Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak

[[1937|1937ko]]ko [[Ekainarenekainaren 30|ekainaren 30ean]]ean, [[Enkarterri|Enkarterrietako]]etako [[Turtzioz]] herrian, Eusko Jaurlaritzak euskal lurretan egin zuen azken bilera burutu zuen, Jose Antonio Agirre lehendakaria buru zutela. Herriko La Puente jauregian egin zen biltzarra eta amaitzean, Agirre lehendakariak [[Turtziozko manifestua|Turtziozko manifestu]] ospetsua irakurri zuen, euskal lurretan irakurriko zuen azkena. Manifestu horretan, etsai frankistek eginiko sarraskiak gaitzetsi zituen eta euskaldunen aberria konkistatua izango bazen ere, herriaren arimak bizirik jarraituko zuela adierazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Akordio integratzaileak defendatu ditu Urkulluk, elkarrekin aurrera egiteko|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/politika/osoa/4940396/turtziozko-manifestua-akordio-integratzaileak-defendatu-ditu-urkulluk/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2019-08-16}}</ref>

Guztira, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]]k 150.115 errefuxiatu erregistratu zituen [[1936]] eta [[1939]] artean; Hego Euskal Herriko populazioaren %12 inguru zen hori. Baina ez da inoiz jakingo kopuru zehatza zein izan zen. [[Bigarren Mundu Gerra|II. Mundu Gerra]] bazetorrela ikusita Jaurlaritzak agindu zuen gerran ardurarik izan ez zutenak itzultzeko. 80.000 errefuxiatu inguru itzuli ziren, gehienak [[Hendaia]]ko mugatik [[Irun]]era. Baina sei urte geroago 1945ean II. Mundu Gerra bukatuta gerraren ondorioz ihes egindako 12.000-14.000 herritar inguruk artean jarraitzen zuten deserrian; erdiek, Frantzian.<ref name=":0" />

Bilbon frontea hondoratu ahala, iheslari jeltzaleek espioitza eta elkartasun sare eraginkor bat osatu zuten, gerora [[Álava Sarea]] deitutakoa; bertan, [[Emakume Abertzale Batza]]n ibilitako eta inguruko lau emakumek garrantzi berezia izan zuten. Sare hori indarrean izan zen espainiar agintari frankistek 1941eko urtarrilaren 2 eta 3an Sareko 28 kide atzeman zituzten arte, alemaniarrak 1940ko ekainean Pariseko Eusko Jaurlaritzaren egoitzara sartu eta artxibo ezkutu guztiak bereganatzearen ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=red Álava – Historias de los vascos|hizkuntza=es|url=https://blogs.deia.eus/historiasdelosvascos/tag/red-alava/|sartze-data=2019-03-04}}</ref><ref group="oh">[[José María Lasarte|Jose Maria LasarteLasartek]]k hartu zuen sarea martxan jartzeko ardura, eta [[Luis Álava Sautu]] izan zuen arduradun nagusi; hortik datorkio izena. Hala ere, emakume batzuek egindako lana berebiziko garrantzia izan zuen: [[Tere Verdes]], [[Itziar Mugika]], [[Bittori Etxeberria]] eta [[Delia Lauroba]].</ref>

[[FileFitxategi:Gerra Zibileko biktimen gorpuzkinak.jpg|thumb|Gerra Zibileko biktimen gorpuzkiak, gehienak identifikatu gabeak, [[Aranzadi Elkartea|Aranzadi Elkarteak]]k bilduak eta [[Duintasunaren Kolunbarioa|Duintasunaren Kolunbarioan]]n jarriak 2018an.]]

Nafarroa Garaian, gerra ekintzarik gabe, estimatu da errepresioak zuzenean 3.000 pertsonatik gora hil zituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=El Gobierno navarro recopila las exhumaciones de las víctimas del franquismo desde 1939|hizkuntza=es|data=2019-07-04|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20190704/el-gobierno-navarro-edita-un-libro-que-recoge-las-exhumaciones-de-las-victimas-del-franquismo-desde-1939|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2019-07-04}}</ref> [[Araba]], [[Bizkaia]] eta [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoan]] azterketa zehatzagoa egin da, eta 20.000 hildako inguru zenbatu zituen [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzaren]]ren, [[Gogora Institutua|Gogora Institutuaren]]ren, EHUko Giza Eskubideen Unesco Katedraren eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkartearen]]ren artean egindako ikerketa batek<ref name=":1">{{erreferentzia|hizkuntza=eu|izenburua=Gerra Zibilean eta lehen frankismoan izandako hildakoak (1936-1945)|urtea=2019|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|ISBN=|egileak=Eusko Jaurlaritza (Giza Eskubide, Bizikidetza eta

Publikoen UNESCO Katedra, Aranzadi Zientzia Elkartea|argitaratze-lekua=Bilbo|formatua=PDF|url=http://www.gogora.euskadi.eus/contenidos/noticia/20190703_txostena/eu_def/adjuntos/Informe%20violaciones%20DDHH%20en%20Euskadi%20Guerra%20Civil%20y%20Franquismo%20EUSK%20(azke....pdf}}</ref>. Txostenak [[espetxe]] frankistetan 1945 arte hildakoen berri ere jasotzen da, gerraren ondorio zuzen eta erailketatzat jotzen baitira kasu horiek.

[[Datu-base]] bat eratu zen 2019an ezagutarazitako ikerketa horren harira, eta bertan 19.547 fitxa jaso ziren; 998 emakumeak dira eta 18.507 gizonak. Gainerako 42en generoa ezin izan da zehaztu. 5.800 hildakoren kasuak [[Gizateriarengizateriaren kontrako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]]ak direla ere ondorioztatu du txostenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerra Zibila EAEn: 20.000 hildako, gizateriaren kontrako 5.800 krimen|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1562149961|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2019-07-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gogora Institutua|abizena=a|urtea=|izenburua=Gerra Zibilean eta lehen frankismoan (1936-1945) izandako hildakoei buruzko txostenaren ondorioak aurkezten ditu Jaurlaritzak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2019-07-03|url=http://www.gogora.euskadi.eus/albistea/2019/gerra-zibilean-eta-lehen-frankismoan-1936-1945-izandako-hildakoei-buruzko-txostenaren-ondorioak-aurkezten-ditu-jaurlaritzak/aa82-nogogora/eu/|aldizkaria=www.gogora.euskadi.eus|sartze-data=2019-07-03}}</ref>. Datuak xehatuta, [[Bonbardaketa|bonbardaketetan]] 1.363 lagun hil ziren, gehienak Bizkaian (1.170); [[exekuzio]] ustez legalak 895 izan ziren; espetxean hilak 2.252 izan ziren, eta [[Erailketa|erailketatzaterailketa]]tzat hartzen ditu hauek txostenak, zirkunstantziak kontuan hartuta.