Esklabotza: berrikuspenen arteko aldeak

 

=== Aro modernoa ===

[[Arabiar]] esklaboen merkataritzak mila urte baino gehiago iraun zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="Islam and Slavery" (PDF)|argitaletxea=London School of Economics|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1960ko hamarkadaren hasieran bertan, Saudi Arabiako biztanleetatik 300.000 esklaboak zirela uste da.<ref>{{erreferentzia|izena=Willem Adriaan, Crum Ewing, Samenlevingen|abizena=Veenhoven, Winifred, Stichting Plurale|urtea=1975|izenburua=Case Studies on Human Rights and Fundamental Freedoms: A World Survey|argitaletxea=BRILL|orrialdea=p. 452|orrialdeak=|ISBN=978-90-247-1779-8|hizkuntza=En}}</ref> Yemenekin batera, saudiarrek 1962an esklabotza bertan behera utzi zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2009|izenburua="Religion & Ethics – Islam and slavery: Abolition".|argitaletxea=BBC|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Historikoki, mundu arabiarreko esklaboak eskualde askotatik zetozen, besteak beste, Saharaz azpiko Afrikatik (batez ere ''Zanj''),<ref>{{erreferentzia|izena=Bernard|abizena=Lewis|urtea=1992|izenburua=Race and Slavery in the Middle East: An Historical Enquiry|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=pp. 53–|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-505326-5|hizkuntza=En}}</ref> Kaukasotik (batez ere zirkasiarrak),<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2010|izenburua="Horrible Traffic in Circassian Women – Infanticide in Turkey"|argitaletxea=New York Daily Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Asia erdialdekoak (batez ere tartarrak), eta Erdialdeko eta Ekialdeko Europatik (batez ere ''Saqaliba'').<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2010|izenburua="Soldier Khan"|argitaletxea=Avalanchepress.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

[[Fitxategi:Marche aux esclaves d alger gravure.jpg|thumb|Algerreko esklaboen merkatua, 1684an.]]

Atlantikoko esklaboen merkataritzaren [[Gailur (argipena)|gailur]]<nowiki/>ra XVIII. mendearen bukaeran eman zen, Afrika mendebaldeko barnealdera egindako espedizioetako harrapaketa handien ondoren. Espedizio hauek normalean Afrikako erresumek burutu zituzten, esate baterako, Oyo Inperioak (yoruba), [[Ashanti etnia|Ashanti]] Inperioak,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2010|izenburua="Ending the Slavery Blame-Game"|argitaletxea=The New York Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Dahomey]] erreinuak<ref>{{erreferentzia|izena=Alexander Ives|abizena=Bortolot|urtea=|izenburua=The Transatlantic Slave Trade|argitaletxea=Department of Art History and Archaeology. Columbia University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta Aro Konfederazioak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Nigeria – The Slave Trade|argitaletxea=U.S. Library of Congress.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kalkulatzen da esklaboen %15 inguru bidaian zehar hil zirela, Afrikan bertan [[hilkortasun]] tasak nabarmen handienak izanik, indigenak harrapatu eta itsasontzietara garraiatzeko prozesuan. <ref>{{erreferentzia|izena=W.D|abizena=Rubinstein|urtea=2004|izenburua=Genocide: a history|argitaletxea=Pearson Education|orrialdea=|orrialdeak=pp. 76–78|ISBN=978-0-582-50601-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Elizabeth, Carole|abizena=Mancke, Shammas|urtea=2005|izenburua=The Creation of the British Atlantic World|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 30–31|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

 

 

[[Amerika]]<nowiki/>ko esklabotzak eztabaida handiko gaia izaten jarraitzen du, eta herrialde batzuen historian eta bilakaeran izugarrizko eragina izan zuen, [[iraultza]]<nowiki/>k, [[gerra zibil]]<nowiki/>ak eta [[matxinada]]<nowiki/>k piztuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua="The World Factbook"|argitaletxea=cia.gov|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

 

 

Errealitate konplexua zen esklaboen trafikoa; izan ere horretan elementu anitz sartzen zen. Hala nola, Europan produktu tropikalen eskariaren gorakada ([[kakao arbola|kakaoa]], [[kafe]]a, [[azukre]]a, ...) eta beraiek ekoizteko landaketak askoz eraginkor eta errentagarriago bihurtzeko beharra, eta, gainera, beltzen ustezko erresistentzia etxalde tropikaletan lan egiteko eta [[eguraldi]]aren baldintzei aurre egiteko.<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=Johannes|abizena=Postma|urtea=2005|izenburua=The Atlantic Slave Trade|argitaletxea=University Press of Florida|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-8130-2906-1|hizkuntza=En}}</ref>

Luzeak eta arrisku handiko bidaiak ziren arren, irabaziek ederto justifikatzen zuten enpresa-abentura hura, areago kontuan hartzen bazen nolako etekinak lor zitezkeen.

[[Fitxategi:Triangular trade.png|ezkerrera|thumb|Merkataritza triangeluarrak kolonia amerikarren interes ekonomikoak betetzen zituen, eta plantazioetako ekoizpen sistemaren oinarria zen. Era berean, [[Europa]]<nowiki/>ko industrializazio aurreko hazkundea indartu zuen. [[Ingalaterra]]<nowiki/>ko, [[Portugal]]<nowiki/>go, [[Espainia]]<nowiki/>ko eta [[Frantzia]]<nowiki/>ko portuetatik [[Afrika]]<nowiki/>ko mendebaldeko kostaldera joaten ziren esklaboak ontziratzea, [[Karibe (argipena)|Karibe]]<nowiki/>rako bidean.]]

 

Afrikan esklaboak lortzea zen, zalantza izpirik gabe, hildako gehien eragiten zuen zeregina. Beltzak garraiatzeko ontziak iristen zirenean, eta behin bertako buruzagiekin behar ziren negozioak burutu ondoren, kostalderako bidean gizonezko eta emakumezko andana bat ikus zitekeen ilara batean [[soka]]z edo [[zur]]ezko uztarriez loturik. Pertsona haietarik gehienak harrapatzen zituzten [[tribu]] arerioen arteko hainbat borrokatan edo arpilaketetan parte hartu zutelako, hiltzaileak zein lapurrak zirelako, edo, lantzean-lantzean bizimodua aurrera atera ezinik zebiltzan familiak zirelako. [[Kate]]az eta [[girgilu]]z lotu eta barrakoietan sartu aurretik, esklaboei azterketa anatomikoa egiten zitzaien [[eritasun|gaixotasun]] edo akats fisikoren bat ote zuten ikertzearren. Horren kariaz jakina, giza merkantzia bertan baztertzea erabaki zitekeen edo baita salneurri apalago baten erostea ere. Horrela bada, prezioa adostu ondoren, ontzia kargatu ohi zuten ahalik eta lekurik gehien aprobetxatuz eta, sarri askotan, eraman zezaketen jende baino gehiago hartuta. Azkenik, ontziek Ameriketarako bidea hartzen zuten.<ref name=":8" />

 

 

[[Ozeano Atlantikoa|Atlantikotik]] zehar burutzen zen bidaiak makina bat heriotza ekarri ohi zuen, zeren eta, ontziaren upategietan jendea hain pilatuta eta aireztapenik gabe egonda, [[bizkarroi]]ak eta gaixotasunak erruz ugaltzen baitziren. Hori gerta ez zedin emakume eta haurrei egunean ontzi gainera irteten uzten zitzaien; gizonezkoak, berriz, egunean bi edo hiru aldiz ateratzen zituzten kateaturik zerbait jan eta [[kirol]] pixka bat egin zezaten. [[Janari]]a, funtsean, [[arroz]], [[arto]], [[manioka]] edo [[baba|babez]] osatu ohi zen; janari-anoak gosea kentzeko bestekoak baziren ere, ez ziren sekula izaten esklaboei indarra emateko bezain ugariak; horretara beltzen tratulariak ez ziren errebolta baten beldur izaten.

Helmugako portura iristean, eta arauzko koarentena igaro eta gero, apaindu ohi zituzten ''makillaje'' moduko bat emanez itxura hobea eman, akatsak disimulatu prezio hobean saltzearren. Maiz salmenta multzoka gauzatzen zen; horrela bada, multzo horietan osasuntsuak eta gaixoak nahasten ziren. Salneurria, berriz, bakoitzak zeukan adin, osasun edota indarraren araberakoa izaten zen. Ordainketa truke-letra edota produktu tropikalen bitartez burutzen zen, eta oso gutxitan erabiltzen zen moneta.<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=Junius P|abizena=Rodriguez|urtea=1997|izenburua=The Historical Encyclopedia of World Slavery|argitaletxea=ABC-CLIO|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-87436-885-7|hizkuntza=En}}</ref>

 

Esklaboa, beraz, nagusiaren jabetza bilakatzen zen eta, behin etxalde batera lekua aldatu ostean, zeregin desberdinak batzen zituen: etxeko zerbitzuak (sukaldari, orgazain, garbitzaile...), laborantzako lanak ([[kotoi]]a, azukre-kanabera edo kafea biltzen) edota lan berezi batzuk (errota-lanak). Egoerak aldakorrak izan bazitekeen ere, esklaboen bizimodua, oro har, oso antzekoa zen leku guztietan. Kasurik gehienetan oso urria izan ohi zuten jatekoa eta, beste debekuren artean, ez zeukaten elkarrekin biltzerik, ez armak edukitzerik, ez irakurtzen eta idazten ikasterik ez trukea egiterik, ez eta etxaldeaz kanpora irteterik ere. Arau horiek hautsiz gero, hainbat zigor ezartzen zitzaien, hala nola, jatekorik ez ematea, burdinaz markatzea, kateaturik ibiltzeko edota lepokoa erabiltzeko beharra, eta zartailuz zigortzea; zigor guztietarik latzena edo ankerrena azken hori izaten zen.<ref name=":9" />

 

 

[[Espainia]]<nowiki/>k [[Mundu Berria|Mundu Berri]]<nowiki/>ko zibilizazio nahiko boteretsuen aurka borrokatu behar izan zuen, Amerikar [[Inperio kolonial|inperio]] kolonial bezala finkatzeko. Espainiako konkistek aurrera egin ahala, amerikar [[Indigena|indigene]]<nowiki/>k behartutako lana egitera bultzatu zituzten. Bestaalde, espainiarrak izan ziren lehen europarrak Mundu Berrian, [[Kuba]]<nowiki/>n eta [[Hispaniola]] [[uharte]]<nowiki/>etan, esklabo afrikarraz baliatzen. [[Bartolomé de las Casas]], XVI. mendeko fraide dominikarra eta historialari espainiarra, Kubako ([[Bayamo]] eta [[Camagüey]]<nowiki/>n) kanpainetan parte hartu zuen, eta Hatueyko sarraskian egon zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua="The World Factbook"|argitaletxea=cia.gov|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Sarraski hura ikusteak, indigenak esklabo bezala ez erabiltzeko mugimendu sozial baten alde borrokatzera bultzatu zuen. Gainera, bertako biztanleen beherakada kezkagarriak indigenak babestuko zituen lehen errege legea ezartzea ekarri zuen. Hispaniola uhartera 1501ean iritsi ziren lehen esklabo afrikarrak.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1989|izenburua=OF GERMS, GENES and GENOCIDE. Slavery, Capitalism, Imperialism, Health and Medicine.|argitaletxea=United Kingdom Council for Human Rights|orrialdea=|orrialdeak=pp. 23-|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bestalde, [[Ingalaterra]]<nowiki/>k ere garrantzi handia izan zuen [[Ozeano Atlantikoa|Atlantiko]]<nowiki/>ko esklaboen salerosketan. [[Francis Drake]] eta bere kideek aitzindariak izan ziren "''Esklaboen triangelua''" garatzen.

Emakumeak zein gizonezkoak [[indarkeria]] eta tratu txarreko [[zigor]] umiliagarri asko jasaten zituzten. Beren jabeak gaizki hartu edo desobedituz gero, esklaboak sarritan [[galdara]]-etxeetako sotoetan giltzaperatzen zituzten, eta bertan baztertuta utzi egun batzuk, eta inoiz baita bizpahiru hilabetez. Sotoetan bi eratako egurrezko [[kutxa]]<nowiki/>etan sartzen zituzten, etzanda edo zutik egotekoetan. Bestalde, emakumeak ere zigortuak izaten ziren, baita haurdun agonda ere. Orokorra zen azotekadak jasotzea, eta emakumeak zirenean "etzanda behera begira jartzen zituzten, lurrean egindako zuloaren parean, sabelak babesteko". Jabe batzuk haurdun zeuden emakumeak sabelean ere jipoitzen zituzten, sarri abortuak eraginez. Zauriak "tabako hostoekin, txizarekin eta gatzarekin egindako konpresekin" tratatzen zituzten.<ref name=":10" />

 

[[Brasil]]<nowiki/>go esklabotza 1532an [[Portugal]]<nowiki/>go lehen asentamendua ezarri baino askoz lehenago hasi zen, [[tribu]] bateko kideek beste batekoak harrapatuz gero, esklabo bihurtzen baitzituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Gabriel Soars|abizena=Sousa|urtea=|izenburua=Tratado Descritivo do Brasil em 1587|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>

 

 

Esklaboen eskulana Brasilen [[Azukre|azukrea]]<nowiki/>ren ekonomiaren hazkundearen motorra izan zen, azukrea koloniaren esportazio nagusia bilakatuz 1600 eta 1650 bitartean. Bestalde, 1690. urtean [[urre]]<nowiki/>zko eta [[diamante]]<nowiki/>zko [[meategi]]<nowiki/>ak aurkitu zituzten, eta horrek areagotu egin zuen afrikar esklaboen inportazioa, errentagarria zen merkatu hau indartzeko. Garraio-sistemak garatu egin ziren meatze azpiegituretarako, eta biztanlegoak gora egin zuen urre eta diamante meatzaritzan parte hartu nahi zuten [[etorkin]]<nowiki/>ekin. Afrikako esklaboen eskaera goian mantendu zen XVIII. mendearen bigarren erdian, meatze industriaren gainbehera gertatu arte. [[Abeltzaintza]]-etxaldeak eta [[elikagai]]<nowiki/>en ekoizpena ugaritu egin ziren biztanleriaren hazkundearen ondoren, eta biak esklaboen lanaren menpe zeuden. 1700etik 1800era 1,7 milioi esklabo inportatu ziren Afrikatik, eta 1830eko kafearen gorakadak esklaboen salerosketaren hedapena areagotu zuen.<ref name=":6" />

 

Brasil mendebaldeko azken herrialdea izan zen esklabotza indargabetzen. Ameriketara eramandako esklabo guztien ehuneko berrogei Brasilera bidali ziren. Erreferentzia gisa, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batue]]<nowiki/>k ehuneko 10 jaso zuten. Indargabetuta egon arren, oraindik ere XXI. mendean badaude Brasilen esklabotza moduan lan egiten duten pertsonak.

 

 

XVII eta XVIII. mendeetan zehar [[Ipar Amerika]]<nowiki/>ra iritsitako afrikar asko zerbitzari bezala lan egiteko kontratuekin iritsi ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Deanna|abizena=Barker|urtea=|izenburua=Indentured Servitude in Colonial America|argitaletxea=Frontier Resources|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Philip S|abizena=Foner|urtea=1980|izenburua="History of Black Americans: From Africa to the emergence of the cotton kingdom"|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Zerbitzari lanetik esklabotzara aldatzea pixkanaka eman zen prozesua izan zen, [[Virginia]]<nowiki/>n hasita.<ref>{{erreferentzia|izena=Edgar|abizena=Toppin|urtea=2010|izenburua=The Black American in United States History.|argitaletxea=Allyn & Bacon|orrialdea=p. 46|orrialdeak=|ISBN=978-1-4759-6172-0|hizkuntza=En}}</ref> Aldaketa horren lehen dokumentazio legala 1640an egin zen, John Punch beltzak ihes egiten saiatzeagatik bizitza osorako esklabotza [[zigor]]<nowiki/>ra jaso zuenean, Hugh Gwyn zerbitzatzera behartuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Slavery and Indentured Servants|argitaletxea=Law Library of Congress|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kasu hau esanguratsua izan zen, zigorra gizon beltza zelako ezarri ziotelako. Izan ere, berarekin ihes egin zuten bi zerbitzari zuriei bestelako zigor bat ezarri zitzaien (bata [[Herbeheretar|herberehetar]] jatorrikoa eta bestea [[eskoziar]]<nowiki/>ra).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2013|izenburua="Slave Laws"|argitaletxea=Virtual Jamestown|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bizitzako morrontzara kondenatutako gizon beltz baten lehen kasua dokumentatua da, eta halaber beltz eta zurien arteko [[arraza]] bereizketa egiten zuen lehen legezko kasua.<ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=Donoghue|urtea=2010|izenburua="Out of the Land of Bondage": The English Revolution and the Atlantic Origins of Abolition"|argitaletxea=The American Historical Review. 115 (4)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 943–974|ISBN=doi:10.1086/ahr.115.4.943|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=A. Leon|abizena=Higginbotham|urtea=1975|izenburua=In the Matter of Color: Race and the American Legal Process: The Colonial Period|argitaletxea=Greenwood Press|orrialdea=p. 7|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-502745-7|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Scourged back by McPherson & Oliver, 1863, retouched.jpg|thumb|[[Louisiana]]<nowiki/>ko ihes egindako Gordon esklaboaren orbain keloidak, azoteen ondoren, 1863an. Argazki famatu hau abolizionistek banatu zuten.]]

1640. urtearen ondoren, [[plantazio]]<nowiki/>etako jabeek kontratuen [[iraungitze]]<nowiki/>ari jaramonik ez zizkieten egin, eta kontratudun zerbitzariak bizitza osorako esklabo bezala mantentzen hasi ziren. Hala frogatu zen 1655. ''Johnson v. Parker'' [[epaia]]<nowiki/>n. Kasu zibil baten ondorioz, auzitegiak erabaki zuen gizon beltz bati, Anthony Johnson Virginiakoari, aurrerantzean beste gizon beltz baten jabetza izango zuela, John Casorena.<ref>{{erreferentzia|izena=Warren M|abizena=Billings|urtea=2009|izenburua=The Old Dominion in the Seventeenth Century: A Documentary History of Virginia, 1606–1700: Easyread Super Large 18pt Edition|argitaletxea=ReadHowYouWant.com|orrialdea=|orrialdeak=pp. 286–87|ISBN=978-1-4429-6090-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Federal Writers' Project|urtea=1954|izenburua=Virginia: A Guide to the Old Dominion|argitaletxea=US History Publishers|orrialdea=p. 76|orrialdeak=|ISBN=978-1-60354-045-2|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Steven|abizena=Danver|urtea=2010|izenburua=Popular Controversies in World History|argitaletxea=ABC-CLIO|orrialdea=p. 322|orrialdeak=|ISBN=978-1-59884-078-0|hizkuntza=En}}</ref> Lehen instantzia izan zen [[Hamahiru Koloniak|Hamahiru Kolonie]]<nowiki/>tako erabaki judizialen artean ezartzen zuena, hilketarik egin ez zuen pertsona bat, beste batentzat bizitza osorako morrontzan egon behar zela.<ref>{{erreferentzia|izena=Darrell|abizena=Kozlowski|urtea=2010|izenburua=Colonialism: Key Concepts in American History|argitaletxea=Infobase Publishing|orrialdea=p. 78|orrialdeak=|ISBN=978-1-60413-217-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=John|abizena=Conway|urtea=2008|izenburua=A Look at the Thirteenth and Fourteenth Amendments: Slavery Abolished, Equal Protection Established|argitaletxea=Enslow Publishers|orrialdea=p. 5|orrialdeak=|ISBN=978-1-59845-070-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Philip|abizena=Burnham|urtea=|izenburua=Selling Poor Steven|argitaletxea=American Heritage Magazine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

 

 

Estatu Batuetako esklaboen tratamendua askotarikoa izan zen, baldintza, garai eta tokien arabera. Esklabotzaren botere harremanak, esklaboen agintea zuten zurien portaerak aldatu zituzten, haurrek ere esklaboekiko sarri krudeltasuna erakusten zuten bezala. Ugazabek eta gainbegiratzaileek [[zigor]] fisikoetara jotzen zuten, beren aginduak inposatzeko. Esklaboek azoteka, kolpeka, zintzilikatuta, jipoituta, erreta, mutilatuta, markatuta, eta espetxeratuta zigortzen zituzten. Zigorra gehienetan desobedientziari edo hautemandako arau-hausteei erantzunez egiten zen. Baina zenbaitetan, tratu txarrak burutzen ziren ugazabaren edo gainbegiralearen nagusitasuna berresteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Wilbert Ellis|abizena=Moore|urtea=1980|izenburua=American Negro Slavery and Abolition: A Sociological Study|argitaletxea=Ayer Publishing|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Tratamendua normalean gogorragoa zen plantazio handietan, maiz kanpoko kontrolatzaileek kudeatzen zituztelako eta esklaboen jabeek aurrean ez zeudelako.

[[Fitxategi:Slave Trader, Sold to Tennessee.jpg|thumb|Barne trafikatzaileak, [[Virginia]] estatuko [[Staunton city konderria (Virginia)|Staunton]] konderriko esklaboak saltzera [[Tennessee]]<nowiki/>ra, 1850ean.]]

William Wells Brownek, ihes eginda askatasuna lortu zuen esklaboak, jakinarazi zuen plantazio baten gizonezko esklaboak egunean 80 libra kotoi batu behar zituztela, eta emakumeaek 70 libra. Esklaboren batek bere kuotan huts egiten bazuen, azotea jasotzen zuen batu gabeko libra bakoitzeko. Azoterako [[Zutoin (argipena)|zutoin]]<nowiki/>a, kotoia gordetzeko biltegiaren alboan begibistan egoten zen. XIX. mendearen erdialdean esklaboen salerosketa baten parte hartu zuen [[New York]]<nowiki/>eko gizon batek salatu zuen, ikusi zituen gizonezko esklaboen hiru laurdenak gutxienez zauriak zeramatzatela bizkarrean.<ref>{{erreferentzia|izena=Catherine|abizena=Clinton|urtea=1999|izenburua=Scholastic Encyclopedia of the Civil War|argitaletxea=New York: Scholastic Inc|orrialdea=p. 8|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Aldiz, familia txikietako esklaboen jabe zirenek, harreman estuagoa zuten ugazaben eta esklaboen artean.<ref>{{erreferentzia|izena=Maurie D|abizena=McInnis|urtea=2011|izenburua=Slaves Waiting for Sale: Abolitionist Art and the American Slave Trade|argitaletxea=University of Chicago Press|orrialdea=p. 129|orrialdeak=|ISBN=978-0-226-55933-9|hizkuntza=En}}</ref> Horrek batzuetan giro gizatiarragoa sortzen zuen, baina ez zen ohikoa.

 

<nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/>[[Fitxategi:Bussa statue.png|thumb|[[Bussaren matxinada|Bussaren estatua]], [[Barbados]]<nowiki/>eko historiako esklabo matxinada handiena gidatu zuena.]]

 

XVII mendearen hasieran, [[Barbados]]<nowiki/>en lan gehienak Europako zerbitzari kontratatuek egiten zuten, [[ingeles]]<nowiki/>ek, [[irlandar]]<nowiki/>rek eta [[eskoziar]]<nowiki/>rek batez ere, esklabo [[afrikar]] eta esklabo [[amerindiar]]<nowiki/>rekin batera. 1640an, [[Brasil]]<nowiki/>go [[azukre-kanabera]] mota landatzen hasteak, gizartea eta ekonomia guztiz eraldatu zituen. Izan ere, denborarekin Barbados munduko azukre industria handienetako bat izatera ailegatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Arif|abizena=Ali|urtea=1997|izenburua=Barbados: Just Beyond Your Imagination|argitaletxea=Hansib Publishing (Caribbean) Ltd|orrialdea=|orrialdeak=pp. 46, 48|ISBN=978-1-870518-54-3|hizkuntza=En}}</ref>

Esklaboen [[Kode (komunikazioa)|kode]]<nowiki/>ak ezartzearen ondorioz, afrikarren eta langile zurien arteko tratamendu diferentziala sortu zenez, uharteak gero eta erakargarritasun gutxiago zuen zuri [[Txirotasun|txiro]]<nowiki/>entzat. Esklabo beltzen kodeak 1661, 1676, 1682 eta 1688an ezarri ziren. Kode hauei erantzunez, denbora horretan zehar esklaboen matxinada batzuk egon edo planifikatu ziren, baina ez zuten inongo arrakastarik lortu. Nolanahi ere, zuriek emigratu egin ziren, eta landaketen jabeek Afrikako esklaboen inportazioa handitu zuten azukrearen kanaberak lantzeko.

 

[[Fitxategi:Fire in Saint-Domingo 1791, German copper engraving.jpg|thumb|Santo Domingoko esklaboen matxinada, 1791an.]]

Esklabotza [[Haiti]]<nowiki/>n, [[Kristobal Kolon]] uhartera 1492. urtean iritsi zenean hasi zen. Praktika hori, bertako biztanleentzat suntsitzailea izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Andrés|abizena=Reséndez|urtea=2016|izenburua=The Other Slavery: The Uncovered Story of Indian Enslavement in America|argitaletxea=Houghton Mifflin Harcourt|orrialdea=p. 17|orrialdeak=|ISBN=978-0547640983|hizkuntza=En}}</ref> [[Taíno]] arrazako indigenak sarraskitu ondoren behartutako lanarengatik, gaixotasunengatik eta gerren eraginez, espainiarrak, [[Bartolomé de las Casas|Bartolome de las Casas]] apaiz katolikoaren aholkularitzarekin eta eliza katolikoaren bedeinkapenarekin, Afrikan bahitutako esklaboak ekarri eta behartutako lanetan ezarri zituzten. 1625. urtean [[Frantzia]]<nowiki/>ko kolonien garaia hasi zen, eta Haitiko ekonomia (orduan Santo Domingo bezala ezagutzen zena) esklabotzan oinarritzen zen. Bestalde, han zegoen esklabotza praktika, munduko [[Basati (argipena)|basati]]<nowiki/>ena bezala jotzen zen.

1804ko Haitiko iraultzak, gizakiaren historiako esklaboen [[matxinada]] arrakastatsu bakarrak, esklabotzaren amaiera eraman zuen Frantziako kolonia guztietara.

 

 

[[Jamaika]] Taino tribuek kolonizatu zuten, 1494an [[Kristobal Kolon]] iritsi aurretik. Espainiarrek Taino asko esklabotu zituzten, eta batzuk ihes egitea lortu arren, gehienak hil egin ziren Europako gaixotasunengatik eta behartutako lanagatik. Ordezkatzeko, espainiarrek lehen esklabo afrikarrak eraman zituzten bertara.<ref name=":11">{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2013|izenburua="JAMAICAN HISTORY I"|argitaletxea=Discover Jamaica|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

Kolono espainiarrek ez zuten emakumerik eraman lehen espedizioetan, eta Taíno emakumeak hartu zituzten beren ohiko emazte bezala. Ondorioz, ume [[mestizo]]<nowiki/>ak ekarri zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Lynne|abizena=Guitar|urtea=2008|izenburua="Criollos: The Birth of a Dynamic New Indo-Afro-European People and Culture on Hispaniola"|argitaletxea=KACIKE: Journal of Caribbean Amerindian History and Anthropology|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Espainiarren sexu indarkeria Taino emakumeekin ere ohikoa izan zen. 1670 eta 1680 hamarkadetan, Afrikako esklaboen populazioak inoiz ez bazuen 10.000ko [[muga]] gainditu, 1800. urterako 300.000tik gora izatera igaro zen.<ref name=":11" />

 

 

1519an, [[Hernán Cortés|Hernan Cortes]]<nowiki/>ek lehen esklaboak eraman zituen Mexikora.<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=Manuel|abizena=Agurilar-Moreno|urtea=2006|izenburua=Handbook to Life in the Aztec World|argitaletxea=California State University, Los Angeles|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> XVI. mendearen erdialdean, [[Luis de Velasco]] bigarren erregeordeak, [[azteka]]<nowiki/>k esklabo hartzea debekatu zuen. Baina aztekak gudutan hiltzeaz gain, Europatik eramandako gaixotasunengatik hiltzen ziren, langile eskasia sortuz. Ondorioz, Afrikako esklaboak inportatzen hasi ziren, ez baitzuten [[baztanga]]<nowiki/>ren gaixotasuna hartzen. Lanaren truke, afrikarrei askatasuna erosteko aukera ematen zitzaien, eta beste kasu batzuetan jabeek beraiek aske uzten zituzten.<ref name=":12" />

 

[[Fitxategi:Slavery17.jpg|thumb|Esklaboak markatzen.]]

Ponce de León [[konkistatzaile]] espainiarra [[Puerto Rico]] uhartera iritsi zenean, Taíno tribuak esklabo hartu zituen, [[urre]]<nowiki/>zko [[meategi]]<nowiki/>etan eta [[gotorleku]]<nowiki/>en eraikuntzan lan egitera behartuz. Taíno asko hil ziren, batez ere baztangaren gaixotasunagatik, ez zutelako inolako [[immunitate]]<nowiki/>rik. Halaber, Taíno batzuk bere buruaz beste egin zuten, edo uhartea utzi zuten 1511ko Taínoen matxinadaren porrotaren ondoren.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Yaz|urtea=2001|izenburua="'Puerto Rico' Grilla's Homepage"|argitaletxea=Angelfire.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Kolono espainiarrek, auzitegietan salatu zuten eskulangileak behar zituztela. Alternatiba bezala, [[Bartolomé de las Casas|Bartolome de las Casas]] apaizak esklabo afrikarrak inportatzea eta erabiltzea proposatu zuen. 1517an, Espainiako Koroak baimena eman zien, kolono bakoitzak hamabi esklabo inportatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2002|izenburua="Bartoleme de las Casas"|argitaletxea=Oregonstate.edu|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>

 

1873ko martxoan, esklabotza legez debekatua izan zen. Baina esklaboak ez ziren emantzipatu, baizik eta beren askatasuna erosi behar zuten, jabeek ezarritako prezioan. Era berean, beste hiru urtez lan egin behar izan zuten lehengo jabearentzat, edo beren zerbitzuetan interesa zuten beste kolonoentzat, edo estatuarentzat, nolabaiteko kalte-ordain bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=José R|abizena=Bas García|urtea=2009|izenburua="La abolición de la esclavitud de 1873 en Puerto Rico"|argitaletxea=Center for Advanced Studies of Puerto Rico and the Caribbean. independencia.net|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Bestalde, 1527 eta 1873 artean, Puerto Ricoko esklaboek hogei matxinada baino gehiago burutu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Junius P|abizena=Rodriguez|urtea=2007|izenburua=Encyclopedia of Slave Resistance and Rebellion|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=p. 398|orrialdeak=|ISBN=978-0-313-33273-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="Esclavitud Puerto Rico"|argitaletxea=Proyectosalonhogar.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Gesang School (i.e. kisaeng school).jpg|thumb|Esklaboen familietako edo leinu baxuko Kisaeng neska korearrak, goi mailako gizonezkoei entretenimendua, solasaldia eta sexu zerbitzuak eskaintzeko prestakuntza jasotzen akademian.|alt=]]

 

== Esklabotza garaikidea ==