Nikolas Koperniko: berrikuspenen arteko aldeak

'''Nikolas Koperniko''' ([[Aleman|alemanierazaleman]]ieraz: ''Nikolaus Kopernikus'', ''Niklas Koppernigk'', [[Poloniera|polonierazpoloniera]]z: ''Mikołaj Kopernik'', [[Latinezko Wikipedia|latinez]]: ''Nicolaus Copernicus''; [[Toruń]] lehengo [[Prusia]] eta gaurko [[Polonia]], 1473ko otsailaren 19a-Frombork 1543ko maiatzaren 24a) errenazimenduko monje astronomoa izan zen, [[astronomia]] modernoaren aita. Berak formulatu zuen lehenengoz [[Eguzki-sistema|Eguzki Sistema]]<nowiki/>ren [[Heliozentrismo|heliozentrismoaheliozentrismo]]a, lehen aldiz [[Aristarko Samoskoa|Aristarko Samoskoak]]k ulertua. Bere ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' liburua (zeruko esferen iraultzen ingurukoa) astronomía modernoaren hasierako puntu gisa kontsideratu ohi da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] iraultza zientifikoaren ezinbesteko elementua izateaz gain. Oso zaila zen garai hartako zientzialariek hura onartzea benetako iraultza bat suposatu baitzuen.

[[Fitxategi:Kopernikus-Olsztyn.jpg|thumb|leftezkerrera|250px|Nikolas Kopernikoren irudia Olsztyneko gazteluan, Allensteinen]]

Bere sendiaren izena Koppernigk zen. 1473. urtean Zaldun Teutonikoen ordenaren Prusiako [[Toruń|Torun]] hirian jaio zen (gero [[Polonia|Poloniara]]ra pasatu zena). [[Krakovia|Krakovian]]n ([[1491]]–[[1494]]) eta [[Italia|Italian]]n ([[1496 Turku|1496]]–[[1496 Turku|1499]]) ikasi zuen. Nikolasek hamar urte zituelarik, bere aita hil zen eta osaba, Lukas Watzenrode, izan zen bere hezkuntzaz arduratu zen bakarra. [[1491]]<nowiki/>n Krakoviara joan zen Wojciech Brudzewski matematikariaren ildoak jarraitzen zituelarik; beranduago, Italiara bideratu eta bertan egin zituen medikuntza, grekera, filosofia eta zuzenbideko ikasketak, Domenico da Novararen asistente bezala lan egiten zuen bitartean.

[[1500]]. urtean, kargua utzi eta Italiara joan zen; [[Erroma|Erroman]]n astronomia eta zientzien kurtso bat egin zuelarik Hurrengo urtean bere aberrira itzuli zen eta Frauenburgoko katedraleko kalonje izendatu zuten, osaba Lukasen laguntzaz, beti ere. Gero, [[Padua|Paduan]]n ([[1501]]–[[1501|1507]]) medikuntza eta zuzenbide ikasi zuen, geldialdi txiki bat eginez [[Ferrara|Ferraran]]n ([[1503]]), non zuzenbide kanonikoan doktor gradua lortu zuen.

Bere osaba, Emerlandgo apezpikua, zendu zenean mota askotako lanak egin zituen: gobernadore militar, mediku, epaile eta abar... Diruaren birbaloraketaren alde jo eta ke egin zuen lan, Zaldun Teutonikoen kudeaketa txarra zela-eta. [[Prusia]] erreinu osorako etxe moneta zentral bat sortzea iradoki zuen. Hala, [[1517|1517an]]an Emerlandgo kudeatzaile orokorra izendatu zuten eta Allesteinera joan zen bizitzera. Bere herrialdean definitiboki instalaturik zegoenean (1523), Warmiako diozesiaren administrazioan egin zuen lan, medikuntzan jardun zuen eta bere astronomiaren inguruko lan sakon eta garrantzitsua amaitu zuen.

[[1543|1543ko maiatzaren 24an]] hil zen Fromborken, gaurko [[Polonia|Polonian]]n. [[2005|2005ean]]ean arkeologo talde batek bere gorpuzkiak herriko elizan aurkitu zituztela adierazi zuten eta [[2008|2008an]]an teoria frogatu egin zen. Bere hortz baten eta garezur zati baten DNA alderatu zituzten eskuizkribu batean aurkitutako ile batekin eta bat zetozela ikusi zuten. Garezurretik abiatuz polizia adituek bere aurpegia berreraiki zuten, honek bere erretratoarekin bat egiten zuelarik.

Kopernikoren aitaren familia [[Silesia|Silesiako]]ko herrixka batekoa zen, Nysatik (''Neiße'') gertu. Herriaren izena hainbat aldiz izan da letreiatua; Kopernik, Copernik, Copernic, Kopernic, Coprirnik, eta gaur Koperniki. XIV. mendean familiakideek Silesiako beste hainbat hirietara bizitzera joan ziren, Poloniako kapitalera, Cracovia (1367) eta Torunera (1400). Bere aita, Mikolaj the Elder, ziurrenik Janen semea, Cracoviako multzoan zegoen.

Nikolasen ama, Barbara Watzenrode, Toruneko patrizio aberats baten alaba, Toruneko aholkulari munizipala zena, Lucas Watzenrode Zaharra ([[1462|1462an]]an hildakoa) eta Katarzyna Rüdiger Modlibógena (Jan Peckauren alarguna [[1476|1476an]]an hildakoa). Moldibogseak 1271tik Poloniako historian oso ezaguna izandako familia polakoa zen. Watzenrode familia, Kopernik familia bezala, Silesiatik etorritakoa zen, 1360tik aurrera Torunen bizi izandakoa. Laster familia patrizio aberatsak bilakatu ziren, eragin handia zutenak jendearengan. Ezkontza bitartez ematen ziren Watzenrode familiaren arteko harremanen bidez, Kopernikok Toruneko (''Thorn''), Gdanskeko ([[Danzig|''Danzing'']]) eta Elblageko (''[[Elbing]]'') familia aberatsekin harremantzea lortu zuen, baita ere Prusiako familia nobleekin ere; Czapskis, Działyńskis, Konopackis eta Kościeleckis. Lucas eta Katherinek hiru seme-alaba izan zituzten: Lucas Watzenrode Gaztea ([[1447]]–[[1512]]), [[Varmia-Mazuriako voivoderria|Warmiako]] apezpiku bihurtuko zena eta Kopernikoren patroia, Bárbara, astronomoaren ama ([[1495]] ondoren hildakoa); eta Christina ([[1502|1502an]]an baino lehenago hildakoa),[[1459|1459an]]an Toruneko merkatari eta alkate zenarekin ezkondu zena, Tiedeman von Allen.

Kopernikoren ikasketen artean, uste da [[Latin|latinalatin]]a eta [[Aleman|alemanieraaleman]]iera erraztasun berarekin hitz egitea lortu zuela. Horretaz gain polakera, grekoa eta [[Italiera|italierazitaliera]]z hitz egiten zuen. Biziraun duten Kopernikoren lan gehienak latineraz daude idatziak, hau izan baitzen bere bizitzan zehar Europako akademiako hizkuntza. Latina ere bazen [[Eliza Katoliko Erromatarra]] eta Poloniako gorte errealaren hizkuntza ofiziala, arrazoi honengatik, Kopernikok buruzagi polakoekin zuen oinordekotza guztia latineraz dago idatzia.[[Fitxategi:Copernicus - Heliocentric Solar System.JPG|thumb|300px|Eredu Heliozentrikoa]]

[[1533|1533an]]an, Johann Albrecht Widmannstetter-ek gutun sail bat bidali zuen [[Erroma|Erromara]]ra, Kopernikoren teoriak labur eta garbi azalduz. Interes handiz entzun zituzten [[Klemente VII.a]] aita santuak eta hainbat kardinal katolikoek. [[1536|1536rako]]rako Kopernikoren teoria forma definitiboa hartzeko gertu zegoen eta zurrumurruak Europa osoan zabaldu ziren, Kopernikok kontinentearen leku ezberdinetatik publikatu behar izan zuen.

* [[Unibertsoa|Unibertsoaren]]ren zentrua, eguzkitik gertu dago.

* [[Izar|Izarrak]]rak urrun eta finko dauden objektuak dira eta, beraz, ez dute [[Eguzkia|Eguzkiaren]]ren inguruan orbitatzen.

[[Fitxategi:De Revolutionibus manuscript 024r.jpg|thumb|leftezkerrera|300px|''De Revolutionibus'' eskuizkribua]]

Kopernikoren maisu lana ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' («Esfera zerutiarren erreboluzioei buruz») izan zen. 25 urte pasa zituen lan honetan ([[1507]]–[[1532]]) eta hil eta gero argitaratu zuen [[Andreas Osiander|Andreas Osianderrek]]rek [[1543|1543an]]an. Hala ere, liburu honetako ideia eta behaketa oinarrizkoenak ''The hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus'' opuskuluan ([[1878]] arte ez zen argitaratuko) idatzi zituen, motza izan arren oso argia delarik.

Kopernikok antzinako [[Grezia|Greziako]]ko filosofoen idatziak ikertu zituen lurraren mugimenduarekiko erreferentziak bilatuz, bereziki pitagorikoak eta Heráclides Pónticorenak, zeinek teoria horretan sinisten zuten. Teoria heliozentrikoari dagokionez, gaur egun jakina da [[Aristarko Samoskoa]]k asmatu zuela lehenengo aldiz (k. a. 310-230) nahiz eta hau ez duen liburuan aipatzen. Beharrezkoa da haren ikasketen balio erreala "zentzu komunak" deuseztatutako ideiak mahaigaineratu eta egitura koherente eta zientifiko bat ematean zentratzea, haren helburua lurraren mugimenduaren arazoari irtenbidea bilatzea baitzen.

Publikatuko zuen argi ez izan arren, ''De revolutionibus orbium coelestium'' delakoan lanean ari zen, [[1539|1539an]]an [[Georg Joachim Rheticus]], [[Wittenberg|Wittenbergeko]]eko matematikaria Fromborkera iritsi zenean. Philipp Melanchthonek beste astronomo batzuekin prestatu zion bisita, eta Rheticusek hauekin batera ikasi zuen. Kopernikoren ikasle bihurtu zen berarekin elkar biziz urte pare batez. Rheticusek Kopernikoren eskuizkribua irakurri zuen eta berehala oinarrizko teorien inguruko laburpen ez tekniko bat egin zuen Nurembergen bere irakaslea izan zenari, Schönerri, zuzendutako gutun formatuan. Beranduago Narratio Prima (lehen deskribapena) izenburuko liburuan argitaratu zuen honakoa Dánzigen [[1540|1540an]]an. Rheticusen laguna eta aholkularia, Gasser Aquilesek, ''Narratio''-ren bigarren edizio bat argitaratu zuen Basilean, [[1541|1541ean]]ean. [[1542|1542an]]an, Rheticusek Kopernikok idatzitako [[trigonometria]] tratatu bat (gerora De revolutionibus-eko bigarren liburuan sartua) argitaratu zuen. Lehenaren presiopean eta publikoak lanarekiko izan zuen erantzun ona ikustean, Kopernikok azkenean bere laguna zen Tiedemann Giese-ri (Chełmno-ko apezpikuari) eman zion, Rethicusek eskuratu ahal izateko eta Johannes Petreiusek inprimatzeko Núrembergen. ''De Revolutionibus''-en lehenengo edizioa [[1543|1543an]]an agertzen da (autorearen heriotzaren urte bera), [[Paulo III.a]]ri dedikatutako sarrera luze batekin; idazteko arrazoi nabarmena egotziz aurreko astronomoek planeten teoria egoki baten inguruan adostasun bat lortzeko ezgaitasunari, eta azpimarratuz bere sistemak aurresan astronomikoen zehaztasuna areagotuz gero, honek [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizak]] egutegi zehatzago bat garatzea ahalbidetuko lukeela (garai horretan interes handiko gaia, eta elizak astronomia finantzatzeko zuen arrazoietako bat). Argitalpenaren lehenengo alea bere heriotzaren egunean iritsiko zitzaion Nikolas Kopernikori, 1543ko maiatzaren 24an.

# [[Heliozentrismo|Heliozentrismoaren]]aren ikuspegi orokor bat eta munduaren kontzeptuaren esplikazio laburra.

Kopernikoren lanaren garrantzia hain zuzen ere bere izaera iraultzailean datza, aldaketa zientifiko askoren aitzindaria delarik. Izaera hau ez da bakarrik haren idatzietan aurkitzen, honetaz gain pentsamenduaren mugak apurtuko dituzten bide batzuk martxan jartzen baititu. Ezin dugu ahaztu Kopernikoren lanak Antzinako Munduari lotuta jarraitzen duela, premisa platoniko askok indarrean jarraitzen baitute bere pentsamenduan, uniformitate eta zirkularitatearen printzipio handiek bezala. Hala ere, bere obran [[Modernitate|modernitatekomodernitate]]ko beste ideia garrantzitsu bat finkatzen da: naturak bere izaera teologikoa galtzen du, gizakia jada ez da unibertsoaren zentroa, baizik eta Kopernikok mugikortasun posizio batean kokatzen du, edozein planetakoarena bezalakoa.

Kopernikotik aurrera arrazoiak gizakia gobernatzen duen ideia agertuko da, hau haren gaitasuna izango delarik, [[Unibertsoa|unibertsoarenunibertsoa]]ren ordenamenduan parte hartzea ahalbidetzen diona. Horrela, gizakia autonomoa bilakatuko da, bere autonomia arrazoitzeko gaitasunean datzala. Giza arrazoia orain Naturaren jabe egin daiteke, dominatu eta kontrolatuz. Gizakiak unibertsoaren zentro fisikoa izateari utziko dio, honen zentro arrazionala bilakatzeko. Hemendik aurrera munduari aurre egiten diogu, ez behatuz, baizik eta gizakiaren gaitasunen bitartez hipotesiak eraikitzen, naturarekin kontrastatuz ontzat emango direnak ala ez.

Kasu honetan, Kopernikok antzinako munduko presuposizio aristotelikoak bere egiten zituen garaiko kristautasunaren aurka egin zuen. Aristotelesek teoria literarioa, politiko, etiko, metafisiko, logiko, meteorologiko, fisiko, biologiko, astronomiko guztia koherenteki integratu zuen, beste guztia erasotu gabe zati bat kritikatzea zailtzen zuelarik. Aldi berean, arrazoi beragatik, aspektu parzialetan agertu zitezkeen zailtasun txikiak albo batera uztea ahalbidetzen zuen. Hau bere munduaren ikuspegiak bi mila urtetan zehar iraun izanaren funtsezko arrazoia da. Honetaz gain bere aurkikuntza eta gero, Erdi Aroan sistema hau [[Akinoko Tomas|Akinoko Tomasen]]en lanaren bitartez kristautzen joan zela eta horrela eliza katolikoak onartu zuela kontuan hartzen badugu, hobe ulertuko dugu bere ganditzeari aurka egin zion erresistentziak zein punturaino determinatu zuen ez soilik astronomiaren historia, baizik eta zientzia eta kulturarena ere.

[[1512|1512an]]an, osaba Lucas hil zenean, oraindik Elizaren babespean, koadrantea, astrolabioa eta "tresna paralaktikoa" erabiliz, Eguzkiari egin zion so, Ilargiari eta izarrei. Azken behaketa [[1529|1529ko]]ko martxoaren 12an jaso zuen, [[Artizarra]] planeta. 56 urte zituen orduan.

Teoria kopernikarraren difusioa testuinguru politiko eta historiko batean ematen da, zeinetan [[1517|1517tik]]tik aurrera luteranismoaren ezusteko sartzearekin arazo erlijiosoak funtsezko garrantzia duen. [[1545|1545ean]]ean [[Trentoko Kontzilioa|Trentoko Kontzilioari]]ri hasiera eman zitzaion, hiru saio ondoren, bere amaiera [[1563|1563an]]an izan zuelarik, elizaren erreforma erradikala utzita emaitza gisa, eta mundu erreformistaren aurrean dogmaren berreskurapen eta defentsa programa bat inposatuz.

Espezialista gehienen ustetan, Kopernikok De Revolutionibus bukatuta zuen [[1530]] aldera, baina ez zuen argitaratu nahi izan. Zergatik ote? 20 urtez egindako lana eta zalantzatan argitaratzeko orduan? Liburua [[1543|1543ko]]ko udaberrian atera zen eta Osianderrek idatzitako abisua, [[Schönberg]] kardinalak [[1536|1536an]]an Kopernikori idatzitako gutuna eta Kopernikok [[Paulo III.a]]<nowiki/>aita santuari eginiko eskaintza bat ere bere barnebildu zituen. Eskaintza honetan, autoreak badaki Lurraren mugimenduak kondenatuko duela. Matematikariak ez direla ados jartzen esaten dio aita santuari, ez daudela ziur Eguzkiaren eta Ilargiaren mugimenduaz. Gainera, ez dira munduaren forma aurkitzeko gai izan.

[[Pio V.a|Pío V-ak]] eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio XIII-ak]] [[1566|1566a]]a eta [[1585]] tartean, XVI mendearen bigarren erdian, [[Elizaeliza katolikoa|eliza katolikoaren]]ren errekuperazio prozesua burutuko dute, Kopernikoren ideia nagusia, barne haustura eta hierarkia arazoak konponduz. Ezagutza eklesiastikoa zabaltzen dute eta sinesmen protestanteak indarra hartu zuen herrialdeetan garrantzia eta eragina berreskuratzen dute. Baina zeruetan egondako gertakariek XVI. mendeko amaieran eta Kopernikok hauen inguruan egin zituen behaketek astronomia ptolemaikoak sostengatzen zuen filosofiaren sinesgarritasuna eta autoritatea hondatu zituen. Eliza katolikoak egoeraren aurrean amore eman zuen pixkanaka eta haren heliozentrismoarekiko oposizioa desagertzen da. Hala ere, beranduago, egoerari buelta emanez, mendearen amaieratik aurrera eliza katolikoa izango da inkisizioaren bidezko boterea erabili zuena heliozentrismoa etsaia bihurtuz.

Kopernikoren lana eta honek proposatzen dituen aldaketak astronomiaren aurreko egoerarekiko eta bere inguruko egitura zientifiko eta filosofikoarengan proiektatzen dira. Kopernikoren oinarrizko ideiak, aurrekoen aurka agertzen direnak, esate baterako, mugimenduen unitatearen ideia mantentzearena eta arrazionalagoa izango den zirkulu sistema bat sortzea izango lirateke. Helioestatismoa eta [[Heliozentrismo|heliozentrismoaheliozentrismo]]a ez dira premisa hutsak, baizik eta ondorioa. Gainera, astronomiaren "ekuanteak" ezabatzen ditu, ez dituztelako [[Platon|Platonen]]en oinarrizko printzipioak errespetatzen. Hipotesi aldaketa egiten du baita ere: eguzkia geldirik mantentzen dela eta [[Lurra]] mugitzen dela (mugimendu ezberdineko segida batekin: errotazio, traslazio eta deklinazio mugimendua, ekinozioak azaltzeko balio duena) dioen hipotesia hartuz. Honetarako, Kopernikok bere hipotesi propioak planteatzen ditu: zeruko esferen zentro bakarra ez dela existitzen, eta gainera, Lurraren zentroa ez dela unibertsoaren zentroa, baizik eta ilargiaren eta grabitatearen zentroa.

Geroago [[Kepler]] astronomo, astrologo eta matematikoak Kopernikoren teoria birmoldatu zuen eta [[Galileo Galilei|Galileok]] [[1610|1610an]]an, [[Artizarra|Artizarrak]]k [[Eguzkia|Eguzkiaren]]ren inguruan egiten zuela bira ohartu zenean, teoria egiaztatu zuen.

* Nikolas Kopernikoren oroimenean, 2010eko otsailaren 19an [[IUPAC|IUPACek]]ek 112. elementu kimikoari [[Kopernizio]] izena eman zion