Stonewalleko istiluak: berrikuspenen arteko aldeak

'''Stonewalleko istiluak ''' (beste itzulpen batzuetan, '''Stonewalleko altxamendua''' edo '''Stonewall matxinada''') [[1969]]ko [[ekainaren 28]]an poliziak hainbat [[LGBT|gayren]]<ref group="oh">Gertakarienkomunitateko garaian "gay" hitza erabiltzen zen LGBT komunitateahainbat izendatzeko</ref>kideren aurka egindako sarekaden aurrean emandako erantzun espontaneo eta bortitzari ematen zaion izena da. Sarekada [[New York]]eko [[Greenwich Village]]n zegoen [[Stonewall Inn]] tabernan izan ziren. [[Ameriketako Estatu Batuetako LGBT eskubideak|Ameriketako Estatu Batuetako LGBT eskubideen]] aldeko borroka modernoaren gertakari garrantzitsuenetzat hartzen da, [[gayLGBT askapen mugimendua|LGBT askapenaren]]aren bidean emandako pauso garrantzitsua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Office of Relevancy, Diversity and Inclusion (U.S. National Park Service)|hizkuntza=en|url=http://www.nps.gov/diversity/stonewall.htm|sartze-data=2017-06-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Tumulty|izena=Karen|izenburua=Obama invokes gay rights in inaugural address|url=https://www.washingtonpost.com/politics/obama-invokes-gay-rights-in-inaugural-address/2013/01/21/78bbc410-6409-11e2-b84d-21c7b65985ee_story.html|sartze-data=2017-06-27}}</ref>

AEBko gayekLGBT pertsonek [[1950eko hamarkada|1950]] eta [[1960ko hamarkada]]tan gayeneuren aurkako sistema legala zuten aurrez aurre.<ref group=oh>Illinoisek [[sodomia]] 1961an deskriminalizatu zuen, baina Stonewalleko istiluen garaian beste estatu guztiek homosexualen sexu-ekintzak kriminalizatzen zituzten, baita etxe edo eremu pribatuan zeuden eta baimena ematen zuten helduen artean ere. Sexu bereko bi helduen artean baimendutako sexu harremanak izateagatik euren etxeetako pribatutasunean, isun batetik bost, hamar edo hogei urterako gartzela zigorreraino jaso zezaketen, baita bizi osoko zigorra ere. 1971an hogei estatuk "sexu psikopatiaren" aurkako legeak zituzten homosexualak bakarrik homosexual izateagatik atxilotzeko aukera ematen ziena. [[Pennsylvania]] eta [[Kalifornia]]n sexu delito hau zela eta psikiatriko batera eraman zitzaketen bizitza osorako, eta zazpi estatutan [[zikiratze]]a aurreikusten zen. 1950 eta 1960ko hamarkadatan, zikiratzea, [[emetiko]]ak, [[hipnosi]]a, [[elektroshock terapia]] eta [[lobotomia]] erabitzen zituzten psikiatrek homosexualak "sendatu" ahal izateko.</ref><ref name="Carter" /> Lehenengo [[homofiliaHomofilia]]ren aldeko lehenengo AEBko taldeek adierazierakutsi nahi izan zuten gayakhomosexualak jendartean normaltasunez bizi zitezkeela, eta [[Homosexualitate|homosexual]] zein [[heterosexual]]entzat hezkuntza ez-konfrontazional berdina ematea proposatzen zuten. 1960ko hamarkadako azken urteetan, hala ere, mugimendu sozial handiak izan ziren AEBn, [[Eskubide Zibilen Mugimendua]], [[1960ko hamarkadako kontrakultura]] edo [[Vietnamgo Gerraren aurkako mugimendua]] kasu. Mugimendu hauek eta Greenwich Villagen zegoen inguru liberalak Stonewalleko istiluak katalizatzen lagundu zuten.

Oso komertzio gutxik onartzen zituzten euren homosexualitatea modu argiargian bateanerakusten zuten gayakpertsonak 1950 eta 1960ko hamarkadan zehar. Egiten zutenak, gehienetan, [[taberna]]k ziren, baina tabernako jabeak ez ziren gayakLGBT kolektibokoak izaten. Garai hartan Stonewall Innen jabea [[Amerikar mafia]] zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Duberman, Martin|abizena=B.|izenburua=Stonewall|argitaletxea=Dutton|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/26854943|isbn=0525936025}}</ref><ref name="Carter" />. Bezero mota ezberdinetara moldatu zen taberna, eta oso ezaguna zen gayLGBT komunitateko pobre eta ertzekoen artean: [[drag queen]]ak, [[transgenero]]ak, gizon gazte afeminatuak, [[butch lesbiana]]k, [[gizonezko prostituzio|gizon prostitutoak]] eta [[etxegabe|etxegabe gazteen]] artean. Polizien sarekadak gayenhonelako tabernatan ohikoak ziren 1960ko hamarkadan, baina ofizialek azkar galdu zuten kontrola Stonewall Innen. [[Matxinada]]rako prest zegoen pertsona talde handi bat erakartzea lortu zuten. New Yorkeko polizien eta Greenwich Villageko gayenLGBT pertsonen arteko tentsioak eztanda egin zuen, protesta areagotuz hurrengo gauean, eta hurrengo gauetan zehar. Asteetan zehar Villageko bizilagunak antolatu ziren talde aktibistetan, helburu argi batekin: gay eta lesbianek euren [[sexu orientazio]]a era aske batean bizitzeko lekuak izatea, horregatik atxilotuak izateko beldurrik gabe.

Stonewalleko istiluen ostean, New Yorkeko gayLGBT etapertsonek lesbianekgenero, arazoarraza, ugariklase izaneta zituztenbelaunaldi komunitateezberdinetakoak batuizatearen batarazoari izateko,aurre eurenegin arteanbehar genero,izan arraza,zioten klasekomunitate etabatu belaunaldien artekobat aldeakosatzeko. Hurrengo sei hilabetetan bi gay talde militante sortu ziren New Yorken, taktika konfrontazionaletan kontzentratuak, eta hiru egunkari sortu ziren gay eta lesbianen egunkariak bultzatzeko. Urte batzuen buruan, gayLGBT eskubideen aldeko taldeak sortu ziren AEBn eta mundu osoan zehar. [[1970]]ko [[ekainaren 28]]an lehenengo [[Harrotasun Eguna]] ospatu zen New York, [[Los Angeles]], [[San Frantzisko]] eta [[Chicago]]n. Gaur egun mundu osoan zehar ospatzen dira LGBT Harrotasunaren aldeko martxak ekaina bukaeran, Stonewalleko istiluak gogoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender History in America|argitaletxea=Charles Scribners & Sons|hizkuntza=English|data=2003-12-05|url=https://www.amazon.com/Encyclopedia-Lesbian-Bisexual-Transgender-History/dp/0684312611|edizioa=1 edition|editore-abizena=Stein|editore-izena=Marc|isbn=9780684312613|sartze-data=2017-06-27}}</ref>. 2016tik aurrera [[Stonewalleko Monumentu Nazionala]] ezarri zen bertan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nakamura|izena=David||izenburua=With Stonewall, Obama designates first national monument to gay rights movement|url=https://www.facebook.com/eilperin|url=https://www.washingtonpost.com/news/post-politics/wp/2016/06/24/with-stonewall-obama-designates-first-national-momument-to-gay-rights-movement/|sartze-data=2017-06-27}}</ref>.