak: Afrika eta Asiako koloniak, merkatua arintzeko eta produkzioa sustatzeko kokapen estrategikoak ziren, baina herrialdeen arteko lehia politiko-ekonomikoa zela eta, euren ospea internazionalki zabaltzeko eta estatu bakoitzaren [[
* Eragile ideologikoak: Mundu berria ezagutzeko nahia edo [[landare]] eta [[espezie]] exotikoekin [[biologia]] eta [[medikuntza]] arloan garatzea izan ziren ideologikoki arrazoi batzuk. Beste alde batetik, Darwinen teoriak zeuden eta hauen arabera, espezie edo arraza indartsuak, ahulagoak jazartzeko eskubidea zuten, eta hortaz, [[zibilizazio]] aurreratuak, beste batzuez aprobetxatzeko eskubidea zuten ere. Hala ere, eragile ideologikoen artean, bazeuden “eginkizun ebangelizatzaile” edo Afrikako herriei aurrerapena eta zibilizazioa ekartzeko zeregina ikusten zutenek.
Hauetaz gain, inperialismoa bultzatu zuten bestelako zenbait eragile egon ziren. Adibidez, ongizate ekonomikoak ekarri zuen [[
=== Ondorioak ===
Inperialismoaren garaiak oso modu ezberdinean eragin zien herrialdeei.
==== '''Kolonizatutako herrialdeak''' ====
* Politikan: Europako potentzia nagusiek beraien Politika eta antolamendu modernoa ezarri zuten. Potentzia nagusiek [[Kolonizazio|kolonizatutako]] lurraldeak aniztasun handikoak ziren baina mugak egiterakoan ez zituzten kontuan hartu eta horrek ondorio txarrak ekarri zituen.
* Ekonomian: Potentzia nagusiek eremu horiek [[nekazaritza]] eta [[meatzaritza]] ustiapenerako erabili zituzten gehien bat.
* Gizartean: [[Gizarte tradizionala]] aldatu egin zen erabat eta [[
* Kulturan: Europarrek beraien ohiturak eta [[kultura]] ezarri zituzten kolonietan eta horrek tirabira asko ezarri zituen.
==== '''Herrialde kolonizatzaileak''' ====
* Ekonomian: Potentzia nagusiak izugarri hazi ziren eta horretaz gain kolonizatutako eremuak edo lurraldeak hainbat zereginetarako erabili zituzten;hala nola,errepideak,portuak,eta trenbideak.Guzti honi esker botere ekonomikoa indartu egin zen.
* Kulturan: Europarrek hainbat kultura eta usadio ezagutzeko aukera izan zuten ,hala ere beraiena inpostu zuten.
==== '''Nazioarteko ondorioak''' ====
* Potentziek haien artean zuten erlazioa ez zen oso ona eta horrek Lehen Mundu Gerra sortzea eragin zuen.
Ezarrita zegoen "orden Politika" (potentziek ez zuten gainerakoekiko nagusitasunik) Alemaniak hautsi zuen.
90. lerroa:
== Ikus gainera ==
* [[Inperialismo
* [[Erdi Aroa]]
* [[Aro Modernoa]]
* [[Estatu]]
* [[Kolonialismo
* [[Bizantziar Inperioa]]
* [[Inperio kolonial]]
* [[Erromatar Inperioa]]
{{autoritate kontrola}}
| |||