Gas-argiztapen: berrikuspenen arteko aldeak

'''Gas-argiztapena''' [[Hidrogeno|hidrogenoahidrogeno]]a, [[Metano|metanoametano]]a, [[Propano|propanoapropano]]a, [[Butano|butanoabutano]]a, [[Azetileno|azetilenoaazetileno]]a edo [[Etileno|etilenoaetileno]]a bezalako erregai gaseoso batetik [[Argiztapen|argiztapenaargiztapen]]a lortzeko erabiltzen den teknologia da.

[[Elektrizitate|Elektrizitatearen]]aren aurretik, gas-argiztapena nahiko sistema zabala eta merke bihurtu zen publiko orokorraren erabilera ahalbidetzeko. Gas-argiztapena 1800. urteaz geroztik [[hiri]] eta [[Auzo|auzoakauzo]]ak argiztatzeko bide ezagunena izan zen. Hasieran, gas lanparak eskuz piztu behar ziren, baina urte batzuk igaro ondoren lanparak bere burua pizteko gai izan ziren.

Gaur egun, gas-argia kanpinetarako bakarrik erabiltzen da; bertan, hidrokarburo erregaiaren energia dentsitate altuak, edukiontzien izaera modularrarekin konbinatuta, iraupen luzeko argia, merke eta ekipamendu konplexurik gabe, ekoizteko aukera ematen du.

[[William Murdoch]] (batzuetan 'Murdock' idatzia) izan zen gasaren sukoitasuna ustiatu zuen lehena, argiterian praktikan aplikatzeko. Orduan [[Matthew Boulton|Matthew Boulton-entzat]] eta [[James Watt|James Watt-entzat]] lan egiten zuen [[Soho Foundry]] fundizioan [[Lurrun-makina|lurrun-makinetan]] [[Birmingham|Birminghamen]]en, [[Ingalaterra|Ingalaterran]]n. 1790eko hamarkadaren hasieran, [[Kornualles|Kornuallesko]]ko ikatz-meatzaritzan bere enpresako lurrun-makinen erabilera ikuskatzen zuen bitartean, Murdochek gas mota ezberdinekin esperimentatzen hasi zen, ikatz-gasa eraginkorrena zela ondorioztatuz. Lehenik [[Redruth|Redruthen]]en (Kornualles) bere etxea argiztatu zuen 1792an. 1798an, gasa erabili zuen Soho Foundryren eraikin nagusia argiztatzeko, eta, 1802an, kanpoaldea argiztatu zuen gasarekin argiztatutako erakusketa publiko batean, bertako biztanleei argiak harrituz. Soho Foundryko langileetako batek, [[Samuel Clegg]]ek, argiztapen modu berri honen potentziala ikusi zuen. ''Gas Lighting and Coke Company'' bere gas argiztapen negozioa ezartzeko lana utzi zuen Cleggek.

1799an [[Philippe Lebon|Philippe Lebon]]ek [[Hiri-gas|egurretik destilazio gasa]] erabiltzen zuen "termo-lanpara" patentatu zuen, eta 1801ean, gas-argiak erabiltzen zituen bere etxea eta lorategiak argiztatzeko, eta Paris guztia nola argiztatu aztertzen ari zen (1820an Parisek gas-argiztapen publikoa onartu zuen). 1804an, Friedrich Winzer ([[Frederick Albert Winsor|Frederick Albert Winsor]] ) asmatzaile alemaniarra izan zen ikatz-gas argiztapena patentatu zuen lehena.

1804an, Dr. Henry hitzaldi sorta bat eman zuen [[Kimika|Kimikari]]ri buruz, [[Manchester|Manchesterren]]ren, eta bertan ikatz-gasa nola ekoizten erakutsi zuen, eta erraztasunari buruz eta bere erabileraren onurei buruz hitz egin zuen. Henryk konposizioa aztertu zuen eta hidrogeno karbonatoaren gasaren propietateak ikertu zituen. Bere esperimentuak ugariak eta zehatzak izan ziren, hainbat substantzirekin burutuak: gasa lortu zuen egurretik, [[Zohikatz|zohikatzetikzohikatz]]etik, ikatz mota desberdinetatik, oilotik, argizaritik, etab. eta iturri bakoitzeko argiaren intentsitatea kuantifikatu zuen.

[[Josiah Pemberton]] asmatzailea aspaldidanik zegoen gasaren izaerarekin esperimentatzen. [[Birmingham|Birmingham-eko]] bizilaguna, Soho ikuskizunaren ondorioz piztu zen bere arreta. 1806 aldera, hainbat formako eta distira handiko gas-argiak erakusten zituen bere Birminghamgo lantegiaren aurrean. 1808an, hainbat erabilerari aplikatzeko aparatu bat eraiki zuen, [[Benjamin Cooke]]k, letoizko hodien, urrezko jostailuen eta bestelako gauzen fabrikatzaileak egina.

1808an Murdoch-ek artikulu bat aurkeztu zion [[Royal Society|Royal Society-ri]] "Ikatz-gasaren aplikazioa helburu ekonomikoetarako" izenburupean, eta bertan, ikatz-gasaren aplikazio arrakastatsua deskribatu zuen Phillips eta Lea jaunen establezimendu handiaren argiztapenean. Lan honengatik Rumford-eko kondearen urrezko domina eman zioten. Murdoch-en erakustaldiak gasaren eta kandelen abantaila konparatiboa argitu zuen eta produkzio eta kudeaketa gastuei buruzko informazio ugari zuen.

Istorioa ziurra ez den arren, David Melville-ri lehen etxe eta kale argiztapena Estatu Batuetan izan zela aitortu diote, 1805ean edo 1806an [[Newport (Rhode Island)|Newporten, Rhode Island-en.]] Ondo frogatutako lehen gas-argiztapen publikoa [[Frederick Albert Winsor]]-ek egin zuena da [[Pall Mall|Pall Mall-en]], [[Londres|Londresen]]en, 1807. urtarrilaren 28an.