Nafarroako Erresuma: berrikuspenen arteko aldeak

'''Nafarroako Erresuma''', [[IberiarEuskal penintsulaHerria|IberiarEuskal PenintsularenHerriko]] iparraldeanegitura politiko independente bat izan zen. [[Europa|Europako]]ko [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]]n sortu zen erreinuetako bat izan zen.sortua ([[IX. mendea|IX. mendean]] sortuan), [[XVII. mendea|XVII. mendeeraino]] iraun zuen. Hasierako garaian [[Iruñeko Erresuma]] izena hartu zuen, hiri hartatik hasi baitzen hedatzen.

Erresumaren hedadura [[XII. mendea]]z geroztik gutxituz joan zen, harik eta desagertu zen arte, batetik [[Gaztelako Erresuma]]k [[Nafarroa Garaia]] inbaditu zuenean, eta bestetik Pirinioetatik iparraldera geratu ziren lurraldeak [[Frantzia]]ko koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena [[Antso III.a Gartzez Nagusia]] errege zela lortu zuen: egungo Euskal Herriko lurralde guztiak batzeaz gain, mendebalderantz eta [[Ebro]] ibaitik hegoalderantz zabaldu zen.

[[Eneko Aritza]] baskoi buruzagiak sortu zuen [[824]]. urtean, [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako lehen erregea]] izan zenean. Erresuma independentea izateari [[1620]]an utzi ziola esan daiteke.

Erresuma izaera behin betiko 1841. urtean ([[Lehen Karlistaldia]] amaitu ondoren) galdu zuen [[Nafarroa Garaia]]k eta 1789. urtean ([[Frantziako Iraultza]]rekin) [[Nafarroa Beherea]]k.

Erresuma bere goren mailara Ximena dinastiarekin lortu zuen X. mendean, [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a]] errege zela: Euskal Herriko lurralde guztiak koroa beraren menpe jarri zituen X. mendean, eta, Iruñeko errege izateaz gainera, [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Aragoi]]ko, [[Ribagorza]]ko eta [[Sobrarbe]]ko konde ere izan zen.

=== Nafarroako Erresumaren gainbeherabotere galera ===

[[Fitxategi:Euskal_Herriko_hizkuntzak_eta_gutxiengo_erlijiosoak_Behe_Erdi_Aroan_(XIII).png|thumb|HizkuntzakEuskal Herriko hizkuntzak eta gutxiengo erlijiosoak Nafarroako Erresuman Behe Erdi Aroan (XIII).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kondaira|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.kondaira.eus/index.php/kondaira/historiaMateriala/mapak|sartze-data=2017-11-21}}</ref>]]

Erresumak bere foruak mantendu zituen [[Gaztelako Erresuma]]n sartu arren. Frantses eta espainiar zentralizazio prozesuek guztiz indargabetu zituzten arren,

[[Nafarroa Garaia]] da foru-izaera etenikmantendu gabeduen mantenduEuskal du.Herriko Bilurralde bakarra, bi erreforma sakon izan dituizanda, bata [[Nafarroako Lege Hitzartua|1841ean]] eta besteabertzea, [[Nafarroakonafarroako Foru Hobekuntza|1982an]].

Ximena dinastiako azkena [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a]] izan zen. Penintsula iparraldeko beste erregeekin batera, [[Navas de Tolosako gudua]]n hartu zuen parte, eta bera izan zen buruzagi [[almohade]]en dendara sartu zen. [[Nafarroako armarria]]ren kateek gudu hori gogoratzen dutela baieztatu izan da duela mende batzuetatik hona, hala [[Hego Euskal Herria|hego euskal herritarren]] espainiartasuna indartzen delakoan. Dena den, berriki [[Tomás Urzainki|Tomas Urzainki]] nafar historialariak azaldu du dokumentatuta dagoela kateen armarria bazela Nafarroan lehenagotik, adibidez: Lizarrako San Mikel elizan (1160), Iruñeko Biblian (1189) eta [[Chartresko katedrala|Chartresko katedralean]].