Erlijio: berrikuspenen arteko aldeak

Erlijio hitzak bere esanahia aldatu zuen XVI. mendetik aurrera, europarrak aniztasun erlijiosoaren forma bat esperimentatzen hasi zirenean. Alde batetik, Islama hobeto ezagutzen zuten eta heresia edo paganismoa baino "beste erlijio bat" bezala gehiago zirudien; bestetik, hitz bat behar zen XVI. mendeko erreforma erlijiosoetatik eratorritako izendapen edo eliza ugariak izendatzeko. Hauek "erlijio" izendatzen hasi ziren. Ordutik aurrera, erlijio bat komunitate baten praktika eta sinesmen multzotzat hartzen da15. Erlijioari buruzko gogoeta modernoa, gero Ilustrazioaren filosofiak inauguratu eta erlijioaren zientzietara hedatzen dena, munduko eta historiako erlijio guztientzat komuna den erlijioaren esentzia bat dagoela suposatzen du.

 

[[Fitxategi:Juan Repiso, Julio Caro Baroja y Joaquín Muñoz Baroja en la plaza de Gipuzkoa (1 de 3) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka (cropped).jpg|thumb|[[Julio Caro Baroja]]]]

Iraganeko eta oraingo euskaldunen erlijiotasuna azaletik soilik aztertu arren, aurretik sistematizatu egin behar dira kolektibo horrek historian zehar bizi izan dituen kultura-egoerak. [[Julio Caro Baroja|Julio Caro Barojak]], bere [[Los Vascos]] ([[1949]]) ezagunean, baliozkotzat jotzen den lehen hurbilketa eskaini zuen:

Hispano-frantziar ziklo modernoan: jarduera handia dago heresien aurkako borroketan eta katolizismoaren barruan Espainian eta Frantzian sortu zirenetan ([[Jesuitismo|jesuitismoaren]] eta [[Jansenismo|jansenismoaren]] euskal pertsona nabarmenak). Mugimendu kolektiboen errepresio bortitza, landatarra, sorginkeria motakoa, eta haiek berrinterpretatzea. Azken ziklo bat, garaikidea, Katolizismoak ezarritako "erlijio-batasuna" hausteagatik eta oraindik bizirik zeuden kristau aurreko erlijio-elementuei buruzko informazioa masiboki biltzeagatik bereiziko litzateke.

 

[[Goi Paleolitoa]]: artea, erritoak eta sinesmenak. Kultura primitiboen jarrera, gustu eta portaeren interpretazioetan sartzea arriskutsua da. Zeren gaindiezina baita jende haien eta beren errepresentazio mentalen munduen eta gureen arteko distantzia. Beraz, historiaurre zientifiko bati geratzen zaion baliabide bakarra, agian, egokitzat jotzen diren egitateak behar bezala jasotzea eta deskribatzea da: bere interpretazioa beste batzuen esku uztea. Labar-arteak edo arte higigarriak, askotan, Europako hego-mendebaldeko Goi Paleolitoko biztanlearen ingurune naturalean erraz identifikatzen diren gai errealak erreproduzitzen ditu, baina erreferentzia naturalista ezinezkoa duten irudi konplexuak ("zeinuak") edo gai hibridoak ("munstroak") ere barne hartzen ditu, zati batean giza irudikapenez osatuak eta beste zati batean zoomorfikoak. Zalantzarik gabe, sinbologia oso aberatsa aurkitu behar da hemen, eta sinbologia hori gauzatzeak eta "erabiltzeak" ohiko erritu-jarrerak ekarri behar dituzte. Baina, horrez gain, garrantzi handia izan behar dute apaingarri pertsonalarekin, ebidentzia material batzuk bildu eta kontserbatzearekin edo hildakoen hileta-tratamenduarekin zerikusia duten giza taldeen beste jokabide batzuek.

 

Paleolitoko artearen "santutegiak". Historiaurreek betidanik uste izan dute arte paleolitikoa unibertso sinboliko bati buruzkoa dela, eta haren zentzua argitu nahi izan da, arrakastarik gabe. Horrela, hainbat teoria formulatu izan dira mende honetan zehar gai parietalen edo higigarrien multzo nahaspilatsu horren esanahia argitzeko: duela hogei urte [[Laming-Emperairek|A. Laming-Emperairek]] ([[1962]]) historiografia kritiko zorrotza egin zuen interpretazio-jarrera guzti horien inguruan.

 

 

Labar-santutegi batzuk konplexuagoak dira aretoen eta dibertimenduen antolamenduagatik edo paneletan eta frisoetan gaiak pilatzeagatik: suposatzen da horietan artista (edo ofizial) taldeen presentzia errepikatu behar izan zela hurbileko zenbait garaitan edo denboran bananduta. Horixe pentsa daiteke Ekain, Altxerri, Erberua eta, agian, Arenaza, Santimamiñe edo Haristoiko irudi margotu edo grabatuak galerietan edo taldeetan zabaltzeari buruz. Beste leku batzuk, berriz, "Santutegi txikiak" izan daitezke, antzeko teknika eta estiloarekin egindako animalia gutxirekin, zalantzarik gabe, behin bakarrik: horrela Venta Laperra, Sinhikoleko Karbia, Sasisiloaga, Alkerdi edo Isturitz.Normalean, gune apaindu horiek kobazuloaren ahotik urrun egoten dira, normalean bizi izan ez ziren lekuetan, edo, besterik gabe, gelarako okupatu ziren barrunbeetan. Honela, h. Breuilek kuevo-santutegi eta cueva-gela kontzeptuei aurre egin ohi zien, Europako hego-mendebaldean Goi Paleolitoa tratatzean bateraezin bezala. Ez da zehaztu, adibidez, Sasisiloagan, Etcheberrin, Sinhikoleko Karbian, Alkerdin, Altxerrin (geroagoko metaketek estalia agian,...) garai hartako aztarnategi arkeologikorik ote zegoen, nahiz eta agerikoa den oso gertu giza taldeak bizi izan zirela.

Keinu eta jarrera erritualak arte paleolitikoan. Arte paleolitikoan, lekuaren aukeraketa, labar-lanen exekuzioa eta ondorengo erabilera, neurri handi batean, kodetutako keinu batzuekin batera joango ziren: hau da, bere arauak mendeetan zehar eta milurtekoetan zehar kontserbatzen eta transmititzen ziren erritu batez -ez nagusiki erlijiosoa-.

 

Hipotesiaren egiantzekotasunari buruz erabaki gabe, Gönnersdorfeko (Mendebaldeko Alemania) magdaleniar txaboletako plaka askoren zatiketa-maila izugarria gogoratu ahal izango da, edo, gure artean, bisonte ingurune handiaren (Isturitzeko bi geletan aurkitu zirenak) bi zati handiren haustura, plakaren hainbat zatitan. Hainbat koadro horizontalean) edo hodiaren bi zatiak Ez dakit, noski, zenbateraino egotzi behar zaizkion haustura horiek asmo erritual bati, edo, hobeto esanda, abandonatuta geratuko liratekeen lurzoruak maiz zapaltzearen ondorio diren.

 

Ordena erritualeko beste portaera batzuk. Goi Paleolitoan

{{Esaera2|Datu ugarik erakusten dute Homo sapiens delakoak (edo haren aurrekoak), hasiera-hasieratik, gizon berriek bezala jokatzen duela|Leroi-Gourhan<ref>{{Erreferentzia|izena=Françoise|abizena=Audouze|izenburua=Leroi-Gourhan, André|argitaletxea=Oxford University Press|data=2003|url=http://dx.doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.t050539|sartze-data=2020-01-13|serie=Oxford Art Online}}</ref>}}

Goi Paleolitoko hilobi erritoak nahiko ondo ezagutzen dira [[Dordoina|Dordoinan]] induskatutako zenbait multzotan eta Erdialdeko eta [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako]] beste gune batzuetan. Baina [[Pirinioak|Pirinioetan]] eta [[Kantabria|Kantabrian]] ez dira ugariak garai hartako hilobiak. Nabarmentzekoa da 1914an [[Duruthy leizea|Duruthyn]] aurkitutako hilobia: gorpuari lotutako apaingarri multzo garrantzitsu batekin. Interes handia du, halaber, J. [[González Echegaray|González Echegarayk]] eta L. g. Freemanek [[Morín]] kobazuloan (Kantabrian) identifikatutako hondakin multzoak: bertan, hobiratuek haragi-eskaintzak egiten zituzten, kolorez hautseztatuta eta, kasu batean, burua kenduta. Bereziki garrantzitsuak dira giza aztarna batzuek Isturitzen jasan zituzten tratamendu-arrastoak. Saint-Périertarrek ia masailezur osoa aurkitu zuten Gravetian (20 eta 30 urte bitarteko gizon batena) H. V. Valloisek egindako ikerketaren arabera manipulatua izan zelako ebidentziekin: goranzko adarra partzialki ablazionatua izan zen, "Bertatik hezur ezpal luzeak atera nahi izan balira bezala", gainera, bere aurreko zatiaren gainean lubaki horizontalak edo zeiharrak aurkeztuz. Nahita egindako estria mota bera maila bereko bi masailezurretan ikusi zen: 7 edo 8 urteko haur batena, eta 2,5 eta 3 urteko beste batena. Lerro eta higadura mota horien antzekotasunik handiena animalien hezur-ikasgai askotan hautematen direnekin gertatzen da; "haragia kentzeko markak" izenekoak dira: hezur freskoaren gainean uzten zituzten haragiz garbitzeko edo tendoien eta muskulu-masen erauzketa mozteko erabiltzen ziren silex-tresnak. Isturitzeko giza hezurren gaineko markak haiek estaltzen zituzten haragien masailezurrak garbitzeko eta horrela hobeto kontserbatuko zirela ziurtatzeko egin al ziren? Edo praktika antropofagikoak erakusten al dituzte? R. de SaintPérierrek (1936: 53-54), Isturitzeko Gela Nagusiko Magdaleniensean, giza garezurraren balizko zati bat seinalatu du, "Kranpoi-kopa" izenekoen artean sailka daitekeena: harrizko instrumentua duen karrakatze-trazuak ditu bi aldeetatik, eta leunketa bidez erabat higatutako ertz bat.

 

Erromatar agintaldian, antzinako sinesmen eta praktika erlijiosoek jarraitzen dute, baina jada toki askotan, greko-latinaren ezarpenak eraginda. Iragarpen baskoiak hain ospetsuak egin ziren, Inperioan ospea zutela. Elio Lampridio bere Viten. Alex. Alberto:

 

Sailkapen horri jarraiki, eta irakurtezinak diren inskripzioak kenduta, hogeita bosteraino dira behar bezala irakurtzeko modukoak, Elorzak horrela banatuta.

 

Gurtza-jainkoak eta izen unibertsala

 

Varos. Segilus et Rusticius f (ilius) Laribus Q (uadri) u (iis) pro salute (votum) s (olverunt) L (ibens) m (erito).

 

Bi daude, [[zelta]] itxurakoak, Matresen gurtza, herri honetakoa bezala oso ezaguna baita, eta bigarrena, Sustatiar epitetoagatik. Hauek dira: Matres Useae: Guardian (Araba). IV. mendekoa izan daiteke. Genio Sustatiensea: Angostina (laba). II. mendekoa izan daiteke. Epiteto horiek euskaldunak izan litezke, baina baita zeltak ere. Useae-n "uso", "Arbolado" edo "monte común" erabilera euskerikoa ezagutu ahal izatearen araberakoa da. Uxuen (Nav.), Ujue edo Usueko Ama Birjina bat dago, "Usoaren Birjina" izatera datorrena. Jainko babeslea litzateke. Bigarren jainkoaren sustassiak, dirudienez, egungo Zuazuren (Araba) antzinako izena aipatzen du, eta honek, aldi berean, Sos (Sause) inguruan bizi zen talde baten "atzizkiak". Nolanahi ere, jainko hauek euskal mitologia zaharrean agertzen den ugalkortasun eta babesaren ideiari lotuta daude. Izen-ematea: Matribus Useis Pom (peia) p (errimitatzailea). Agian Mater Deva jainkoarekin lotua ibai horretako urak jainkotzen.

 

Hauek dira Elorzak aztertzen dituen zazpiak:

 

Gorrochateguik (1984) aztertutako 205 teonimoetatik, honako hauek aipatuko ditugu: Aberri deo, Aherbelste deo, Ar deo, Andei deae, Andosso (Bascei) deo, Arardo daeo, Arthe d (eo), Arixo deo, Arixoni marti) Rix (deo, Arpenino deo, Artahe deo, Artehe deo, Arte, Astoilvae Helasse, Heravscorritsehe fano, Horolati, Idiatte deo, Ilixoni deo, Iluvni, Ilvroni deo, Ilvrberrixo, Ilvmberi (, Iscitto deo, Isornavsi deo, Lahe deae, Larrasoni, Leheren deo, Lvurgorr, (Selatse, Svhvgio deo),

 

[[Venus (mitologia)|Venus]] Marinaren tenplua, [[Higer lurmuturra|Higer]] lurmuturrean. VI. mendetik datorren Bizkaiko golkoko kostaldearen deskribapen bat a.d. K. a. 36an, Artizarreko hiru tenpluren berri eman zigun, itsasoko jainkosa, grezieraz [[Afrodita|Aphrodite]] deitzen zena. Horietako lehena, Schultenek dioen bezala, Artizarreko lurmutur bat da, iparraldeko kostaldearen hasieran, non kostaldeak mendebaldera jotzen duen. Schulten jauna [[Hondarribia|Hondarribian]] izan zen, Higer lurmuturrean indusketak egiten, [[Serapio Muxika]] eta Olagüe eta Izaguirre jaunek lagunduta. Nabigatzaileen patroia zen [[San Telmo gaztelua|San Telmoko]] tenplu baten hondakinak aurkitu zituzten, eta haren azpian tenplu pagano zaharraren hondakin kiskaliak. Baina Santa Marinaren atxikimendua euskal mitologia tradizionalari lotuta dago.

 

[[Fitxategi:Epona_Salonica601_ArchMus.jpg|alt=|thumb|450x450px|[[Epona|Eponaren]] erliebe bat, erromatar garaiko [[Mazedonia (eskualdea)|Mazedoniakoa]]]]

Kristautasunaren aurreko jainkosa da Epona. Harenganako gurtza oso zabaldua zen Europako mendebaldean. [[Galia]], [[Germania]], [[Britania|Britanian]]<nowiki/>jaink osa horren irudi ugari gorde da (zutik, eserita edo zaldi gainean). Euskal Herrian, zaldizko irudi bat ageri da [[Markiz|Markizko]] harpe batean. Zaldien jainkosatzat hartua izan da. [[Izkiko mendiak|Izkiz]] mendilerroaren inguruetan, kobazulo artifizialez inguratuta, behe-erliebe bat dago, harkaitzean landua. Gizon baten irudia dauka, Epona jainkosak bere zaldiaren gainean duen jarrera erregutzailearekin. Jainkosaren irudiak, [[Galia]], [[Germania]], [[Britania]] eta abarreko ehun eta hogei monumentutan baino gehiagotan kontserbatu dira, hiru eratara: apala, eseria eta zaldikoa. Markizekoa zaldizkoena da. Jakina, bere jatorrizko esanahia ahaztuta, zaldien jainkosatzat hartu izan da, eta horregatik agertzen da bere irudia ukuiluetan.

 

 

Kristautasuna garatzen hasi zenean, ikus zitekeen erlijioa zer den ordenan zegoela maila teoriko edo filosofiko batean, Zizeronen erlijioaren definizioa erabat islatzen duen neurrian. "Goragoko natura bat zaintzea, jainkozkoa deritzona, eta gurtzea". Kristautasuna, ordea, ez dagokio Erromatar Inperioan erlijio edo erlijio gisa arrunt eta legez aitortzen denari. Latinezko erlijio-terminoa duten lehen idazki kristauak II. mendekoak dira. Terminoak, honela, kristau literatura apologetikoan toki bat aurkitu zuen, kristauei egindako erlijioaren edo erlijiogabetasunaren aurkako delitu salaketari erantzuteko erabili zenean. Autore kristauek, bereziki Tertuliano, kristautasuna erlijiotzat hartzen dela diote, terminoak bere eboluzio semantikoa jarraitzen duen bitartean, kristautasuna izendatzeko gero eta egokiagoa bihurtuz. Kristautasuna inperioaren erlijio komuna bihurtzen da, eta laugarren eta bosgarren mendeetako erlijioa denaren araua.

 

Erlijioa bertutetzat edo "jakinduriaren maitasuntzat" hartzen denez gero, singularrean bakarrik ulertzen da, gaur egun normalean justizia-arazoa den bezala singularrean eta inoiz ez pluralean. Erlijioaren ikuskera hori agerikoa egiten den heinean, gero eta garrantzi txikiagoa ematen zaio erlijio-aniztasuna aintzat hartzeari. Gero, beste hitz batzuk erabiltzen dira, kristautasunetik aparte, gaur egun erlijiotzat hartzen dena izendatzeko: paganismoarena, Jainkoa ezagutzen edo arbuiatzen ez dutenentzat, eta heresiarena, desbideratutzat jotzen diren doktrinak kalifikatzeko, kristautasunaren ortodoxiarekin alderatuta. Ondorioz, erlijio plural terminoa erabilpen nahiko inozenterako erabilgarri bihurtzen da. V. mendetik aro modernora arte, erlijio bezala ezagutzen direnak komunitate monastikoak dira, hau da, arau baten arabera, perfekzioa eta zoriona lortzeko asmoz "erlijiosoki" bizi garen tokiak.

 

Gaur egun "erlijioak" deitzen dugunetik hurbil dagoen kontzeptu bat Islamaren lurraldean jaio zen. Dîn islam kategoriarekin, erlijio bakar eta egiazko bat aurreikusten da, Islama bera dena, afari partikularrak onartzen diren aldi berean, bereziki judaismo eta kristautasunarentzat. Afari bat Jainkoaren legea da komunitate batentzat28. Liburu errebelaturik ez dutenak jentiltzat jotzen dituzte, eta hori debekatuta dago, guztiek erantzun behar dute afari baterako. XIII. mendetik aurrera, hiru erlijio kontatzeko modu hori ez musulmanek, kristauek edo juduek jaso eta islatu zuten, bereziki Ibn Kammuna Bagdaden eta Raymond Lulle Mallorcan. Bere tratatuaren katalanezko bertsioan, Raymond Lullek gaur egun erlijioa deitzen dena izendatzeko erabiltzen duen terminoa sinesmenarena da (creença).

 

"Erlijioen" ordezkari gisa, herri ezberdinetako borondate oneko pertsonak dira elkarrizketan parte hartzen dutenak. Greziar bat, italiar bat, arabiar bat, judu bat, indiar bat, persiar bat, kaldear bat, szythiar bat, espainiar bat, alemaniar bat, frantziar bat eta abar da Nicolas de Cuse "erlijio" tzat hartzen duena, eta, beraz, herrien edo nazioen aniztasuna duen posizio-multzo bat da, eta ez zuzenean "erlijioak" deritzona. Baina Nicolas de Cuse berritzen du, hiri edo herri bakoitzak bere erlijioa duela kontsideratzeko ohitura zaharrarekin, aniztasun erlijioso moderno bihurtuko dena sortzen ari den testuinguru batean.

 

XVI. mendetik aurrera, erlijio terminoak "erlijioak" esan nahi du.

 

{{Esaera2|"Ez naiz erlijiosoa. Espainian, 22 jokalariek gurutzearen seinalea egiten dute zelaira sartu aurretik. Funtzionatu badu, partida guztiak berdinketan amaitu beharko lirateke."|Johan Cruyff}}

 

XIX. mendeko eta XX. mendearen hasierako zenbait pentsalarik, aurreko mendeetako [[Humanismo|humanismoak]] eraginda, gertaera erlijiosoaren aurrean kritikoki erreakzionatu zuten, eta gizarte garaikidean eragina izan dute eta dute.

 

• Uste dute gizateria gehien engainatzen duena dela, eta kristautasuna askatzeak gainerako erlijioak desestaliko dituela.

 

[[Fitxategi:Feuerbach Ludwig-2.jpg|thumb|[[Ludwig Feuerbach]]]]

[[Ludwig Feuerbach]] (1804-1872) filosofo alemaniarra izan zen, eta eragin handia izan zuen Karl Marxengan eta beste filosofo batzuengan. Teologia ikasi zuen Feuerbachek, erlijioaren kritika ikuspegi filosofiko, antropologiko eta psikologikotik egiten du, ateismoaren aita gisa ezagutua dela.

Gizon erlijiosoak uste du ez duela ezertaz kezkatu behar, beste bizitzan mugagabea izango delako. Horrela, goragoko izaki bati (Jainkoari) dena konpontzen uzten dio, harengan konfiantza izanez, aurrera egin gabe. Jainkoari uko egiten badio, gizakiak bere kabuz egin behar du aurrera, bere helburuak lortzen saiatzeko. Jainkoa esaten badugu, ukatu egiten dugu gizona.

 

[[Fitxategi:Karl Marx 001.jpg|thumb|[[Karl Marx]]]]

[[Karl Marx|Karl Heinrich Marx]] (1818-1883) filosofo, ekonomialari, soziologo eta iraultzaile alemaniarra izan zen. Marxek askotariko gaiak jorratu zituen, eta ezaguna da, batez ere, [[Klase-borroka|klase-borrokaren]] terminoetan historia aztertzeagatik, [[Alderdi Komunistaren Manifestua|Manifestu Komunistaren]] goiburuan laburbilduta: "Gizarte guztien historia da klase-borrokaren historia".

• Biek errealitatea eraldatzeko gaitasuna gal dezaten.

 

[[Fitxategi:Nietzsche187a.jpg|thumb|[[Friedrich Nietzsche|Fiedrich Nietzsche]]]]

[[Friedrich Nietzsche|Friedrich Wilhelm Nietzsche]] (1844-1900) filosofo alemaniarra izan zen.

Nietzschek Mendebaldeko kulturaren, erlijioaren eta filosofiaren kritika sakona egin zuen, haiek osatzen dituzten kontzeptuen deseraikuntzaren bidez, jarrera moralen (bizitzarekiko positiboak eta negatiboak) azterketan oinarrituta. Horrela, ikuspegi filosofiko batetik kritika eginez, Nietzschek defendatzen du pertsona izateak bizitzaz gozatzea esan nahi duela, eta kristautasuna gertaera horren aurka dagoela, bizitza ukatzen baitu. Bizitza-eredua heriotza den erlijio batek ezin dizu existentziaz gozatzen utzi, besteak ematea baitakar, zu hustu eta hiltzen zaren bitartean.

 

[[Fitxategi:Sigmund Freud, by Max Halberstadt (cropped).jpg|thumb|[[Sigmund Freud]]]]

[[Sigmund Freud]] (1856 - 1939) [[Austria|Austriako]] neurologoa izan zen. Dioenez, erlijiotasuna biologikoki lotuta dago haurrek jasaten duten babesgabetasun luzearekin eta asistentzia premia etengabearekin. Haur horiek jada helduak direnean, bizitzaren indarren aurrean duten ahulezia sumatzen dute, eta erlijioan bilatzen dute gurasoek haurtzaroan jaso zuten babesa. Fededuna ez den pertsonak bakarrik egin behar dio aurre zeregin horri. [21]

 

[[Erlijio-askatasuna]] edo [[Kultu askatasun|kultu-askatasuna]] da gizabanakoek beren aukerako erlijioa inolako errepresioaren beldurrik gabe praktikatzea ahalbidetzen duena. Ideia hori [[1948|1948ko]] abenduaren 10ean onartu zuten [[Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala|Giza Eskubideen Adierazpenean]], garai hartan [[Nazio Batuen Batzar Nagusia|Nazio Batuen Batzar Nagusiko]] kide ziren 58 estatuek. Adierazpen horren 18. artikuluak honako hau zehazten du: "''Pertsona orok du pentsamendu-, kontzientzia- eta erlijio-askatasunerako eskubidea; eskubide horren barruan sartzen da erlijioa edo sinesmena aldatzeko askatasuna, bai eta, banaka edo taldean, jendaurrean edo pribatuan, bere erlijioa edo sinesmena irakaskuntzaren, praktikaren, kultuaren eta betetzearen bidez adierazteko askatasuna ere.''"[22]

 

Norbanakoaren esparruan, erlijio-tolerantzia gainerako gizabanakoen erlijioak onartzeko jarrera gisa definitzen da. Tolerantzia horrek ez du esan nahi pertsonak uste duenik beste erlijioak baliozkoak direla edo baliozkoak direla; aitzitik, herritar bakoitzak bere erlijioa edo lehentasun-sinesmena izateko eta praktikatzeko eskubidea emango die gainerakoei.

 

Erlijioaren ezagutza, beren praktikatzaileen arabera, buruzagi erlijiosoetatik, testu sakratuetatik edo errebelazio pertsonalaren bidez lortzen da. Erlijio batzuek uste dute ezagutza erlijiosoa mugagabea dela eta edozein galdera ebazteko gai dela; beste batzuek, berriz, rol mugatuagoa ematen diote, fenomeno fisikoen behaketarekin batera joan behar dena. Ezagutza hori transmititzeko hizkuntza erlijiosoa ez dago polemikatik salbuetsita.

 

• [[Sinkretismo|Sinkretismoa]] ikuspuntu desberdinak edo kontrajarriak bateratzen dituen filosofia bat da, edo bi erlijio edo gehiagoren elementuak barneratzen edo bereganatzen dituela frogatzen duena. Sinkretismo errituala erlijioen bilakaeran presente egon da bere historian zehar, batzuk besteekin harremanetan egon direnean. Gaur egun, erlijio sinkretikotzat hartzen dira Karibeko eta Amerikako kultuak, katolizismoa eta erlijio tribalen antzinako praktikak nahasten dituztenak. Ekialdean sinkretismo bat egin da herri mailan, daoisme edo budismoa arbasoen gurtza praktikekin lotuz.

 

[[Fitxategi:God the Geometer, Codex Vindobonensis 2554, circa 1220-1230 (29304249070).jpg|thumb|Zientziak (eta bereziki [[geometria]] eta [[astronomia]] / [[astrologia]]), jainkoekin lotura zuzena zuen [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] jakintsu gehienentzat. [[Txantiloi:XIII. mendearen taula|XIII. mendeko]] eskuizkribu honetan konpasa Jainkoaren [[Sorkuntza|Sorkuntzako]] egintzaren sinboloa da. Jainkoak unibertsoa printzipio geometriko eta harmonikoen bidez sortu zuen, printzipio horiek aztertzea Jainkoa aztertzea eta gurtzea zen.]]

Kontzeptualki, erlijioak eta zientziak gizakiari eta unibertsoari buruzko erantzunak aurkitzen ahalegintzen dira, jatorrian bezala. [[Pizkundea|Errenazimentutik]], [[Metodo zientifiko|metodo zientifikoan]] oinarritutako ezagutza zientifikoen elur-jausia eragingo lukeen garaitik, bi arlo hauek banatzeko joera izan da, baina ez beti modu baztertzailean. [[Isaac Newton|Isaac Newtonek]] bere [[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]] liburuan hau esan zuen: "Eguzkiaren, planeten eta kometen sistema oso eder hau izaki adimentsu eta boteretsu baten aholkutik eta nagusitasunetik baino ezin da etorri". <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Famous Scientists Who Believed in God|url=http://www.godandscience.org/apologetics/sciencefaith.html|aldizkaria=www.godandscience.org|sartze-data=2020-01-15}}</ref> Beste zientzialari batzuek ere fedea zuten, beren ezagutza eta aurkikuntzekin kontraesanik izan gabe, hala nola [[Nikolas Koperniko]], [[Francis Bacon]], [[Johannes Kepler]], [[René Descartes|Rene Descartes]], [[Robert Boyle]], [[Michael Faraday]], [[Gregor Mendel|Gregor Mende]]<nowiki/>l, [[Max Planck]] eta [[Albert Einstein]]. <ref name=":0" />[23] Einsteinek, hain zuzen ere, metodo zientifikoaren mugak aztertzen zituen: "Ezin digu besterik erakutsi, hau da, egitateak elkarri lotu eta baldintzatzen zaizkiola... ez ditut gutxietsi nahi gizakiak esparru horretan egindako ahalegin heroikoen lorpenak. Hala ere, argi dago den horren ezagutzak ez diola atea irekitzen izan beharko lukeenari... ezagutza objektiboak zenbait helburu lortzeko tresna ahaltsuak ematen dizkigu, baina azken helburua bera eta hori lortzeko nahia beste iturri batetik etorri behar dira. "<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Albert Einstein: Religion and Science|url=https://www.sacred-texts.com/aor/einstein/einsci.htm#SCIENCE|aldizkaria=www.sacred-texts.com|sartze-data=2020-01-15}}</ref>

[[Sekularizazio|Sekularismoaren]] tesiaren arabera, zientzia eta teknologia, alde batetik, eta erlijioa, bestetik, alderantziz erlazionatzen dira; hau da, lehenengoak gora egitean, bigarrenak behera egiten du. Hala ere, [[Notre Dameko Unibertsitatea|Notre Dameko Unibertsitateko]] Filosofia Saileko [[Alving Plantinga|Alving Plantingak]] tesi hori zalantzan jartzen du, [[XX. mendea|XX. mendean]], zientzia eta teknologia azkar hazi diren mendean, munduko hainbat tokitan erlijio sentimenduaren gorakada ere egiaztatu baita. [28]<ref name=":1" /> Azterketa hau, hala ere, beste arrazoi batzuengatik azal daiteke.

 

[[Fitxategi:Official Presidential portrait of Thomas Jefferson (by Rembrandt Peale, 1800)(cropped).jpg|thumb|[[Thomas Jefferson]]]]

Erlijioak, gizarte guztietan presente dagoen elementu gisa, historikoki paper garrantzitsua jokatu du herrialde eta inperio desberdinen egitura eta antolaketa politikoan. [[Teokrazia]] terminoak, zuzenean jainko batek edo pertsona batek egikaritutako gobernua izendatzen du, zeinaren autoritatea, jainko edo pertsona horrekiko harreman berezi baten baldintzapean ematen zaion. <ref>{{Cite web|url=https://dlc.iec.cat/?txtEntrada=teocr%E0cia&operEntrada=0|izenburua=Teocracia hitzaren sarrera DIEC hiztegian|sartze-data=2019-01-15|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=ca|formatua=}}</ref> Teokrazia hitzaren lehen aipamena Jose-gandik ([[Hasiera (Biblia)|Genesiko]] pertsonaia) datorrela dirudi, juduen gobernu historikoaren forma garaiko gainontzeko gobernu formekin azaldu eta kontrastatuko zukeena: [[monarkia]], [[oligarkia]] eta [[errepublika]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Theocracy|url=http://www.newadvent.org/cathen/14568a.htm|aldizkaria=www.newadvent.org|sartze-data=2020-01-15}}</ref> Teokrazia [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zibilizazio askotan agertu zen; [[antzinako Egipto]] adibide bat da, non [[Faraoi|faraoiei]] jainko edo erdi vinitat izaera ematen zitzaien. Beste kultura batzuetan, [[Mexiko|Mexikon]] kasu, apaiz-klaseak paper garrantzitsua zuen erabakiak hartzeko garaian eta hezkuntzan, [[Mitologia azteka|azteken]] enperadorea kide ez zen arren.