Mineral: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t robota Erantsia {{Wikipedia1000}} |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Wikipedia1000}}{{Artikulu ona}}{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
[[Fitxategi:Different minerals.jpg|250px|thumb|Mineral batzuk]]
'''Mineralak''' konposizio [[Kimika|kimiko]] egonkorra duten [[Gai kimiko|substantzia]] naturalak dira, gehienetan solido eta [[Konposatu inorganiko|inorganikoak]]
5300 espezie mineral baino gehiago badira, hauetatik 5070 [[Nazioarteko Mineralogia Elkarteak]] (IMA) onartu dituenak. Etengabe mineral berriak aurkitu eta deskribatzen dira, 50 eta 80 artean urtero<ref>{{Erreferentzia|izena=Ernst A.J.|abizena=Burke|izenburua=International Mineralogical Association - Commission on New Minerals, Nomenclature and Classification|url=http://nrmima.nrm.se//|sartze-data=2017-11-30}}</ref>.
Oxigenoak eta Silizioak lurrazalaren % 75a osatzen dute; beraz, [[silikato]]z osatuta daude mineral asko, zeintzuk [[lurrazal]]aren % 90 baino gehiago osatzen duten. Mineralak [[propietate fisiko]] eta kimiko desberdinen bidez sailkatzen dira. Konposizio kimikoan eta kristal egituran diferentziek hainbat espezie bereizten dituzte, eta, aldi berean, mineralen formakuntzan ingurune geologikoak eragina du hauen propietateetan.
Mineralak beraien egitura eta konposizio kimikoekin erlazionatzen diren hainbat propietate fisikoekin deskribatu daitezke. Ezaugarri erabilienak identifikazioan hauek dira: kristal egitura, [[Kristal-habitu|abitua]], [[gogortasun]]a, [[Distira|dirdira]], gardentasuna, kolorea, [[Marra|marra kolorea]], esfoliazioa, haustura eta [[dentsitate erlatibo]]a. Gainera, beste propietate espezifikoagoak [[magnetismo]]a, zaporea, usaina, [[erradioaktibitatea]] eta [[azido]] sendoekiko erantzuna dira.
54 ⟶ 53 lerroa:
=== Arrokak, menak eta gemak ===
Mineralak eta [[arroka]]k ez dira baliokideak. Arroka bat mineral bat edo gehiagoz osatutako agregatu bat izan daiteke, edo mineralik ez izan. [[Kareharri]]a edo [[kuartzita]] bezalako arrokak mineral batez osatuta daude nagusiki –[[kaltzita]] edo [[Aragonito|argonitoa]], kareharriaren kasuan eta kuartzoa kuartzitarenean–. Arroka batzuk mineral nagusien (esentzialen) kantitate erlatiboaren arabera sailkatuak izaten ahal dira; [[granito]]a [[feldespato]], [[plagioklasa]] eta [[kuartzo]] proportzioen arabera definitzen da, adibidez. Arrokaren beste mineralak, mineral osagarri deitzen dira eta ez dute arrokaren konposizio orokorra anitz baldintzatzen. Arrokak osotasunean materia ez mineralez osatuta egon daitezke, [[Harrikatz|ikatza]], adibidez, [[materia organiko]]tik sortutako [[karbono]]z osatutako [[arroka sedimentario]]a da.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Rocks & fossils : a guide to..|argitaletxea=Fog City Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/213472208|edizioa=Rev. ed|isbn=9781740896320}}</ref>
Arroka espezie eta talde mineral batzuk besteak baino ugariagoak dira, hauei mineral sortzaileak deritze. Nagusiak [[kuartzo]]a, [[feldespato]]a, [[Mika (minerala)|mika]], [[anfibol]]eak, [[piroxeno]]ak, [[olibino]]ak eta [[kaltzita]] dira, azkenekoa izan ezik, denak mineral [[silikato]]ak dira.<ref name=":1" /> 150 mineral inguru dira bereziki garrantzitsuak, izan ere, kantitate handiagoan daude edo garrantzi estetiko gehiena ( bildumazaletasunaren alorrean) dutenak dira.<ref name=":2" />
75 ⟶ 72 lerroa:
* Talde: familiak antzekotasun kristalografiko eta estrukturaren arabera sailkatzen dira.
* Espezie: taldeak elkartzean eta serieak eratzen direnean espezieak sortzen dira. Espezieek egitura bera baina konposizio kimiko desberdina dute.
* Barietate:
Mineralak sailkatzeko, Dana eta Strunzen sailkapenak dira ohikoenak, biak konposizioan oinarrituak daude, zehazki, talde kimiko garrantzitsuenetan eta egituran. James Dwight Danak 1837an ''System of mineralogy'' liburua argitaratu zuen eta 1997an zortzigarren edizioa argitaratu zen. Danaren sailkapenak espezie mineral bati lau zatitako zenbaki bat egokitzen dio. Klase zenbakia, konposizio talde nagusietan oinarritzen da, katioi-anioi erlazio zenbakia mineralean eta azkeneko bi zenbakiak klase jakin baten barruan egitura berditsua duten mineral taldeen araberakoak dira.
81 ⟶ 78 lerroa:
Danaren sailkapena:
# [[
# [[
# [[
# [[
# [[
# [[
#
Strunzen sailkapena:
#
#
#
# haluroak,
#
#
# [[
#
==== Mineralen sailkapena sortze prozesuaren arabera ====
109 ⟶ 106 lerroa:
==== Lurrazalaren eta magmen konposizioak duen eragina ====
Mineralen kantitatea eta dibertsitatea beren konposizio kimikoaz zuzenean kontrolatuta dago, lurreko elementuen kantitatearen mendekoa dena. Lurrean agertzen diren mineral gehienak [[lurrazal]]etik deribatzen dute. Zortzi elementuk erakusten dute mineralen osagai klabeen atalik handiena. Osagai hauek azaleko pisuaren % 98-a suposatzen dute eta ondoko hauek dira portzentai haundienetik txikienera sailkatuak: [[oxigeno]]<nowiki/>a, [[silizio]]a, [[aluminio]]a, [[burdina]], [[magnesio]]a, [[kaltzio]]a, [[sodio]]a, [[potasio]]a. Oxigenoa eta silizioa garrantzitsuenak dira beraien pisu portzentaiak % 46,6 eta 27,7 izanik, hurrenez hurren.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Dyar, M. Darby (Melinda|abizena=Darby)|izenburua=Mineralogy and optical mineralogy|argitaletxea=Mineralogical Society of America|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/184991618|isbn=9780939950812}}</ref>
Eratzen diren mineralak [[magma]]ren konposizioaren araberakoak dira. Adibidez, burdin eta magnesioan aberatsa den magma batek mineral mafikoak eratuko ditu, olibinoa eta piroxenoak bezalakoak; bestalde, silizioan aberatsagoa den magma bat kristalizatu egingo da SiO2 gehiago duten mineralak sortzeko, feldespato eta kuartzoak bezalakoak. Kaliza, kaltzita edo aragonita (CaCO3) arroka kaltzio eta karbonatoan aberatsa delako eratzen dira. Ez da harrapatuko mineralik arroka batean zeinaren kimika nagusia ez den emandako mineralaren kimikari antzematen., mineral traza batzuen exzepzioarekin. Adibidez, Al2SiO5, aluminioan aberatsak diren [[Lutita|lutiten]] [[metamorfismo]]aren bidez eratzen dena, ez litzateke ohikoa izango aluminioan aberatsak ez diren arroketan gertatzea, kuartzita bezala.<ref name=":3" />
147 ⟶ 144 lerroa:
{| class="wikitable"
![[Sistema kristalino]]
!Ejes
!Angulos entre ejes
!Ejemplo comunes
|-
|Kubikoa
|a = b = c
|α = β = γ = 90°
198 ⟶ 195 lerroa:
==== Gogortasuna ====
Mineral baten gogortasunak marraketari zein nolako erresistentzia ezartzen dion definitzen du. Propietate fisiko hau konposizio kimiko eta egitura kristalinoaren menpekoa da eta horregatik ez du zertan konstantea izan behar aurpegi guztietan: ahultasun kristalografikoak aurpegi batzuk biguinagoak izatea eragiten du. Propietate honen adibide bat zianitan dago, % 5eko Mohs gogortasun bat duena norabide paraleloan <math>a(001)</math>, baina 7koa paralelo <math>(100)</math>.
Neurketarako eskala orokorrena [[Mohs eskala|Mohsena]] da. Hamar adierazleengatik definituta, mineral bat indize altuago bat duena eskalan bera baino beherago dauden mineralak marratuko ditu. Eskala talkotik (silikato estratifikatua), diamanteraino doa, karbonoaren polimorfo bat dena, material gogorrena izanik.<ref name=":3" />
266 ⟶ 263 lerroa:
* Distira metalikoa. Hartutako ia argi guztia islatzen dutenean. Opakuak dira eta 3 baino altuagoko errefrakzio indizeak dituzte. Metal natiboak izaten dira eta asko sulfuroak eta trantsizio metalen oxidoak.
* Distira ez-metalikoa. Argia gradu kontrolatuan transmititzen dutenean. Kondizio hau aldakorra da eta xehetasuna antzemateko hainbat termino erabiltzen dira:
** beirazkoa 1,33-2,00-eko errefrakzio indizearekin;
** inongo islarik, creta (kaltzita) edo buztinak bezala, ez dutenean aurkezten, hil ezazu
** nakarrezko edo perla-koloreko, mineraletako distira irisatu tipikoa errazki, mikak bezalako exfoliables-a, igeltsua eta apofilita
** larri edo koipetsu, zimurtasun txikiko presentziak azalean berekin ekarrita, batzuetan mikroskopikoak
** argizarizkoa, sufrea eta blenda batzuk bezala mineraletako eta granatea
** zetazkoa, mineral fibrosoen bereizgarria, ulexita, kriolisita... bezalakoa
** mate, islapenik adierazten ez duenean. Kasu honetan ere mineralak distirarik ez duela esaten da.
Gardentasunak argiaren gaitasuna adierazten du mineral bat zeharkatzeko orduan. Mineral gardenek ez dute argiaren intentsitatea txikitzen. Mineral hauen adibide bat [[Moskovita|moskobita]] da; honen barietate batzuk nahiko argiak dira leihoetan beira moduan erabiliak izateko. Mineral zeharargiak argi pixka bat igarotzen uzten dute, baina gardenek baino gutxiago. Jadeita eta nefrita propietate hau duten mineralen adibideak dira. Argia igarortzen uzten ez duiten mineralak opakuak bezala ezagutuak dira.
280 ⟶ 278 lerroa:
Kolorea mineral baten propietaterik begi bistakoena da, baina askotan ez du identifikatzeko balio. Elektroiekin elkarrekintzan dagoen erradiazio elktromagnetikoak sorzten du. Kolorean dauka kontribuzioarengatik, hiru mineral mota handi bereizten dira:<ref name=":3" />
* [[mineral idiokromatiko]]ak, bere kolorea osagai nagusiaren ondorioa da eta diagnostikagarriak dira
* [[mineral alokromatiko]]ak, bere koorea inpurutasun deituriko kantitate txikiei dagokie, kromoforo gisa ezagutuak, normalean metalak direnak
* [[mineral pseudokromatiko]]ak, zeinen kolorea kristalaren egitura fisikotik eta argi uhinen elkarrekintzatik datorre
[[Burdina]] bezalako metal batzuk alokromatiko eta idiokromatiko izan daitezke. Lehen kasuan inpurutasun bezala kontsideratuta dago eta bigarren kasuan koloredun mineralaren parte da.
290 ⟶ 288 lerroa:
Gorputzaren kolore sinpleaz gain, mineralek beste propietate optiko bereizgarriak izan ditzakete, kolorearen aldaketa eragiten dutenak:
* kolore jokoa, opaloan bezala, erakusten digu gure erakusgarria argiztatzean hainbat kolore erakusten dituela
* [[pleokroismo]]a, argi erradiazioak xurgatzeko gaitasuna bibrazioaren norabidearen funtzioan: kristal berdina kolorazio desberdinekin ager daiteke prestakuntza mikroskopikoan izandako norabidearen arabera
* [[irisdezentzia]], kolore jokoaren barietate bat non argia sakabanatu egiten den kristal gainazalean
*
* [[asterismo]]a, chatonyancia-ko barietate bat, agertzea izar bat azalera islatzailearen gainean egiten duen arearen gaineko fenomenoa cabujoi ebaki bateko. [[Zafiro]], [[Rubí|rubi]] batzutan eta beste gemetan ematen da
* enpainamendua.
Mineral baten marra mineral baten koloreari hauts itxuran dagokio, bere gorputzarekiko berdina edo ez izan daitekeena. Propietate hau aztertzeko modurik erabiliena marra plakarekin egiten da, portzelanaz eginda dagoena eta txuria edo beltza dena. Mineral baten marra gainazalaren edozein alteraziokiko independientea da. Honen adibide ohikoa hematita da, beltza, gorria edo plateatua dena baina bere marra gerezi gorria da. Marraren probak limiteak ditu hala nola mineralen gogortasunagatik, 7tik goragoko gogortasuna duten mineralek beraiek marratzen baitute plaka.<ref name=":3" />
308 ⟶ 306 lerroa:
Apurketa, batzutan esfoliazio faltsua bezala ezagutua, itxuran esfoliazioaren antzekoa da baina egituraren defektu engatik ematen da. Apurketa mineral berdinekom kristal batetik bestera aldatzen da. Orokorrean apurketa kristal bati eragindako tentsio batek sortzen du. Tentsioen iturriek berennbarnean deformazioa hartzen dute. Askotan apurketa jasaten duten mineralak piroxenoak, hematita magnetita eta korindoia dira.<ref name=":3" /><ref name=":2" />
Mineral bat esfoliazio planoari ez dagokion norabide batean hausten denean, apurketa deritzo.
Hainbat mota daude: *
Irmotasuna esfoliazio eta apurketarekin erlazionatuta dago. Apurketak eta esfoliazioak minerala hausten deneko gainazalak deskribatzen dituzten bitartean, irmotasunak mineralak haustura horri jarritako erresistentzia deskribatzen du.
Mineralak izan daitezke:
▲* Biribildutako azal|azalera ahur edo ganbilak eratzen direnean, concoidea entzute handikoa leuna. Mineraletan soilik produzitzen da oso homogeneo, kuartzoaren haustura adibide|eredu klasikoa izanez.
▲* Azalera lau, leun eta laztasunik gabekoak agertzen direnean, hondoetako korrokoia.
▲* Desberdin edo irregular, azal|azalera zimurtsu eta irregularrak agertzen direnean.
▲* Haritsu edo astillosa, zur bat bezala apurtzen denean, ezpalak eratuz.
▲* Kakoduna, haustura-azala|azalera horzdun agertzen denean.
▲* Lurkara, zokor bat bezala hondatzen denean.
▲Irmotasuna esfoliazio eta apurketarekin erlazionatuta dago. Apurketak eta esfoliazioak minerala hausten deneko gainazalak deskribatzen dituzten bitartean, irmotasunak mineralak haustura horri jarritako erresistentzia deskribatzen du. Mineralak izan daitezke:
▲* Hauskorrak, ahalegin gutxi uzten dutenean erraztasunez.
▲* Malguak, kolpeen bitartez xaflatzen direnean.
▲* Sektileak, bizar-xafla batez ebakitzen denean txirbilak eratuz.
* malguak, tolesterakoan forma ahalegina gelditzerakoan ez dutenean berreskuratzen;
▲* Harikorrak, hari bat bihurtuz luza daitekeenean.
*
==== Dentsitate erlatiboa ====
| |||