Sumendi-galdara: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Mount Mazama eruption timeline gl.png|thumb|Galdara baten formakuntza. Mazama mendia, [[Krater aintzira|Krater aintziraren]]ren eta Wizard uhartearen artean.]]

'''Sumendi-galdarak'''<ref>Artikulu honen edukiaren zati bat ''Lur hiztegi entziklopediko''tik edo ''Lur entziklopedia tematiko''tik txertatu zen 2018-10-17 egunean. Egile-eskubideen jabeak, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]]k, hiztegi horiek [[creativecommons:by/3.0/es/deed.eu|CC-BY 3.0 lizentziarekin]] argitaratu ditu, [http://opendata.euskadi.eus/inicio/eu/ Open Data Euskadi webgunean].</ref> tamaina handiko [[sakonune]]ak dira. [[Sumendi-kono|Konoen]] erpinean bezala, beste edozein tokitan ere sor daitezke: zabaldi batean edo bolkanikoa ez den [[harkaitz]] batean. Hondoa irazgaitza baldin bada, [[Krater aintzira|aintzira]] bat era daiteke. Forma biribila izan ohi du, goitik begiratuta, eta ertzak ia zutak izaten dira.

Bi jatorri izaten dituzte. Txikienak [[Sumendi-erupzio|leherketa]] baten eraginez eratuak dira, eta handienak berriz, [[magma]]k azpiko euskarria urtu eta lur azala hondoratu delako. Horrela, [[krater]] itxura arrunta duten arren, hondoratutako kraterrak dira. [[Laba]] edo [[Sumendi-errauts|errauts]] asko jaurtitzen duten sumendietan egon ohi dira hondoratutako kraterrak.

Kono bolkaniko batek bere garaiera handitzen duenean sortzen da, galdara ezegonkorra bilakatuz eta grabitatearengatik eroriz, [[Tenerife|Tenerifen]]n kokatuta dagoen [[Teideko Parke Nazionala|Teideko Parke Nazionalaren]]ren kasuan bezala ([[Kanariak|Kanaria uharteak,]] [[Espainia]]).

Galdara terminoa, [[Gaztelania|gaztelaniatikgaztelania]]tik datorren ''[[wiktionary:caldera#Spanish|caldera]]'' eta [[Latin|latinetiklatin]]etik datorren ''[[wiktionary:caldaria#Latin|caldaria]]'' hitzetatik dator, eta lapikoa esan nahi du. Nazioarteko literatura geologikoan sartu zen [[Leopold von Buch|Leopold von Buchen]]en alemaniarrarengatik 1825. urtean<ref>Buch, Leopold von (1825) ''[https://books.google.es/books?id=lrw-AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Physicalische Beschreibung der Canarischen Inseln]''. Berlín: Koeniglichen Akademie der Wissenschaften. 412 orri.</ref><ref>Barrera, José Luis (2015) «[http://www.icog.es/TyT/index.php/2015/09/hace-200-anos-el-geologo-von-buch-acuno-el-termino-caldera-volcanica/ Hace 200 años, el geólogo von Buch acuñó el término ‘caldera volcánica’]». ''Tierra y Tecnología'', '''46''' (lehenengo seihilakoa): 55-59.</ref>, 1815-an [[Kanariak|Kanaria Uhartetan]] egin zuen ikerketaren ondorioz. Bidaia horretan lehenengo [[Teide]] eta jarraian [[Caldera de Taburienteko parke nazionala|Taburiente galdara]] bisitatu zituen eta [[La Palma|La Palmako]]ko galdaratik hartu zuen izena.<br />

* [[Fitxategi:Sete cidades twin lakes.JPG|thumb|Zazpi hirietako galdara, [[São Miguel uhartea|San Miguel uhartean]], [[Azoreak|Azores]] uhartetan.]]Laba oso beroa eta jariakorra duen sumendi batek, aldapa gutxiko eta hedapen handiko kono itxurakoak sortzeko joera izango du, erupzio lasaiak sortuz (Hawaiiekoak modukoak). Kasu hauetan, galdarak sortu ohi dira.

* Muturreko biskositatearen kasuetan (erupzio borrokatsuetan) [[Sumendisumendi lepo|sumendi lepoa]]a sortu ohi da, magma hotz baten estruzioak eraginda. Magma hori bi arrazoi garrantzitsuengatik drastikoki (bat-batean) solidotzen da:

[[Fitxategi:Toba zoom.jpg|ezkerrera|thumb|[[Toba (aintzira)|Toba aintziraren]] [[Landsat 7|Landsat]] argazkia, [[Sumatra]] uhartean, [[Indonesia|Indonesian]]n. ]]

[[Magma]] [[Silizio dioxido|silizean]] aberatsa bada, galdara maiz [[Igninbrita|igninbritazigninbrita]]z, [[Toba|tobaztoba]]z, [[Erriolita|erriolitazerriolita]]z, eta beste [[arroka igneo]] batzuez asetuta dago. Silizean aberatsa den magmak [[biskositate]] handia du, beraz ez da erraz isurtzen [[Basalto|basaltoabasalto]]a bezala. Ondorioz, gasek magma barruan presio handitan harrapatuta egoteko joera izaten dute. Magma Lurraren azalera hurbiltzen denean, material gainjarriaren deskargek harrapatuta geratu diren gasak deskonpresio azkarraren menpe egoteak eragiten du, honela magmaren suntsiketa eztandagarria sortuz eta [[Sumendi-errauts|errauts bolkanikoa]]  eremu zabal gainean zabalduz. Urrutiko [[laba]]-jarioa ere leher daiteke.

Jarduera bolkanikoak jarraitzen badu, galdararen zentroa jaso daiteke domo berri bat sortuz magma ondoko intrusioaren ondorioz; honen adibide ditugu Cerro Galán, [[Toba (aintzira)|Toba Aintzira]], [[Yellowstoneko galdara|Yellowstone]], etab. Silize edo [[Erriolita|erriolitadunerriolita]]dun galdara bat lehertzen den bakoitzean ehunka edo milaka kilometro karratutan zehar materiala zabaldu dezake. [[Krakatoa|Krakatoan]]n (1883an) edo [[Pinatubo|Pinatubo Mendian]] (1991an) gertatutako erupzio txikiek adibidez, suntsiketa garrantzitsu lokalak zein munduko tenperaturaren jaitsiera nabarmena eragin ditzakete. Galdara handiagoak direnak ondorio handiago eta bortitzekoak ekar ditzakete.

Yellowstone Galdara azkenekoz lehertu zenetik gutxi gorabehera 650.000 urte pasa dira, honek 1.000 km3 material askatu zituen gutxi gorabehera (arroka-baliokide trinkoaren bitartez neurtuta (DRE-a)), [[Ipar Amerika|Ipar Amerikaren]]ren funtsezko zati bat estaliz, eta 2 metro sakonerako hondamendia sorraraziz. [[Saint Helens|St. Helens Mendian]] 1980an gertatutako leherketarekin alderatuz gero, honek 1.2 km3-tan zehar (DRE-a) kanporatu zuen materiala.

Galdara handi baten erupzioaren efektu ekologikoak [[Indonesia|Indonesiako]]ko [[Toba (aintzira)|Aintzirako Toba]]-ren erupzioaren agirian ikusi daitezke.

Erupzioaren ostean giza bizilekuak [[India|Indian]]n jarraitu zuenaren frogak daude.<ref>{{erreferentzia|egilea= Petraglia, M.; Korisettar, R.; Boivin, N.; Clarkson, C.; Ditchfield, P.; Jones, S.; Koshy, J.; Lahr, M. M.; Oppenheimer, C.; Pyle, D.; Roberts, R.; Schwenninger, J. L.; Arnold, L.; White, K. |urtea=2007 |izenburua= Middle Paleolithic Assemblages from the Indian Subcontinent Before and After the Toba Super-Eruption|aldizkaria=[[Science]]|liburukia=317|alea=5834|orrialdea=114–16 |Bibcode=2007Sci...317..114P |doi=10.1126/science.1141564 |PMID=17615356}}</ref>

[[Garai geologiko|Garai geologikoko]]ko puntu batzuetan, erriolitadun galdarak talde argi desberdinetan agertu dira. Mota horretako hondarrak Coloradoko San Juan Mendietan ([[Oligozeno]], [[Miozeno]], eta [[Pliozeno]] garaietan zehar sortuta) eta [[Missouri|Missouriko]]ko San Frantzisko Mendi Gaman ([[Proterozoiko|Proterozoikoan]]an zehar lehertuta) aurkitu dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena= Kisvarsanyi |izena= Eva |urtea= 1981|url=https://searchworks.stanford.edu/view/1246541 |izenburua= Geology of the Precambrian St. Francois terrane, southeastern Missouri|aldizkaria=Report of investigations (Missouri Geological Survey|alea= 64|hizkuntza=en}}</ref>

<br />Sumendi ezkutu batzuk, [[Kīlauea]] eta  [[Mauna Loa]] ([[Hawaii (uhartea)|Hawaiiko]] uhartekoak) adibidez, galdarak modu desberdin batean sortzen dituzte. Sumendi hauek elikatzen dituzten magma [[Basalto|basaltoabasalto]]a da, eta aldi berean silizean urria. Magma, ondorioz, erriolitadun sumendiak baino [[biskositate]] gutxiagokoak dira, eta magma-ganbera  desagertu egiten da laba-jario handiengatik, ez gertaera eztandagarriengatik. Honen ondorioz sortutako galdarak iraupen galdara gisa ere ezagutuak dira eta eztandagarriak baino motelago sor daitezke. Esate baterako, Fernandina-Uharteen gaineko galdara 1968an behera etorri zen galdararen zatiak 350 metro (1.150 oin) erori zirelako.

Galdara ez aktiboetan sortzen diren aintzirek [[Maar|maarsmaar]]s izena hartzen dute.

Kono bolkaniko honek  segurtasun balbula antzeko bat eratzen du [[Piroklasto|piroklastoakpiroklasto]]ak (errautsa, sumendi-bonbak, [[lapilli]], harea eta [[Obsidiana|beira bolkanikoa]]) kanporatzen ditu, eta horrela galdararen maila jaitsiera konpentsatzea lortzen du. Horrela Teide galdarako (galdararen maila jaisten zihoan heinean, Teide galdara igo egiten zen) eta Aniakchak galdarako ([[Alaska|Alaskan]]n) kono bolkanikoak eratu ziren.

1960ko hamarkada hasieran, bolkanismoa beste planeta batzuetan zein [[Eguzki-sistema|Eguzki-sistemako]]ko ilargietan ere gertatzen zirela jakin zen. Kontrolatutako eta kontrolatu gabeko espazio-ontzien erabilerari esker, [[Artizarra|Artizarrean]], [[Marte|Marten]]n, [[Ilargia|Ilargian]]n eta [[Io|Ion]]n ([[Jupiter|Jupiterreko]]reko satelitea) esate baterako bolkanismoa aurkitu zen. [[Plaken tektonika|Plaka tektoniko]] gabeko planetak dira, eta hauek Lurreko jarduera bolkanikoaren %60aren eragileak dira (beste % 40 [[Puntupuntu bero|puntu beroak]]ak dira).<ref name=":02">Parfitt, L.; Wilson, L. (Feb 19, 2008). "Volcanism on Other Planets". ''[https://books.google.es/books?id=ptpCiNkwLj8C&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Fundamentals of Physical Volcanology]''. Malden, MA: [[:en:Wiley-Blackwell#Blackwell_Publishing_history|Blackwell Publishing]]. pp. 190–212. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[:en:Special:BookSources/978-0-632-05443-5|978-0-632-05443-5]]. [[Online Computer Library Center|OCLC]] [https://www.worldcat.org/title/fundamentals-of-physical-volcanology/oclc/173243845 173243845].</ref> Galdara egitura gorputz planetario hauen antzekoa da, nahiz eta tamainak nabarmenki aldatu. Venuseko bataz besteko galdara diametroa 68 km-koa da. Io-koa aldiz 40 km-etatik hurbil dago; baina Tvashtar Paterae sateliteko galdara luzeena da 290 km-ko diametroarekin. Artizarreko bataz besteko galdara diametroa 48 km-koa da, Venus baino txikiagoa. Lurreko galdarak guztietatik txikienak dira eta 1,6 km-tatik 80 km-tara aldatzen dira.<ref name=":0" /><br />

[[Ilargia|Ilargiak]]k dentsitate baxuko arroka kristalinozko kanpo oskola dauka, ehun kilometroko lodiera duena, izandako sorrera azkarraren ondorio modura. Bertako kraterrak ondo mantendu dira denboran zehar, nahiz eta hasieran muturreko jarduera bolkanikoaren emaitza zela pentsatu, izatez meteoritoek sortuak dira; Ilargia sortu zenetik lehenengo ehun milioi urteetara. 500 milioi urte beranduago, Ilargiaren kanpo geruza, elementu erradioaktiboen gainbeherarengatik urtzeko gai izan zen. Orokorki erupzio basaltiko masiboak, inpaktu gehien zuten kraterren oinarrian gertatu ziren. Erupzioak, geruzaren oinarrian dauden magma gordailuen eraginez sortutakoak ere izan daitezke. Honek domo bat sortzen du, sumendi ezkutu baten morfologia berarekin, galdarak normalean sortzen diren lekuan.<ref name=":0">Parfitt, L.; Wilson, L. (Feb 19, 2008). "Volcanism on Other Planets". ''[https://books.google.es/books?id=ptpCiNkwLj8C&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Fundamentals of Physical Volcanology]''. Malden, MA: [[:en:Wiley-Blackwell#Blackwell_Publishing_history|Blackwell Publishing]]. pp. 190–212. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[:en:Special:BookSources/978-0-632-05443-5|978-0-632-05443-5]]. [[Online Computer Library Center|OCLC]] [https://www.worldcat.org/title/fundamentals-of-physical-volcanology/oclc/173243845 173243845].</ref> Nahiz eta galdara egiturak Ilargian arraroak izan, presente daude. [[Ilargiaren alde ezkutua|Ilargiaren alde ezkutuan]]n dagoen Compton-Belkovich-en irregulartasuna galdara bat dela pentsatzen da, beharbada [[hodei piroklastiko]] galdara bat.<ref>Chauhan, M.; Bhattacharya, S.; Saran, S.; Chauhan, P.; Dagar, A. (2015). "Compton–Belkovich Volcanic Complex (CBVC): An ash flow caldera on the Moon". ''Icarus''. '''253''': 115–29. [[Bibcode]]:[[bibcode:2015Icar..253..115C|2015Icar..253..115C]]. [[Digital object identifier|doi]]:[https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103515000767?via%3Dihub 10.1016/j.icarus.2015.02.024]</ref>

[[Marte|Marteren]]ren jarduera bolkanikoa bi probintzia nagusitan banatzen da: Tharsis eta Elysium. Probintzia bakoitzak sumendi-ezkutu erraldoi baten segida bat dauka, Lurrean daudenen antzekoak direnak eta seguruenik mantuko [[Puntupuntu bero|puntu beroen]]en ondorioa izango dena. Laba-jarioek azala menderatzen dute, eta guztiek kolapso galdara bat edo bat baino gehiago dituzte. <ref name=":0" />Martek Eguzki Sistemako sumendirik handiena du, [[Olympus Mons|Olinpo Mendia]] izenekoa, Everest baino hiru aldiz handiagoa dena, 520 km-ko (323 milia) diametroarekin. Mendiko gailurrak sei tximinia ditu.<ref>Philip's World Reference Atlas including Stars and Planets [[International Standard Book Number|ISBN]] [[:en:Special:BookSources/0-7537-0310-6|0-7537-0310-6]]Publishing House Octopus publishing Group Ltd p. 9</ref>

[[Artizarra|Artizarrean]] [[Plaken tektonika|plaka tektonikorik]] ez daudenez, beroa [[Litosfera|litosferarenlitosfera]]ren zehar garraiatzeak bero horren galera ekartzen du. Honek laba-jario izugarriak eragiten ditu, Artizarraren azal-eremuaren % 80a hain zuzen ere. Mendi asko sumendi-ezkutu handiak dira, 150-400 km bitarteko diametrodunak eta 2-4 km tarteko altueradunak. 80 sumendi-ezkutu handi baino gehiagok 60 km-tara (zeharkan) dute gailurra.<ref name=":0" />

Ohikoa ez den bezala, solido tolestu baten bitartez berotzen da, [[Jupiter|Jupiterreko]]reko [[Itsasaldiaren indar|marearen]] eraginarengatik eta alboan dituen ilargi handiekiko ([[Europa (satelitea)|Europa]] eta [[Ganimedes (satelitea)|Ganymede]]) sortzen den erresonantzia orbitalarengatik, zeinetan bere orbita pixka bat eszentriko mantentzen duen. Aipatutako planetak ez bezala, Io bolkanikoki aktiboa da beti. Adibidez NASAko [[Voyager 1]] eta [[Voyager 2]] espazio-ontzitik bederatzi sumendi aktibo detektatu zituzten 1979an. Io-ko galdara askoren diametroa hamarreko kilometroak dituzte zeharka.<ref name=":0" /><br />

** Bandama galdara, [[Kanaria Handia]], [[Kanariak|Kanariar uharteak]]

* [[Eslovakia|Eslobakia]]

** [[Banská Štiavnica]]

* [[Georgia]]

** Samsari

* [[Grezia]]

** [[Santorini]]

** [[Nisyros]]

* [[Islandia]]

** [[Askja]]

** [[Grímsvötn]]

** [[Bárðarbunga]]

** [[Katla]]

** [[Krafla]]

* [[Italia]]

** [[Campi Flegrei]]

* [[Eskozia]]

** [[Glen Coe]]

* [[Alemania]]

** Laacher See

* [[Portugal]]

** Lagoa das Sete Cidades eta Furnas, [[São Miguel uhartea]], [[Azoreak]]

* [[Cabo Verde]]

** Chã das Caldeiras

* [[Uganda]]/[[Kenya]]

** [[Elgon mendia|Elgon Mendia]]

* [[Kenya]]

* [[Tanzania]]

** [[Nyiragongo|Nyragongo]]

* [[Ekuatore Ginea]]

** [[San Carlos (sumendia)|San Carlos]], [[Bioko]]

* [[Etiopia]]

* [[Eritrea]]

* [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]

** [[Yellowstoneko galdara|Yellowstone]], [[Wyoming]], [[Montana]], [[Idaho]]

* [[Mexiko]]

* [[Nikaragua]]

* [[El Salvador]]

* [[Guatemala]]

** [[Atitlán aintzira]], [[Sololá]]

* [[Ekuador]]

** [[Cuicocha]]

** [[Galapagoak]], galdara bolkaniko aniztasun handiarekin:

* [[Kolonbia]]

* [[Argentina]]

* [[Txile]]

** Quetrupillan sumendia

* [[Filipinak]]

** [[Pinatubo]], [[Luzon]]

* [[Indonesia]]

** [[Krakatoa]], [[Sondako itsasartea]]

** [[Tambora]], [[Sumbawa]]

** [[Toba (aintzira)|Toba aintzira]], [[Sumatra]]

* [[Japonia]]

** [[Aso mendia]], [[Kumamoto]]

** [[Ashi aintzira]], [[Kanagawa (prefektura)|Kanagawa]]

* [[Hego Korea]]

* [[Errusia]]

* [[Deception uhartea]]

* [[Olympus Mons]] galdara

* [[Teide]] eta [[Teideko Parke Nazionala|Teideko parke nazionala]] ([[Tenerife]], [[Kanariak|Kanariar uharteak]]): [http://wikimapia.org/#lang=en&lat=28.268706&lon=-16.640511&z=12&m=w&v=2 <nowiki>[2]</nowiki>]

* [[Galapagoak]]: [http://wikimapia.org/#lang=es&lat=-0.435329&lon=-90.678406&z=9&m=w&v=2 <nowiki>[7]</nowiki>]

** Ipar Isabelina uhartea: [http://wikimapia.org/#lang=es&lat=-0.018196&lon=-91.405220&z=12&m=w&v=2 <nowiki>[9]</nowiki>], Ecuador eta Wolff galdarekin